Γιορτάστηκε και φέτος η “παγκόσμια ημέρα” του αποκαλούμενου “περιβάλλοντος”. Τις υπόλοιπες ημέρες του χρόνου που δεν γιορτάζουμε το περιβάλλον, μέσα από τις κρατικές πολιτικές (αλλά και στις επιστήμες μέσα από τα κρατικοδίαιτα πρότζεκτς και χρηματοδοτήσεις) με παλιά και σάπια υλικά “οικοδομούμε” από την εποχή του διαφωτισμού, την καρτεσιανή “πολυκατοικία” του περιβάλλοντος.
Πολλοί θα ρωτήσουν: Μα τι κακό έχει ο όρος περιβάλλον;
Στο 1ο μέρος είχαμε συζητήσει την νέα φυσική ιστορική εποχή μας (της Ανθρωποκαίνου) και ορισμένες πλευρές των προσεγγίσεων από τις φυσικές επιστήμες του γήινου συστήματος και της ζωής.
Ο Ούγγρος βιολόγος Tibor Gánti όρισε πως όλα στον κόσμο μας μπορούν να ταξινομηθούν ως : (α) Ζωντανά, ως (β) δυνητικά ζωντανά αλλά όχι νεκρά (γ) νεκρά: Νεκρά θεωρεί εκείνα με μη αναστρέψιμη αλλαγή από μια μη ζωντανή σε μια ζωντανή κατάσταση. (δ) Μη ζώντα (φυσικά και χημικά συστήματα). Το σύνολο των ιδιοτήτων που υπάρχουν στα έμβια συστήματα και απουσιάζουν στα μη ζωντανά συστήματα συνθέτουν τις “αρχές της ζωής”.
Τα ζωντανά συστήματα χαρακτηρίζονται ως τέτοια στην βάση της ικανότητάς τους όχι να αναπαραχθούν αλλά στην βάση της ικανότητάς τους για μεταβολισμό στα πλαίσια του συστήματος που λειτουργούν. Για να έχουμε μεταβολισμό σε μια ζωντανή οντότητα απαιτείται η συνεργασία των μερών και η ανταλλαγή πληροφορίας. Μεταβολισμός στην βιολογία με απλά λόγια είναι η συνεργατική (διαμεσολαβητική) διαδικασία που διασφαλίζει την είσοδο πόρων και ενέργειας στο σύστημα τα οποία το σύστημα τα μετατρέπει με χημικές διεργασίες στα δικά του εσωτερικά συστατικά διασφαλίζοντας τη ζωή όλου του συστήματος. Παράγονται επίσης απόβλητα που αποβάλλονται από το σύστημα. Από το κριτήριο αυτό ι σύμφωνα με τον Gánti προκύπτει λχ ότι οι ιοί (με μεμονωμένες εξαιρέσεις) δεν θεωρούνται ζωντανές οντότητες διότι οι ιοί αν και μπορούν να εξελιχθούν δεν έχουν δικό τους μεταβολισμό. Από την άλλη, τα μουλάρια είναι ζωντανά αν και δεν αναπαράγονται καθώς έχουν τον δικό τους μεταβολισμό.
Η μεταβολική διαδικασία δηλαδή απαντά σε όλες τις ζωντανές οντότητες όλων των επιπέδων οργάνωσης της ζωής.[1]
Ο Μαρξ προσέγγισε τόσο την ανθρώπινη κοινωνία όσο και τη φύση στην οργανική ενότητά της. Οντολογικά. Εισάγει πρώτος την έννοια του μεταβολισμού στην κοινωνική θεωρεία και σε πολιτιστικές διαδικασίες. Συνδέει έτσι (με πολύ σωστό τρόπο για την εποχή του – που δεν είχε αναπτυχθεί η επιστημονική προσέγγιση των πολιτιστικών διαδικασιών) την μεταβολική διαδικασία με τον όρο της “διαμεσολάβησης”. Ένας όρος πολύ περιεκτικός αφού ενσωματώνει στην οργανική ενότητά τους τόσο πολιτιστικές όσο και μη πολιτιστικές σχέσεις αλληλεπίδρασης σε ένα ενιαίο σύστημα. Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο οι οντολογικές διαλεκτικές προσεγγίσεις του έπαιξαν καταλυτικό ρόλο και στις φυσικές επιστήμες.[2]
Τα αυστηρά κριτήρια της ζωής και ο ορισμός της απλούστερης σχέσης της ζωής που προσεγγίζεται επίσης οντολογικά από τον Gánti, όπως εξάλλου και η αυτοποιητική του θεωρεία, κατέδειξαν ένα τεράστιο κενό στις κυρίαρχες θεωρητικές προσεγγίσεις ανοίγοντας παράλληλα νέους δρόμους για την κατανόηση των πολιτιστικών διαδικασιών που έως σήμερα ήταν συνδεμένες αποκλειστικά με τον “αφηρημένο” άνθρωπο και τις ανθρώπινες κοινωνίες.
