του Μανώλη Κλώντζα
Λαμβάνοντας ως αφορμή μια νέα για την αρχαιολογία και τις ανθρωπιστικές – κοινωνικές επιστήμες οπτική και πρακτική που δημοσιεύτηκε στο “Journal of Archaeological Science” : “Presenting the RomAniDat data community and an archaeofaunal dataset for Roman Italy”[1] είναι ενδιαφέρον να δούμε τις πρακτικές και τον τρόπο που διαχειριζόμαστε και προσεγγίζουμε τα υλικού* χαρακτήρα πολιτιστικά στοιχεία και δεδομένα . Στην ουσία να δούμε τον τρόπο που προσεγγίζουμε το παρελθόν και τον κόσμο γύρω μας στην διαλεκτική και οργανική ενότητά του.
Ζούμε σε μια εποχή που οι “καλές” δοκιμασμένες και επαναλαβανόμενα εφαρμοσμένες λύσεις είτε δεν λειτουργούν όπως πριν είτε πολλές φορές έχουν και αντίθετα αποτελέσματα. Λογής κρισιακές καταστάσεις κατακλύζουν τα διαφορετικά περιβάλλοντα μέσα στα οποία λειτουργούμε. Στον ένα ή στον άλλο βαθμό ακόμα και εξειδικευμένοι σε διάφορους κλάδους εμπειρογνώμονες αδυνατούν να περιγράψουν σωστά καταστάσεις και φαινόμενα πολύ περισσότερο αδυνατούν να προβούν σε προβλέψεις και να προτείνουν ασφαλείς λύσεις για την κοινωνία και τα οικοσυστήματα εντός των οποίων λειτουργούμε. Από πολιτιστική άποψη ζούμε σε “ενδιαφέροντες καιρούς”.
Η νέα φυσική ιστορική εποχή της Ανθρωποκαίνου όπως αυτή ορίζεται από τις φυσικές επιστήμες μακριά από ιδεοληψίες, στην βάση παγκόσμια συγχρονισμένων γεωστρωματογραφικών δεικτών – γεωχημικών και βιοχημικών στοιχείων, καταδεικνύει με τρόπο αυστηρό ένα νέο ποιοτικά αναβαθμό της πολιτιστικής εξέλιξης.[2] Έτσι, ο ανθρώπινος πολιτισμός και η ίδια «…η ανθρωπότητα έχει γίνει μια πλανητική δύναμη, στο ίδιο επίπεδο με τις γεωλογικές ή κλιματικές δυνάμεις …»[3], που επιδρούν στον καθορισμό των φάσεων περιοδολόγησης της ιστορίας της Γης. Μιλάμε δηλαδή για “… μια απότομη αλλαγή βήματος στη φύση, στο μέγεθος και στο εύρος των ανθρώπινων πιέσεων στο Γήινο Σύστημα, που οδήγησε σε επιπτώσεις οι οποίες ωθούν το (γήινο) σύστημα πέρα από τα (αυστηρά καθορισμένα γεωστρωματογραφικά) πλαίσια της Ολόκαινου…» φυσικής ιστορικής εποχής.[4] Αναγνωρίζεται παράλληλα πως οι “σύγχρονες ανθρώπινες σχέσεις παραγωγής έχουν αλλάξει αμετάκλητα τις γεωλογικές διεργασίες της Γης.[5] Στην ουσία δηλαδή μπορούμε να μιλάμε για ένα νέο εξελικτικό στάδιο στο πλανητικό μας οικοσύστημα. Μια εποχή που προβάλει ως η 9η εξελικτική μετάβαση κατά την οποία ο πολιτισμός και ειδικά ο ανθρώπινος με τα στρεβλά χαρακτηριστικά του έχει εξελιχθεί σε κοσμικού χαρακτήρα δύναμη. Όχι τυχαία ο βιολόγος Eörs Szathmáry[6] προσεγγίζοντας την πολιτιστική εξέλιξη, εκτός των άλλων και στην βάση των έως τώρα 8 εξελικτικών μεταβάσεων καταλήγει στο συμπέρασμα ότι εξελικτικά στο δικό μας στάδιο όλο και περισσότερο “η βιολογία δίνει χώρο στην τεχνολογική και κοινοτική πολιτιστική εξέλιξη” σημειώνοντας πως “Ακούτε σωστά : ..η βιολογία δίνει χώρο στην τεχνολογική και κοινοτική πολιτιστική εξέλιξη. Λόγω της κοινωνικής φροντίδας (συμπεριλαμβανομένης της ιατρικής) και της γεωργίας, η βιολογία των ανθρώπων έχει σταδιακά απο-δαρβινιστεί”. Ο κυρίαρχος παράγοντας στην εποχή μας είναι ο πολιτισμός.