Δεν θα ήταν άστοχο αν λέγαμε ότι ερευνητές βιολόγοι όπως ο Tibor Gánti από την μια σε ενότητα με τους μετα-επαναστατικούς και σύγχρονους γεωλόγους-γεωχημικούς από την άλλη, οδήγησαν τους κλάδους του πολιτισμού, της κληρονομιάς, τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες στο σύνολό τους, έξω από το μυστικιστικό τούνελ του καρτεσιανού αναγωγισμού συντρίβοντας μεταξύ άλλων και την όποια επιστημονική υπόσταση της έννοιας του “περιβάλλοντος”. Από ερευνητές επιμέρους πολιτιστικών εκφράσεων, είτε της τυχαιότητας, είτε ενός ευφυούς σχεδιασμού, οι ανθρωπιστικοί και οι κοινωνικοί ερευνητές μπορούν, με σιγουριά πια, να εισέλθουν “χέρι χέρι” με τις επιστήμες του γήινου συστήματος και της ζωής στο χώρο έρευνας των αυστηρών επιστημών.[2]
Αξίζει να σκεφτούμε πως στα πλαίσια της βιόσφαιρας όλα τα όντα, όλοι οι οργανισμοί και τα ζωντανά συστήματα, δηλαδή όλος ο υλικός οργανικός- ζωντανός κόσμος μας αποτελείται από τα ίδια μόρια, άτομα κ.λπ. που δημιουργήθηκαν από τις ίδιες νομοτέλειες στο πλανητικό μας οικοσύστημα.
Λέγοντάς το με διαφορετικό τρόπο: όλα τα όντα, από χημική άποψη, έχουμε στην ουσία την ίδια σύνθεση με τα οικοσυστήματα που λειτουργούμε στα πλαίσια της βιόσφαιρας. Όπως θα έλεγε ο Βαζιούλιν στην οντολογική του μεθοδολογική θεωρεία: “στην απλούστερη μορφή και σχέση”[3] μας , εξελικτικά, είμαστε προϊόντα των ίδιων σχέσεων οργάνωσης της ύλης, της ενέργειας, της πληροφορίας. Μια συσσώρευση και οργάνωση, κατά κύριο λόγο, άνθρακα, αζώτου, οξυγόνου και υδρογόνου που εξελίσσονται με διαφορετική επιτυχία σε πολυπλοκότητα μεταλλάσσοντας έτσι και τα οικοσυστήματα. Πέρα από την κοινή χημική μας σύνθεση μοιραζόμαστε και ανάλογα νευρολογικά συστήματα, ενεργειακές δυνάμεις καθώς και συστήματα οργάνωσης, μεταφοράς και ανταλλαγής πληροφορίας. Έχουμε δηλαδή ακόμα (από ένα εξελικτικό στάδιο και μετά )(για την διασφάλιση και την συνέχεια της ζωής), κοινή βάση στην οργάνωση και μεταφορά πληροφοριών μέσα από οργανώσεις δύο συστημάτων: Το γενετικό και το μη γενετικό. Μας χαρακτηρίζει ως όντα δηλαδή και η κοινή οργάνωση και η μεταφορά μη γενετικών πληροφοριών από την μια οντότητα στην άλλη, από τον έναν οργανισμό στον άλλο, από το ένα σύστημα στο άλλο (κοινούς δηλαδή τρόπους “διαμεσολάβησης” που θα έλεγε ο Μαρξ). Στην ουσία είναι αυτό που στην πιο απλή μορφή και σχέση του, αποκαλούμε πολιτιστική πληροφορία ή καλύτερα, σύστημα πολιτιστικής πληροφορίας. Είμαστε σε τελική ανάλυση μέρος ενός ευρύτερου οργανικού συνόλου, συστήματος, που το ένα μέρος δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλο έξω από το ενιαίο σύστημα (ή δεν μπορεί να υπάρξει με τα ίδια χαρακτηριστικά).[2]
Έτσι, με κανέναν τρόπο δεν μπορεί να στοιχειοθετηθεί μια κάποια ανωτερότητά του ανθρώπινου είδους. Η μόνη οδός που επιτρέπει κάτι τέτοιο είναι η φαντασίωσή μας, οι ιδεολογίες μας και οι ποταπές αφύσικες ανάγκες μας. Με βάση δηλαδή τις φυσικές σχέσεις ύπαρξης και οργάνωσης της ζωής, ο άνθρωπος δεν έχει το δικαίωμα να λειτουργεί ως δραγουμάνος της φύσης. Αυτό, εκτός των άλλων, γιατί η κάθε βίαιη αλλαγή, η κάθε καταστροφή που ο άναρχος τρόπος κοινωνικής μας οργάνωσης και παραγωγής προκαλεί στο οικοσύστημα, αντανακλά λιγότερο ή περισσότερο και σε εμάς. Αντανακλά στη βιολογία μας και στον ψυχισμό μας, στη δυνατότητα ακόμα επιβίωσης όχι μόνο των ανθρώπων αλλά και των άλλων πλασμάτων.