Μια από τις κοσμογονικού χαρακτήρα συνέπειες των πολιτιστικών πιέσεων που οδήγησαν το γήινο οικοσύστημα στην νέα φυσική ιστορική εποχή της “Ανθρωποκαίνου” είναι ο συγχρονισμός του γεωλογικού με τον ιστορικό χρόνο.[7] Ο συγχρονισμός αυτός είτε αμφισβητεί, είτε ανατρέπει πατροπαράδοτες από την εποχή του διαφωτισμού κοσμοαντιλήψεις, επιστημονικές οπτικές, παγιωμένες πρακτικές και μεθοδολογίες. Παράλληλα εισάγει τις φυσικές επιστήμες στα πεδία έρευνας των ανθρωπιστικών επιστημών ανατρέποντας τον πατροπαράδοτο διαχωρισμό φυσικών και ανθρωπιστικών επιστημών. Ο Chakrabarty[8] μας πρόσφερε ίσως το ποιο χρήσιμο για τις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες συμπέρασμα: Η Ανθρωπόκαινος “προμηνύει την κατάρρευση της πανάρχαιας ουμανιστικής διάκρισης μεταξύ φυσικής ιστορίας και ανθρώπινης ιστορίας”.
Μέσα από μια οντολογική προσέγγιση του πολιτισμού το πολιτιστικό μόρφωμα που αποκαλούμε επιστήμη προβάλει ως οργανικό τμήμα του πλανητικού μας πολιτιστικού αναπτύγματος. Συνθέτει αναβαθμό της ανθρώπινης, κοινωνικά οργανωμένης, γνωστικής διαδικασίας. Έχει συναχθεί το συμπέρασμα ότι ο πολιτισμός μας είναι στην ουσία ένα ενιαίο οργανωτικά σύστημα πληροφοριών. Ενώ οι μετα-επαναστατικοί επιστήμονες του γήινου συστήματος Παβλόφ και Βερνάντσκυ[9] κατάφεραν ήδη από την εποχή του μεσοπολέμου στην βάση υλικού χαρακτήρα στοιχείων και δεικτών να αντιληφτούν την επερχόμενη νέα εποχή “Νοόσφαιρας” σήμερα η αυστηρά ορισμένη νέα φυσική ιστορική εποχή μας καταδεικνύει πως αυτός ο “παγκόσμιος νους”[10], έχει ήδη υπάρξει. (αν και κυριαρχούν ακόμα οι ανθρωποκεντρικές αναγωγές στον ανθρώπινο εγκέφαλο).