Το καθοριστικό στην εξέλιξη, εκείνο που μας κάνει πανίσχυρους δεν είναι η βιολογική μας μάζα, δεν είναι η δύναμή μας ούτε ακόμα μια ιδιαίτερη φυσική σχέση με τους πόρους και την ενέργεια. Ο καθοριστικός παράγοντας της ισχύς μας ως ανθρωπότητα είναι η πολιτιστική μας πλευρά. Οι ικανότητες μας στην συλλογή, στην επεξεργασία, στην οργάνωση και μεταφορά της πληροφορίας είναι οι καταλυτικοί παράγοντες της σύγχρονης πλανητικής μας, κοσμικού χαρακτήρα δύναμης.[2],[4]
Όμως, η οργάνωση, η επεξεργασία και η μεταφορά της μη γενετικής πληροφορίας είναι σε γενικές γραμμές κοινή για όλους τους ζωντανούς οργανισμούς. Η πολιτιστική εξελικτική διαδικασία πλέκει έτσι με την εξέλιξη της ζωής. Όπως έχουν αποδείξει οι βιολόγοι, τα πολιτιστικά αυτά χαρακτηριστικά ενυπάρχουν στην εξελικτική διαδικασία της ζωής από τα πρώτα μάλιστα στάδιά της[4]. Το σύνολο των ζωντανών οργανισμών αλληλοεπιδρούν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο πολιτιστικά, συνθέτοντας το πολιτιστικό ανάπτυγμα του πλανητικού κόσμου μας. Έτσι, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, το πολιτισμικό ανάπτυγμα συνυπάρχει και συνεξελίσσεται με τα άλλα αναπτύγματα οργάνωσης της ζωής καθορίζοντας τον μεταβολισμό του γήινου συστήματος. Με απλά λόγια: δεν μπορεί να υπάρξει πολιτισμός και πολιτιστική εξέλιξη μακριά από τη ζωή και δεν είναι δυνατόν να υπάρξει ζωή χωρίς τις πολιτιστικές διεργασίες – διαδικασίες. Σήμερα εξάλλου, οι φυσικές επιστήμες έχουν αποδείξει ότι η οργάνωση της πολιτιστικής πληροφορίας, ο πολιτισμός δηλαδή ως τέτοιος, δεν είναι κάτι που χαρακτηρίζει μόνο τον άνθρωπο ή μόνο τον ζωικό κόσμο. [2],[5] Οι πολιτιστικού χαρακτήρα διεργασίες και διαδικασίες στις άλλες μορφές ζωής, τόσο στον κοντινό μας από εξελικτική άποψη ζωικό κόσμο, όσο και στον φυτικό, είναι στις μέρες μας εργαστηριακά επιβεβαιωμένες. Ο ανθρώπινος πολιτισμός, με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του[5]*, ενώ συνθέτει το δυναμικότερα εξελισσόμενο μέρος του “πλανητικού πολιτιστικού αναπτύγματος”, επιδρώντας έτσι καταλυτικά στα οικοσυστήματα και στον γήινο μεταβολισμό δεν λειτουργεί αποσπασμένα από την φύση και το πλανητικό πολιτιστικό ανάπτυγμα.[2]
Στην εντελώς νέα φυσική ιστορική εποχή μας οι εγωκεντρικές -ανθρωποκεντρικές προσεγγίσεις μας είναι επικίνδυνες για την ίδια την ύπαρξή μας ως ανθρωπότητα στην Γη. Είναι όμως επικίνδυνες, όπως αποδεικνύουν σήμερα οι φυσικές επιστήμες του γήινού συστήματος και για τα οικοσυστήματα που λειτουργούμε, για την ίδια τη ζωή στο σύνολό της. Ο σύγχρονος αλλοτριωμένος πολιτισμός μας, ο κυρίαρχος εκμεταλλευτικός τρόπος παραγωγής μας, έχει προκαλέσει την μετάβαση σε μια νέα φυσική ιστορική εποχή, την Ανθρωπόκαινο, (που έχει οδηγήσει το γήινο σύστημα έξω από τα εξελικτικά πλαίσια της Ολοκαίνου ενώ παράλληλα ο πολιτισμός μας είναι η καθοριστική κοσμικού χαρακτήρα υπερδύναμη). Η ραγδαία και κλιμακούμενη διαδικασία εξαφανίσεων ειδών είναι μια από τις πολλές αρνητικές συνέπειες, ενώ σήμερα οι νέες ποιοτικά μορφές οργάνωσης της συγκεντρωμένης ψηφιακής πληροφορίας συνθέτουν ένα άλλο σύγχρονο πολιτιστικό εξελικτικό αποτέλεσμα που είναι στο χέρι μας να αποτρέψουμε να έχει ανάλογα καταστροφικά χαρακτηριστικά.