Κάτω από την πίεση του κοινωνικού μας σχηματισμού η σημερινή επιστήμη ως παραγωγική δύναμη πια[11], ετεροκαθορίζει, όχι με θετικό τρόπο για την φύση μας, τόσο το πολιτιστικό πλαίσιο όσο και τα πολιτιστικά προτάγματα. Σήμερα με όλο και μεγαλύτερη ένταση η επιστήμη εργαλειοποιείται, φετιχοποιείται αλλά κυρίως τεμαχίζεται εργαλειακά στην βάση των διογκούμενων συστημικών και άλλων αναγκών. Έτσι, στις μέρες μας, με ολοένα και μεγαλύτερη ένταση γινόμαστε μάρτυρες διαφόρων ποιοτήτων κρισιακών καταστάσεων που κατακλύζουν τόσο τις κοινωνικές δομές ευρύτερα όσο όμως και την επιστημονική παραγωγή. Κρισιακές καταστάσεις που σε κάθε περίπτωση αφήνουν το διακριτό τους αποτύπωμα στον οργανικό και ανόργανο φυσικό κόσμο μας, στην κοινή κληρονομιά μας ή σε εμάς τους ίδιους. Οι κρισιακές συγκυρίες στην επιστήμη ανοίγουν το δρόμο για επιστημονικές επαναστάσεις[12]. Η εποχή της “Νοόσφαιρας” σίγουρα συνδέεται με την ανάπτυξη της συνεργασίας σε πλανητική κλίμακα για την αντιμετώπιση των οξυμένων οικουμενικών προβλημάτων, την υπέρβαση του κατακερματισμού της επιστημονικής έρευνας και την προαγωγή της σύνθεσης και της διαχείρισης των πληροφοριών.
Σήμερα, ειδικά οι ανθρωπιστικές και οι κοινωνικές επιστήμες αγκιστρωμένες στα προτάγματα του εγωκεντρικού, ανθρωποκεντρικού “ορθολογισμού” όλο και περισσότερο αδυνατούν να εντάξουν στις προσεγγίσεις τους τις σύγχρονες θεωρήσεις των φυσικών επιστημών. Όμως, το γίγνεσθαι και το παρελθόν ή ακόμα και οι όποιες περιοδολογήσεις του ιστορικού χρόνου, προβάλλουν πάντα μέσα από τις κοσμοαντιλήψεις και τις “ανάγκες” του σήμερα. Παράλληλα κάτω από την επίδραση της ίδιας της αντικειμενικής πραγματικότητας (που όλο και λιγότερο ως μεμονωμένα άτομα είμαστε ικανοί να κατανοήσουμε μέσω των αισθήσεων μας και της σκέψης μας), δυσκολεύονται να αντιληφθούν το μεγαλείο και το εύρος της επίδρασης του πολιτισμού στο γήινο οικοσύστημα πολύ περισσότερο την ένταση και την ταχύτητα των αλλαγών που αυτή η πλανητικού διαμετρήματος δύναμη προκαλεί. Ως εκ τούτου αδυνατούν επιτελέσουν ακόμα και βασικές επιστημονικές λειτουργίες. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου πως η κατανόηση της νέας εποχής μας έγινε και στοιχειοθετήθηκε από τις φυσικές επιστήμες, ενώ, ακόμα και σήμερα, οι κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες προσεγγίζουν το όλο θέμα όχι με τρόπο επιστημονικά αυστηρό αλλά ηθικολογικά.
Όλο και με μεγαλύτερη ένταση γίνεται σαφές πως σε μια τέτοια εποχή πολιτισμικής μετάβασης όπως η σημερινή, όπου το βασικό δομικό συστατικό του πολιτιστικού αναπτύγματος στον πλανητικό κόσμο μας – η μη γονιδιακή πληροφορία – αλλάζει ραγδαία χαρακτηριστικά και ποιότητες, οι κυρίαρχες μεθοδολογίες και οι πρακτικές της επιστημονικής παραγωγής δεν μπορούν να παραμένουν οι ίδιες.
Στις σημερινές συνθήκες ο ελεύθερος από λογής κοινωνικούς καταναγκασμούς και κοινωνικά ανοιχτός ψηφιακός πολυχώρος “Pandora” (www.pandoradata.earth) προβάλλει ως αναγκαιότητα της ίδιας της φυσικής ιστορικής εποχής μας. Η κοινοτική αυτή πρωτοβουλία επιδιώκει μια καλύτερη κατανόηση της ιστορίας προσφέροντας τεχνολογικές λύσεις για να κάνει τα διαφόρων ποιοτήτων ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα προσβάσιμα και εύκολα ανιχνεύσιμα. Πρόκειται για μια πρωτοβουλία βάσης όπου ερευνητικές κοινότητες από διάφορους ακαδημαϊκούς κλάδους αυτο-επεξεργάζονται σύνολα δεδομένων και αυτο-διαχειρίζονται την ιδιότητα μέλους και τους ρόλους της κοινότητας. Αυτά τα σύνολα δεδομένων μπορούν να κατατεθούν εντός της ίδιας της πλατφόρμας δεδομένων Pandora ή εξωτερικά. Στα σύνολα δεδομένων μπορούν να εκχωρηθούν DOI και είναι ανιχνεύσιμα χρησιμοποιώντας επιστημονικές μηχανές αναζήτησης.
Η πρωτοβουλία της κοινότητας “Pandora” αναπτύσσει επίσης υπολογιστικές μεθόδους για τη βελτίωση της χρήσης και της ενοποίησης δεδομένων. Οι τεχνικές τεχνητής νοημοσύνης χρησιμοποιούνται για τη διερεύνηση της δυναμικής των ανθρώπινων κοινωνιών του παρελθόντος. Αυτό δημιουργεί χρήσιμες γνώσεις που μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής, τους αναλυτές κινδύνων για την αντιμετώπιση των σημερινών και μελλοντικών κοινωνικών και οικοσυστημικών προκλήσεων.
Η ελεύθερη πρόσβαση στην γνώση, η συλλογική επεξεργασία και διαχείριση των πληροφοριακών δεδομένων και μεταδεδομένων αλλάζει τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της κυρίαρχης σήμερα επιστημονικής παραγωγής που χαρακτηρίζεται από την κλιμακούμενη αγοραία συγκέντρωση mega data σε ελάχιστα παγκόσμια κέντρα. Μια διαδικασία ανάλογη με την σημερινή ένταση της συγκέντρωσης κεφαλαίου σε ελάχιστα χέρια. Αυτή και ανάλογες προσπάθειες προσφέρουν νέες δυνατότητες μελέτης, αναγωγών και πρόβλεψης. Επειδή μάλιστα οι αρχαιολόγοι, παλαιοντολόγοι κ.λπ. είθισται να εξάγουν τα όποια συμπεράσματά τους στην βάση δεδομένων τόσο από την στρωματογραφία όσο και από “σκληρά” δεδομένα του φυσικού- υλικού (οργανικού και ανόργανου) κόσμου μας, δεν μπορούν να παραβλέψουν αυτό το ανώτατο επίπεδο διεπιστημονικά συγκεντρωμένων και επεξεργασμένων δεδομένων και κυρίως την μεθοδολογική οδό μέσω της οποίας αυτή η προσπάθεια προσεγγίζει τα διαφόρων ποιοτήτων πολιτιστικού χαρακτήρα υλικά στοιχεία.
Η αυστηρά ορισμένη από τις φυσικές επιστήμες εποχή μας, με τα ιδιαίτερα νέα χαρακτηριστικά της, ανάγει την αρχαιολογία σε στρατηγική για το γήινο οικοσύστημα επιστήμη. Δεν αποτελεί πια υπόθεση της Μεσογείου ή της Ευρώπης. Η ίδια η νέα φυσική ιστορική εποχή μας και οι ανάγκες της επιβάλει ακόμη και αρχαιολογικά να αντιλαμβανόμαστε και να προσεγγίζουμε τον κόσμο μας στην οργανική ολότητά του και αυτό ανεξάρτητα από το αν οι άνθρωποι σε μια δεδομένη στιγμή του ιστορικού χρόνου και σε δοσμένα περιβαλλοντικά πλαίσια έχτιζαν πυραμίδες, Παρθενώνα, Σινικό τείχος ή όχι. (Ένα παράδειγμα είναι το άρθρο: Παρουσίαση της ισοτοπικής βάσης δεδομένων AfriArch από την κοινότητα του ψηφιακού πολυχώρου “Pandora”[13].