Ας θυμηθούμε εδώ πως για τους κλασικούς της υλιστικής διαλεκτικής η όποια κριτική της θρησκείας από τους εκπροσώπους του Διαφωτισμού δεν είχε ως αποτέλεσμα την απόρριψη του πυρήνα της κυρίαρχης χριστιανικής, ισλαμικής, ιουδαϊκής κ.λπ. θρησκευτικής κοσμολογίας. Ίσως με εξαίρεση ορισμένες θεολογικές – κοσμολογικές παραδώσεις των πρώτων χριστιανών οι οπτικές αυτές είναι κυρίαρχες.[2]
Στη σκέψη του Διαφωτισμού κυριαρχεί ο καρτεσιανός δυισμός αντιθέτων: Αφενός έχουμε έναν απόλυτο ιδεαλισμό, έναν απογυμνωμένο από κάθε τι φυσικό και εξελικτικό , μέσω μιας θεότητας που περικλείει τα πάντα και αφετέρου, από την άλλη, ένα εξίσου απόλυτο και μηχανιστικό υλισμό, απογυμνωμένο από τις πολιτιστικές ζωτικές διεργασίες – άρα και από όλες τις αισθησιακές ιδιότητες. Και τα δύο αυτά αλληλοενισχυόμενα αντίθετα εκπροσωπούσαν και εκπροσωπούν τον καρτεσιανό ανθρωποκεντρικό “ορθολογισμό” ο οποίος μετέφερε από τη χριστιανική (κυρίως δυτική παράδοση) τις δυϊστικές διακρίσεις μεταξύ ψυχής και σώματος, πνεύματος και ύλης, ή ανθρωπότητας και εξωτερικής φύσης.[6],[7]
Ο Δυϊσμός αυτός έγινε το εργαλείο για το πάντρεμα της μηχανιστικής και τεμαχισμένης επιστήμης με τα παμπάλαια δόγματα (κυρίως θρησκευτικά) που ξεπήδησαν από τις μεταβολικές σχέσεις με τα οικοσυστήματα των εκμεταλλευτικών δουλοκτητικών σχηματισμών συμπεριλαμβανομένης της δυτικής φεουδαρχίας που στην βάση της μεταβολικής σχέσης με τα οικοσυστήματα δεν φαίνεται να αποτελεί ξεχωριστό κοινωνικό σχηματισμό.
[Εξάλλου, οι δουλοκτητικές κοινωνίες δεν χαρακτηρίζονται από κάποια μονολιθικότητα καθώς αντανακλούν τις μεταβολικές ανάγκες των διαφορετικών οικοσυστημάτων των διεθνών σχέσεων κ.λπ. (Διαφορετικά λ.χ. τα χαρακτηριστικά της δουλείας στην Κόρινθο της αρχαϊκής εποχής και διαμετρικά άλλα στην αρχαϊκή Κρήτη. Πολύ περισσότερο άλλα στην Ινδοκίνα ή την Κίνα του μεσαίωνα].[8]
Οι Μαρξ και Ένγκελς πολύ πριν από τα σύγχρονα συμπεράσματα των φυσικών επιστημών, πολύ πριν τον ορισμό από τις επιστήμες του γήινου συστήματος της εποχής της “Ανθρωποκαίνου”, συνέτριψαν τον διαχωρισμό του ανθρώπου με τη φυσική αντικειμενική του υπόσταση, από το “εξωτερικό” προς τον άνθρωπο “φυσικό περιβάλλον”. Ανέτρεψαν το μυστικιστικό κόσμο των «σταθερών φαντασμάτων» που λειτουργούν από μόνα τους. Ο Χέγκελ, επισήμανε ο Μαρξ, προσέγγισε «την ιστορία της ανθρωπότητας» ως «την ιστορία του Αφηρημένου Πνεύματος της Ανθρωπότητας, επομένως ένα πνεύμα πολύ απομακρυσμένο από τον πραγματικό άνθρωπο». Το ανθρώπινο άτομο υποβιβάστηκε σε μια φανταστική αφαίρεση. Ωστόσο, «αν ο άνθρωπος δεν είναι άνθρωπος», αφού απομακρύνθηκε από την υλική ύπαρξη, «η έκφραση της ουσιαστικής φύσης του δεν μπορεί να είναι ανθρώπινη, και επομένως η ίδια η σκέψη δεν θα μπορούσε να συλληφθεί ως έκφραση της ύπαρξης του ανθρώπου, του ανθρώπου ως ανθρώπινου και φυσικού υποκειμένου, με μάτια, αυτιά κ.λπ., που ζει στην κοινωνία, στον κόσμο και στη φύση».
Κατ’ αυτόν τον τρόπο η εικόνα του “ανθρώπου” που αντανακλά ο κυρίαρχος δυισμός, είναι αυτή ενός εγωιστικού ατόμου, που «κάθεται οκλαδόν έξω από τον κόσμο», στερούμενο αισθησιακών συνδέσεων και υλικοκοινωνικών σχέσεων. Κάθε ατομικιστικό άτομο θεωρούνταν ως μια «αυτάρκης μονάδα» κενή από όλες τις (ζωντανές) σχέσεις, αλλά προικισμένη με έμφυτα δικαιώματα, δικαιολογώντας έτσι ένα σύστημα «αμοιβαίας εκμετάλλευσης».[7]
Η οικοσυστημική – οικολογική στάση του Μαρξ ενάντια στις ιδεαλιστικές ή στις μηχανιστικές υλιστικές καρτεσιανές προσεγγίσεις της εξωτερικής φύσης (αυτού που αποκαλούμε σήμερα “φυσικό περιβάλλον”μας) τον έκανε να υποστηρίξει πως η ανθρώπινη αποξένωση από τη φύση ήταν απλώς η μια όψη του ίδιου νομίσματος, όπου η άλλη όψη είναι εκείνη της αλλοτριωμένης εργασίας (ανθρώπινη αυτό-αποξένωση) δηλαδή στην ουσία της αλλοτριωμένης φύσης μας. Οι ιδεαλιστές, οι μηχανιστικοί υλιστές, η αστική επιστήμη, στη σκέψη και στη πράξη τους, μέσα από τον όρο “περιβάλλον” κατανοούν και αναπαράγουν μια “εξωτερικότητα”, που υπάρχει στη “μορφή του άλλου όντος” και αντιπροσωπεύει τη σφαίρα ενός ξεχωριστού άλλου που θα μπορούσε να ξεπεραστεί μόνο στη σκέψη. Ενός σε τελική ανάλυση διαφορετικού ποιοτικά, (κατώτερου) “άλλου” που ο άνθρωπος μπορεί να εκμεταλλεύεται κατά το δοκούν. Όμως, αυτή η αποξένωση από τον κόσμο της φύσης πρέπει «να ληφθεί με την έννοια της αλλοτρίωσης, ενός ελαττώματος, μιας αδυναμίας, κάτι που δεν θα έπρεπε να είναι». Ανέδειξε μέσω των Οικονομικών και Φιλοσοφικών Χειρογράφων ότι η αποξένωση της ανθρωπότητας από τη φύση ήταν το διαλεκτικό δίδυμο της αλλοτρίωσης της ανθρώπινης εργασίας και ένα ελάττωμα που οφείλουμε να ξεπεράσουμε ιστορικά.
Παράλληλα ο Μαρξ, με συνέπεια, δεν ενσωμάτωσε ποτέ μια διαφοροποίηση των ανθρώπων με τους πλανητικούς συγκάτοικους του ανθρώπινου είδους. Τα ανθρώπινα άτομα ήταν απλά τα «αυτο-διαμεσολαβούμενα όντα της φύσης» και επομένως οι συγγραφείς της δικής τους αυτο-αποξένωσης.[7] Παρά το ότι σήμερα η έννοια αυτή είναι υπό συζήτηση, με ξεκάθαρο τρόπο ήρθε σε σύγκρουση με τις κυρίαρχες απόψεις που έβλεπαν τους πλανητικούς μας συγκάτοικους ως κάτι ανάλογο των εμπορευματικών μηχανών αντιπαραβάλλοντας ως σχετικά καλύτερη την Μεσαιωνική οπτική που θεωρούσε τα ζώα βοηθούς του ανθρώπου.