Το άρθρο «Presenting the RomAniDat data community and an archaeofaunal dataset for Roman Italy» από τους Dominika Schmidtova, Anthony C. King, Vera Klontza Jaklova, David S.Reese, Mauro Rizzetto, Ricardo Fernandes αφενός παρουσιάζει τις δυνατότητες του διαδικτυακού πολυχώρου Pandora και αφετέρου καταδεικνύει το ποιοτικό γνωσιακό άλμα που φέρνει η συλλογική και ελεύθερη διαχείριση πληροφοριών και μεταπληροφοριών.
Το RomAniDat είναι μια από τις αυτοδιαχειριζόμενες κοινότητες δεδομένων και μεταδεδομένων που δημιουργήθηκε μέσω της διαδικτυακής πλατφόρμας δεδομένων Pandora που συγκεντρώνει μια ομάδα αρχαιολόγων και φυσικών επιστημόνων με πεδίο ερευνών τον ρωμαϊκό κόσμο (https://www.doi.org/10.48493/tt5b-zs73). Υλοποιεί ένα μοντέλο οργάνωσης δεδομένων που αποσυνδέει τις συλλογές δεδομένων που πραγματοποιούνται για συγκεκριμένες περιοχές ή χρονικές περιόδους από σχήματα μεταδεδομένων, τα οποία παρουσιάζουν μια ενοποιημένη προβολή δεδομένων για ένα καθορισμένο επίπεδο λεπτομέρειας δεδομένων. Αυτό το ευέλικτο σύστημα οργάνωσης και συλλογικής διαχείρισης επιτρέπει στα μέλη του RomAniDat να καταθέτουν ή να συνδέουν τα σύνολα δεδομένων υψηλής λεπτομέρειας με τις δικές τους δομές μεταδεδομένων ειδικά για συγκεκριμένα περιβάλλοντα, ενώ οι τελικοί χρήστες που επιδιώκουν να αναλάβουν ευρύτερες μελέτες μπορούν να χρησιμοποιήσουν προβολές δεδομένων που προσφέρονται από γενικά σχήματα μεταδεδομένων. Αυτά περιλαμβάνουν βιβλιογραφικές αναφορές και DOI, που μπορούν να εκχωρηθούν στο RomAniDat, τόσο για πρωτότυπες πηγές δεδομένων όσο και για συλλογές δεδομένων. Δημιουργήθηκε ένα γενικό σχήμα μεταδεδομένων για τη μελέτη της κατανομής της πανίδας. Αυτό κατέδειξε τον τρόπο με τον οποίο οι εν λόγω συλλογές μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως πολυεργαλείο για τη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς ή για τον εντοπισμό κενών στα δεδομένα, τον καθορισμό μελλοντικών ερευνητικών θεματολογιών και νέων ποιοτικά ερωτημάτων. Η επιλεγμένη μοντελοποίηση των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε για να αποκαλύψει ευρείες περιφερειακές και χρονικές τάσεις στις κατανομές της πανίδας. Οι συντελεστές του ψηφιακού πολυχώρου Pandora τονίζουν πως οι μελλοντικές προσπάθειες στο RomAniDat θα περιλαμβάνουν την ανάπτυξη πρόσθετων γενικών σχημάτων μεταδεδομένων για διάφορες ερευνητικές εφαρμογές και τη διεύρυνση των συνεργατικών προσπαθειών συλλογής δεδομένων για να καλύψουν τελικά ολόκληρο τον ρωμαϊκό κόσμο καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας του καλώντας την κοινωνία και τους ερευνητές για νέες συνδρομές στην προσπάθεια του RomAniDat.
Στο άρθρο παρουσιάζεται η κοινότητα αρχαιο-ζωικών -τροφικών δεδομένων RomAniDat από την Ρωμαϊκή περίοδο. Το έργο δημιούργησε ένα συνεργατικό δίκτυο από επιστήμονες που καταθέτουν και μελετούν τα ανεξάρτητα δεδομένα τους σύμφωνα με διαφορετικά κριτήρια (π.χ. περιφερειακά ή χρονικά διαστήματα) και μεταδεδομένα. Ένα δομικό σχήμα μεταδεδομένων ορίστηκε επίσης έτσι ώστε τα δεδομένα από ανεξάρτητες πηγές να μπορούν να συνδυαστούν σε ένα ενιαίο αρχείο προβολής δεδομένων που επιτρέπει συγκρίσεις δεδομένων σε ευρύτερες χωροχρονικές κλίμακες. Έτσι, συγκεντρώνονται διάφορα αρχαιοζωολογικά δεδομένα σε γεωγραφική και χρονική βάση (π.χ. αριθμός συγκεκριμένων/ταυτοποιημένων θραυσμάτων συμπεριλαμβανομένων των δοντιών, ελάχιστος αριθμός ατόμων, ποσοστά θραυσμάτων). Περιλαμβάνει πλήρεις αναφορές στις αρχικές πηγές δεδομένων όσο και σε συλλογές δεδομένων. Μέσω αυτού αναγνωρίζονται επαρκώς οι ερευνητικές προσπάθειες των παραγωγών και των μελετητών δεδομένων, ενώ μπορεί εύκολα να διαπιστωθεί η προέλευση των δεδομένων.
Η πρώτη συλλογή δεδομένων που παρουσιάζεται στο άρθρο κάλυψε δημοσιευμένα αρχαιολογικά δεδομένα από την προ ρωμαϊκή και ρωμαϊκή Ιταλία. Αποτελεί μια πολύ χρήσιμη προσπάθεια με στόχο να παρακινήσει την τελική επέκτασή του σε ολόκληρο τον αρχαίο ρωμαϊκό κόσμο. Παρουσιάζονται επίσης παραδείγματα μοντελοποίησης για την απεικόνιση του ερευνητικού δυναμικού του ιταλικού συνόλου δεδομένων και των μελλοντικών ευρύτερων συλλογών δεδομένων. Το σύνολο των πληροφοριών, δεδομένων και μεταδεδομένων εκφράζει όσο γίνεται καλύτερα την αντικειμενική υλική βάση. Μάλιστα, καθώς δεν ενσωματώνει ερμηνείες και θεωρητικά μοντέλα, εντυπώσεις, φαντασιώσεις, ιδέες και κοσμοαντιλήψεις ως ιστορικές ερμηνείες προσφέρεται για αναγωγές και πρόβλεψη της εξέλιξης του δοσμένου γνωστικού αντικειμένου.
Αποτελεί ασφαλή βάση για περιβάλλοντα εφαρμογής τεχνητής νοημοσύνης στην αξιολόγηση μεγάλου όγκου πληροφοριών, πολύπλοκων και δομημένων δεδομένων σχετικά με την πολιτιστική εξέλιξη (που δεν συνθέτει μόνο μια στενή ανθρώπινη ιδιαιτερότητα)[14] αλλά και την εξέλιξη του γήινου συστήματος ως τέτοιου. Ο ελεύθερα προσβάσιμος και κοινωνικά ελεύθερος από κοινωνικούς καταναγκασμούς χαρακτήρας της όλης προσπάθειας “Pandora” μπορεί να σταθεί αρωγός στις διάφορες κοινότητες προστασίας της κοινής μας κληρονομιάς που βάλλεται σήμερα με περισσή ένταση. Όχι τυχαία εξάλλου η Επιτροπή Πολιτών Ιεράπετρας[15] συμμετέχει στη διαμόρφωση της προσπάθειας για την κληρονομιά GEA[16] φέρνοντας στην κοινότητα “Pandora” την δική της μη εγωκεντρική -ανθρωποκεντρική οπτική για την κληρονομιά.