Η Επαναστατική του σταθερή στάση κατά της εκμετάλλευσης (ως τέτοιας), γίνεται αντιληπτή από την αηδία που του προκαλούσε η εκμεταλλευτική σχέση με τα ζώα στον καπιταλισμό. Τόνισε το γεγονός ότι στον καπιταλισμό “…όλα τα πλάσματα έχουν γίνει ιδιοκτησία. Τα ψάρια στο νερό, τα πουλιά στον αέρα, τα φυτά στη γη – όλα τα έμβια όντα πρέπει να γίνουν ελεύθερα”. Καταδίκασε τις συνθήκες που επιβλήθηκαν από την κεφαλαιοκρατία στα ζώα, υποβαθμίζοντάς τα στην κατάσταση των εμπορευματικών μηχανών. Ενώ σε προηγούμενες ιστορικές γεωργικές πρακτικές, τα μη ανθρώπινα ζώα ήταν σε θέση να παραμείνουν στον ελεύθερο αέρα, τώρα επιβιώνουν περιορισμένα σε πάγκους με τους συνοδευτικούς μηχανισμούς τροφοδοσίας κουτιών. “Σε αυτές τις φυλακές», παρατήρησε, «τα ζώα γεννιούνται και παραμένουν μέχρι να θανατωθούν”, με αποτέλεσμα τη “σοβαρή επιδείνωση” αυτού που αποκαλεί σωστά “δύναμη της ζωής”. Αναφερόμενος σε αυτές τις συνθήκες ως “Αηδιαστικές!”, δήλωσε ότι δεν ήταν παρά ένα “σύστημα κελιών φυλακής για τα ζώα”.[9] (MEA ) Φυσικά, αξίζει να σκεφτούμε πως τα “κουτιά” του 19ου αιώνα για τα οποία εξέφρασε την αηδία του ο Μαρξ δεν έχουν καμία σχέση με τις σύγχρονες, σαδιστικές συνθήκες που μετατρέπουν τα ζώα σε αναλώσιμο ανόργανου χαρακτήρα εμπόρευμα, για τις οποίες βρίσκουν το θάρρος να μιλήσουν ελεύθερα μόνο ελάχιστοι “κουζουλοί”.
Η ορισμένη από τις φυσικές επιστήμες νέα φυσική ιστορική εποχή μας κάνει όσο πότε άλλοτε επίκαιρες τις προσεγγίσεις του Μαρξ. Ταυτόχρονα όμως επανακαθορίζει τον τρόπο και το πλαίσιο λειτουργίας των επιστημών. Κυρίως για τις επιστήμες του ανθρώπου, της κοινωνίας και του πολιτισμού απαιτείται ο συγχρονισμός με την εποχή μας και τον χαρακτήρα της. Η συστηματική ένταξη των συμπερασμάτων των φυσικών επιστημών στις προσεγγίσεις και κυρίως τις πρακτικές.
Σήμερα νέες αρχαιολογικές έρευνες, προσπαθούν να συγχρονιστούν με τον χαρακτήρα της νέας φυσικής ιστορικής εποχής μας, δίδοντας βαρύτητα πέρα από τα “ευρήματα”- οργανώσεις ανόργανης ύλης, στην ενσωμάτωση των πολιτιστικού χαρακτήρα δεδομένων και συμπερασμάτων από την ζωντανή ύλη που θα έλεγε ο Βερνάντσκυ. Από διαειδικές “διαμεσολαβήσεις”, σε τελική ανάλυση, από την ίδια τη ζωή. Είναι μια αναγκαία διαδικασία που απαιτεί όμως εντελώς νέες μεθοδολογίες και στρατηγικές, από κοινού με τις φυσικές επιστήμες. Μια αναγκαία μεθοδολογία που ξεφεύγει από τις λογικές του “περιβάλλοντος” του “ανθρώπου” και προσεγγίζει το ενιαίο σύστημα οργάνωσης της ζωής. Για κάτι τέτοιο, ο ρόλος της αρχαιολογίας με τις αναπτυγμένες μεθοδολογίες της είναι στρατηγικός. Στρατηγική ανάγκη επίσης είναι (όπως έχουμε αναδείξει πολλές φορές) ο ελεύθερος χαρακτήρας της συγκεντρωμένης σήμερα πληροφορίας. Φυσικά, πολλοί θα μπορούσαν να αναρωτηθούν το γιατί ειδικά η αρχαιολογία. Αν απελευθερωθούμε όμως από τις διάφορες φαντασιώσεις για τον τόσο βιασμένο από τις κυρίαρχες ιδεολογίες και αγοραίες ανάγκες κλάδο (ο οποίος σήμερα λειτουργεί στο μεταίχμιο των ανθρωπιστικών και φυσικών επιστημών) θα λέγαμε πως: Αρχαιολογία δεν είναι τίποτα άλλο από την διαλεκτική προσέγγιση της εξέλιξης της ύλης (από τις εποχές εμφάνισης του σύγχρονου ανθρώπινου είδους). Αν μάλιστα ενσωματώσουμε την Μαρξική προσέγγιση θα λέγαμε πολύ απλά ότι η Αρχαιολογία είναι η διαλεκτική κατανόηση της εξέλιξης (στο εξελικτικό στάδιο του σύγχρονου ανθρώπινου είδους).
Έτσι, ξεκινήσαμε έξω από το κυρίαρχο πλαίσιο της επιστημονικής παραγωγής μια τέτοιου χαρακτήρα αρχαιολογική έρευνα που προσεγγίζει τόσο το οικοσύστημα όσο και το πολιτιστικό φυσικό ανάπτυγμα οντολογικά, ενσωματώνοντας έτσι μη εγωκεντρικές, μη ανθρωποκεντρικές ή κοινωνιοκεντρικές θεωρήσεις. Όχι τυχαία επιλέξαμε την εξέλιξη της δια-ειδικής πολιτιστικής σχέσης ανάμεσα στις ανθρώπινες κοινωνίες, και κοινωνικούς σχηματισμούς με τα άλογα. Ήταν για πολλούς λόγους μια στρατηγική επιλογή. Οι πρώτες ενδείξεις εμφανώς επιβεβαιώνουν περίτρανα τα συμπεράσματα του Μαρξ και των φυσικών επιστημών γήινου συστήματος και ζωής.
Από διάφορους τομείς αλλά κυρίως με βάση την έρευνα του ιππολογικού – οστεολογικού υλικού από αρχαιολογικά συμφραζόμενα, (προς το παρόν) καταδεικνύεται η επιδείνωση εκείνου που ο Μάρξ αποκαλεί “δύναμη της ζωής”. Καταδεικνύεται μεταξύ άλλων, ο αφόρητος πόνος, οι κακώσεις-παραμορφώσεις και οι αρνητικές πιέσεις στο προσδόκιμο ζωής που επέφερε στα πλάσματα αυτά ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής. Η καπιταλιστική εκμετάλλευση, οι αλλοτριωμένες ιδεολογίες που βλέπουν ένα αφηρημένο άνθρωπο, που βλέπουν σε τελική ανάλυση άνθρωπο και “περιβάλλον” (άσχετα αν το συνειδητοποιούμε μέσα από τις ιδεολογίες μας και τις αισθήσεις μας ή όχι) άφησαν το πιο αηδιαστικό και αποκρουστικό αποτύπωμα τους στις ζωές των αλόγων.
Αναλογίες φαίνεται να υπάρχουν και σε άλλα είδη. Δεν θα ήταν άστοχο μάλιστα αν θα λέγαμε πως ο καπιταλισμός στερώντας από πολλά ζώα την ζωή κάτω από τον ήλιο και τις φυσικές κοινωνικές – πολιτιστικές σχέσεις τους με προγόνους – οικοσυστήματα, γύρισε από πολιτιστική (γνωσιακή – συμπεριφορική) άποψη ζώα όπως λ.χ. η αγελάδα εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πίσω. Μπορούμε δηλαδή να συμπληρώσουμε τα συμπεράσματα των φυσικών επιστημών σχετικά με την εν εξελίξει νέα περίοδο εξαφάνισης ειδών που έχει δρομολογήσει ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής.[2] Το συμπέρασμα που προσφέρει η αρχαιολογία αυτή τη στιγμή είναι ότι σε παγκόσμια βάση έχει προκληθεί παράλληλα μια αποδυνάμωση της ζωής στα οικοσυστήματα τα τελευταία 70 –80 χρόνια και μια αναστροφή της φυσικής εξελικτικής διαδικασίας σε αρκετά πλάσματα.
Παράλληλα, και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία, τα τελευταία χρόνια καθώς το άλογο έπαψε πια να είναι βασική πηγή ενέργειας για τον άνθρωπο, (όπου το αφήσαμε να επιβιώσει μακριά από αγοραίους καταναγκασμούς), η κατάσταση έχει αναστραφεί με θετικό τρόπο σε όλους σχεδόν τους τομείς. Ήταν ακριβώς “άθλιοι της υπαίθρου” κυρίως στις ΗΠΑ που έχουν την μεγαλύτερη συμβολή σε αυτή την αναγέννηση της ζωής. Στην Ευρώπη καταλυτική ήταν η συμβολή της επιστήμης τις δεκαετίες 70’ και 80’ στην ΓΛΔ και αυτό άσχετα αν η εκεί διαχειριστική ελίτ δεν αντιλήφθηκε καν την εξελισσόμενη επανάσταση στον τρόπο προσέγγισης της ζωής ως τέτοιας και των αλόγων. Αν και μετά το 90 διαλύθηκαν αυτές οι δομές έρευνας, κατάφεραν να επιζήσουν οι ερευνητές…
Στη ριζικά νέα φυσική ιστορική εποχή μας (της Ανθρωποκαίνου), η καρτεσιανή θετικιστική οπτική του αποκαλούμενου “περιβάλλοντος” και οι μεθοδολογίες που οικοδομούνται στη σαθρή αυτή βάση, έχει όμως τραγικές συνέπειες και σε πολλούς άλλους τομείς όπως στη διατήρηση των φυσικών ιστορικών τοπίων μας, βιοτόπων, ιστορικών αστικών οικοσυστημάτων, στη διατήρηση των μνημειακών συνόλων μας κλπ. Συνδέεται ακόμα με τον χαρακτήρα των κυρίαρχων επιστημονικών ερευνών και των πρακτικών. Αποτελεί έτσι ένα τεράστιο θέμα για τις επιστήμες της κληρονομιάς αλλά πάνω απ’ όλα για τις τοπικές κοινότητες και συλλογικότητες που σήμερα υπερασπίζονται κάτω από εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες την κληρονομιά τους και τη ζωή ως τέτοια από την κλιμακούμενη επίδραση της “Ανθρωποκαίνου εξελικτικής διαδικασίας”, του συσσωρευμένου χρηματιστικού κεφαλαίου και τις κυρίαρχες ανθρωποκεντρικές, εγωκεντρικές, κοσμοαντιλήψεις μας.