Ο ψηφιακός πολυχώρος δεδομένων και μεταδεδομένων Pandora συγκεντρώνει διάφορες κοινωνικά και δημοκρατικά ανοιχτές κοινότητες ερευνητών. Αποτελεί έκφραση αλλά και αναγκαιότητα της νέας φάσης στην οποία έχει εισέλθει ο πολιτισμός μας και το γήινο οικοσύστημα ως τέτοιο. Για τις επιστήμες της κληρονομιάς, του ανθρώπου και της κοινωνίας αποτελεί ένα χώρο συνάντησης και συνεργασίας με τις επιστήμες της φύσης σε ένα περιβάλλον που δεν κατακλύζεται από κοινωνικούς καταναγκασμούς και από τις συνδεόμενες, κυρίαρχες ακόμα και σήμερα, εγωκεντρικές, ανθρωποκεντρικές ή κοινωνιοκεντρικές ιδεολογικές πιέσεις. Ταυτόχρονα, η προσπάθεια αυτή έρχεται σε σύγκρουση με την τάση απαλλοτρίωσης δεδομένων και μεταδεδομένων από ελάχιστα παγκόσμια κέντρα, αναδεικνύοντας την ισχύ και την ποιότητα των συλλογικών και σε ισότιμη βάση, διεπιστημονικών επεξεργασιών.
* (Όταν μιλάμε για “υλικού χαρακτήρα στοιχεία αναφαιρόμαστε στην ύλη ως φιλοσοφική κατηγορία και όχι στην Νευτώνεια μάζα”) Για περισσότερα : ΕΝΓΚΕΛΣ ΦΡ. : Η διαλεκτική της φύσης. Εκδ. “Σύγχρονη Εποχή”(2016) Αθήνα. και ΜΠΙΤΣΑΚΗΣ ΕΥΤ. (2014) Χρόνος και χώρος. Η συνεχιζόμενη αναζήτηση. Εκδ “ΑΓΡΑ” Αθήνα
Μanolis Klontzas, Αρχαιολόγος
Έδρα Αρχαιολογίας και Μουσειολογίας-Unesco MASARYK University
Ερευνητικό Επιστημονικό Κέντρο ARCHAIA Brno
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Dominika Schmidtova, AnthonyC. King, Vera Klontza Jaklova, David S.Reese, Μauro Rizzetto, Ricardo Fernandes (2023) Τhe RomAniDat data community and an archaeofaunal dataset for Roman Italy. doi.org
[2] Κλώντζα Β.- Κλώντζας Μ. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ- Το σημαντικότερο αρχαιολογικό εύρημα δεν θα βγει από τη γη. Εκδ. ΑΤΕΧΝΩΣ, ΑΘΗΝΑ 2020
[3] Fischer-Kowalski, M., Krausmann, F., & Pallua, I. (2014). A sociometabolic reading of the Anthropocene: Modes of subsistence, population size and human impact on Earth. The Anthropocene Review, 1(1), 8–33. doi.org
[4] Steffen, W., Crutzen, P. J., & McNeill, J. R. (2007). The Anthropocene: Are humans now overwhelming the great forces of Nature? Ambio, 36, 614–621.( σελ. 336) doi.org
[5] Tschirhart, P., & Bloomfield, E. F. (2020). Framing the Anthropocene as influence or impact: The importance of interdisciplinary contributions to stratigraphic classification. Environmental Communication, 14(5), 698–711. doi.org
[6] Szathmary, E. (2015) Μajor evolutionary transitions theory 2.0. doi.org/10.1073/pnas.1421398112. Smith, J. M., & Szathmary, E. (1997). The major transitions in evolution. OUP Oxford.
[7] Κλώντζας Μ. (2023) Αρχαιολογία και Γ’ Παγκόσμιος πόλεμος στην εποχή της Ανθρωποκαίνου-Αναβαθμός της πολιτιστικής εξέλιξης και του γήινου μεταβολισμού. (υπό δημοσίευση)
[8] Chakrabarty, D. (2009). The climate of history: Four theses. Critical Inquiry, 35, 197–222. doi.org/10.1086/596640.