Αυτό όμως το τεράστιο θέμα θα το δούμε μια άλλη φορά .
Ενδεικτικά τέτοιες πλευρές έχουμε δει στα:
«Οράματα» και κληρονομιά (1ο), Κλώντζας Μ. (ΗΜΕΡΟΔΡΟΜΟΣ) https://www.imerodromos.gr/oramata-kai-klhronomia-1o-tou-manolh-klontza/
«Οράματα» και κληρονομιά (2ο), Κλώντζας Μ. (ΗΜΕΡΟΔΡΟΜΟΣ) https://www.imerodromos.gr/oramata-kai-klhronomia-2o-tou-archaiologou-manolh-klontza/
Η νέα φυσική-ιστορική εποχή της “Ανθρωποκαίνου” επιβάλει ποιοτικά νέες πρακτικές https://www.imerodromos.gr/strong-h-nea-fusikh-istorikh-epochh-ths-anthropokainou-epivalei-poiotika-nees-praktikes-strong/
Μανώλης Κλώντζας, Αρχαιολόγος, Τσεχία
Ερευνητικό Ινστιτούτο Φυσικής-Πολιτισμικής Κληρονομιάς
Ερευνητικό Ινστιτούτο ARCHAIA Brno. — Επιτροπή Πολιτών Ιεράπετρας
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Gánti, Tibor (2003) The Principles of Life, with commentary by James Griesemer & Eörs Szathmáry. Oxford University Press
— Gánti, Tibor (2003), Chemoton Theory Volume 1: Theoretical Foundations of Fluid Machineries, (Translated from the original Hungarian versions (1984 and 1989) by Elisabeth Czárán.) Kluwer Academic / Plenum Publishers New York, Boston, Dordrecht, London, Moscow
–Gánti, Tibor (2003), Chemoton Theory Volume 2: Theory of Living Systems, Kluwer Academic / Plenum Publishers
Επίσης : Jablonka, E. & Lamb, M.J. (2006). The evolution of information in the major transitions. Jurn. Theor. Biol. 239
[2] Κλώντζα, Β & Κλώντζας Μανώλης (2023), “Ανθρωπόκαινα” οικοσυστήματα: Νέες, συγχρονισμένες με την Aνρωπόκαινο εποχή μας μεθοδολογίες και πρακτικές έρευνας – διατήρησης” , “Αρχαιολογικοί Διάλογοι 2023”, (Υπό δημοσίευση)
[3] Βαζιούλιν Βίκτορ Αλεξέγιεβιτς (2004), Η λογική της Ιστορίας – Ζητήματα θεωρίας και μεθοδολογίας, “Ελληνικά Γράμματα” , ΑΘΗΝΑ
[4] Szathmáry, Eörs (2015). “Toward major evolutionary transitions theory 2.0”. Proceedings of the National Academy of Sciences. 112 (33): 10104–10111. doi:10.1073/pnas.1421398112
[5] Simard, Suzanne. (2021) – Finding the Mother Tree , ISBN, 978-0525656098
– Calvo, P. & Lawrence, N. (2022), Planta Sapiens: Unmasking plant intelligence. London. ISBN:9780349128450
Για τον άνθρωπο :
(*) Aerts, D., Broekaert, J., Gabora, L., & Sozzo, S. (2016). Editorial: Quantum structures in cognitive and social science. Frontiers in Psychology (Section: Cognition), 7(577). doi: 10.3389/fpsyg.2016.00577
-Gabora, L., & Aerts, D. (2005b). Evolution as context-driven actualization of potential: Toward an interdisciplinary theory of change of state. Interdisciplinary Science Reviews, 30(1), 69-88.
-Voorhees, B., Read, D., & Gabora, L. (2020). Identity, kinship, and the evolution of cooperation. Current Anthropology, 61(2), 194-218
[6] Ένγκελς Φρίντριχ. (1981), Ο Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και το τέλος της Γερμανικής κλασικής φιλοσοφίας, Μικρή Μαρξιστική Βιβλιοθήκη, Σύγχρονη Εποχή
[7] Mészáros, István. (1975) Marx’s Theory of Alienation, Pluto Press, London.
[8] Κλώντζα Β.- Κλώντζας Μ. “ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ- Το σημαντικότερο αρχαιολογικό εύρημα δεν θα βγει από τη γη”. Εκδ. ΑΤΕΧΝΩΣ, ΑΘΗΝΑ 2020
[9] Marx-Engels Archive (MEA), International Institute of Social History, Sign. B. 106, 209, 336