[9] Вернадский В.И. Философские мысли натуралиста. М.: Наука, 1988. 520 с. — VERNADSKY VLADIMIR-IVANOVICH: ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΝΟΟΣΦΑΙΡΑ Εκδότης: ΡΩΜΗ, Αθήνα 2021
[10] Eryomin, A.L. (2022) Biophysics of Evolution of Intellectual Systems. BIOPHYSICS 67, 320–326 (2022). doi.org
[11] Πατέλης Δ. (2012), Παρουσίαση του βιβλίου του Π. Παυλίδη “Η γνώση στη διαλεκτική της κοινωνικής εξέλιξης”. Σύγχρονη Εκπαίδευση, τ. 170σ. 69-96. — Patelis, D. (2007). Δ. Πατέλης. Η λογική της ελεύθερης έρευνας και η υπαγωγή επιστήμης και παιδείας στο κεφάλαιο. The logic of free research and the subordination of science and education under capital. Dimitrios S. Patelis. Ρόκος Δ. (Επιμ.). 5ο Διεπιστημονικό Διαπανεπιστημιακό Συνέδριο Του Ε.Μ.Π. Και Του ΜΕ.Κ.Δ.Ε. Του Ε.Μ.Π. “ΠΑΙΔΕΙΑ, ΕΡΕΥΝΑ, ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ. ΑΠΟ ΤΟ ΧΘΕΣ ΣΤΟ ΑΥΡΙΟ”. Τόμος Α’, ΕΜΠ, Αθήνα, 2011, Σελ. 108-128.
[12] Μ.Δαφέρμος (2021). Παράδοξα της επιστημονικής προόδου. “Τρίτων” – (Περιοδικό του Πανεπιστημίου Κρήτης), τ.2
[13] Goldstein, S., Hixon, S., Scott, E., Wolfhagen, J., Iminjili, V., Janzen, A., … Fernandes, R. (2022). Presenting the AfriArch Isotopic Database. Journal of Open Archaeology Data, 10, 6. DOI: doi.org Το σύνολο δεδομένων που αναφέρεται εδώ διατίθεται μέσω ενός ενιαίου πίνακα σε xlsx και .csv μορφές (“afriarch-isotopic-dataset.xlsx” και “afriarch-isotopic-dataset.csv”), διαθέσιμο μέσω της κοινότητας δεδομένων AfriArch που δημιουργήθηκε στα πλαίσια της κοινότητας του πολυχώρου δεδομένων Pandora Initiative (pandoradata.earth). Το AfriArch συγκεντρώνει ένα ευρύ φάσμα παλαιοοικολογικών και αρχαιολογικών βάσεων δεδομένων σχετικών με μελέτες του αφρικανικού παρελθόντος. Η ισοτοπική βάση δεδομένων AfriArch αποτελεί επίσης μέρος του δικτύου αυτόνομων βάσεων δεδομένων IsoMemo (isomemo.com).
[14] Paco Calvo, (2023), Planta Sapiens: Unmasking plant intelligence. London.
[15] Τι είναι η ΕΠΙ; Πως αντιλαμβάνεται την κληρονομιά μας; Πως στοιχειοθετεί την καταστροφή μνημείων και ιστορικών φυσικών τοπίων; imerodromos.gr — Κλώντζας Μ. Η Ε.Π.Ι. μοιράζεται ορισμένες σκέψεις με τις άλλες συλλογικότητες υπεράσπισης της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς μας — imerodromos.gr –Κλώντζας Μ. Πρέμβαση της “Επιτροπής Πολιτών Ιεράπετρας” στα πλαίσια των εορταστικών εκδηλώσεων που έγιναν στη Φλωρεντία για τα 50 χρόνια της “Σύμβασης για την πολιτιστική και φυσική κληρονομιά” της UNESCO. — Φλωρεντία: Παρέμβαση της ΕΠ Ιεράπετρας στις εκδηλώσεις της UNESCO για την υπεράσπιση της κοινή μας κληρονομιάς. Ημεροδρόμος (imerodromos.gr), Το Γιοργαλίδικο άλογο μέρος της κληρονομιάς της Ιεράπετρας | Ημεροδρόμος (imerodromos.gr)
[16] Communities – Pandora (pandoradata.earth)
