Just in

Όλα τα νέα
Imerodromos logo
 

Συζητώντας για τον πολιτισμό (2ο μέρος)

(Μια διαλεκτική “αρχαιολογική” προσέγγιση για τον χαρακτήρα του σημερινού πολέμου και της εποχής μας – 2ο μέρος) -- του Μανώλη Κλώντζα

Συνεχίζουμε εδώ την προσπάθεια μας για μια διαλεκτικού χαρακτήρα κατανόηση της σημερινής κρισιακής κατάστασης όπως αυτή κορυφώνεται με τον παγκόσμιου χαρακτήρα πόλεμο αναδεικνύοντας μόνο ορισμένες κρίσιμες πλευρές. Το πρώτο μέρος εδώ.   

Πρέπει να τονιστεί πως αποτελεί μόνο μια μικρή προσπάθεια για την ανάδειξη ορισμένων κρίσιμων πλευρών και διαστάσεων για το πως προσεγγίζουμε τον κόσμο μας σήμερα καθώς ο ίδιος ο χαρακτήρας της εποχής μας επιβάλει συνθετικές συνεργατικές προσεγγίσεις και μάλιστα εκτός του κυρίαρχου αλλοτριωμένου πολιτιστικού πλαισίου.   

  Λαμβάνοντας ως βάση τα σύγχρονα δεδομένα από της φυσικές επιστήμες του γήινου συστήματος για την “Ανθρωπόκαινο” νέα φυσική ιστορική εποχή μας, θα προσπαθήσουμε να ενσωματώσουμε ορισμένα συμπεράσματα για τον ρόλο του πολιτισμού στις διαδικασίες αυτές.  Θα ενσωματώσουμε ακόμα ορισμένα βασικά συμπεράσματα για πολιτιστικές διεργασίες και διαδικασίες που έχουν προκύψει από αρχαιολογικού χαρακτήρα ερευνητικές προσπάθειες οι οποίες δεν περιορίζονται στις διαφόρων ποιοτήτων συσσωρεύσεις ανόργανης ύλης.- Έχουν, πειραματικά πάντα, εξελιχθεί αφενός με τρόπο συλλογικό και αφετέρου, σε μεγάλο βαθμό, εκτός του κυρίαρχου σήμερα πλαισίου ανάπτυξης της επιστημονικής παραγωγής. Δεν θα αναλύσουμε εδώ αυτή την καθαρά μεθοδολογική διάσταση αλλά θα επιστρέψουμε στο συμπέρασμα των φυσικών επιστημών της γης για την καταστροφική επίδραση του πολιτισμού μας στο γήινο σύστημα. Τα συμπεράσματα αυτά των φυσικών επιστημών του γήινου συστήματος επιβεβαιώνονται καθημερινά από την ίδια την ζωή. Ειδικά μάλιστα σήμερα που εν μέσω παγκοσμίου πολέμου η τάση αυτή επιταχύνεται ραγδαία, ωθώντας το γήινο σύστημα, όπως το γνωρίσαμε, με τον δοσμένο για χιλιετίες βασικό μεταβολισμό του, στην αυτοκαταστροφή.  

 

1.– ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

 

Πολλοί, ψάχνοντας τις βαθιές αιτίες της σύγχρονης κρισιακής κατάστασης, μέσα από μια ανθρωποκεντρική προσέγγιση θα μπορούσαν να υποστηρίξουν (συχνά εξάλλου προβάλλεται κυρίως από ΜΜΕ και πολιτικούς) ότι ίσως, σε τελική ανάλυση, για τις σύγχρονες κρισιακές καταστάσεις, συμπεριλαμβανομένης της πολεμικής σύγκρουσης, ευθύνεται η πίεση από την πληθυσμιακή αύξηση και τα προβλήματα που δημιουργεί ο ανταγωνισμός για την επιβίωση στα διαφορετικά οικοσυστήματα. Αρκεί όμως να αναλογιστούμε πως αν όλοι οι άνθρωποι ως βιολογικές μονάδες, συγκεντρωνόταν ο ένας δίπλα στον άλλο σε ένα τόπο, ότι θα χωρούσαν άνετα στην Κύπρο για να φανεί το άτοπο αυτής της προσέγγισης. Η βιολογική πλευρά των ανθρώπινων κοινωνιών με κανένα τρόπο δεν φαίνεται να αποτελεί κάποιο αναγνωρίσιμο κοσμικού χαρακτήρα μέγεθος.  Αντίθετα. Το καθοριστικό στοιχείο στον πλανητικό κόσμο μας φαίνεται να είναι κάτι που δεν περιορίζεται στην βιολογική μας πλευρά.   

Οι φυσικές επιστήμες, και συγκεκριμένα οι φυσικές επιστήμες του γήινου συστήματος με τον κατηγορηματικότερο τρόπο έχουν καταδείξει τον ανθρώπινο πολιτισμό όπως αυτός  εκφράζεται λ.χ. μέσα από τους σχηματισμούς κοινωνικής οργάνωσης και παραγωγής ως τον καταλύτη των σύγχρονων αρνητικών εξελίξεων.  Πριν στραφούμε αναλυτικά στα συμπεράσματα των φυσικών επιστημών σε σχέση με το σημερινό εξελικτικό στάδιο και τα χαρακτηριστικά της εποχής μας θα πρέπει να κατανοήσουμε με περισσότερη αυστηρότητα μια κρίσιμη έννοια που εισήγαγαν αυτή τη φορά οι φυσικοί επιστήμονες του γήινου συστήματος. Η έννοια αυτή είναι ο όρος πολιτισμός. 

Ο Ούγγρος εξελικτικός βιολόγος Eörs Szathmary όχι τυχαία είχε σε κάποια στιγμή πει για τις έννοιες και τους ορισμούς πως φυσικά ένας ορισμός δεν κάνει προβλέψεις, είναι απλώς μια αυθαίρετη νοητική κατασκευή. Αλλά διαφορετικοί ορισμοί έχουν διαφορετική καταλληλότητα στον πολιτιστικό χώρο. Ένας ορισμός μπορεί να είναι χρήσιμος επειδή όταν οι άνθρωποι σκέφτονται με αυτούς τους όρους, τους οδηγεί σε ενδιαφέρουσες σκέψεις και ιδέες. Οι κακοί ορισμοί είναι στείροι. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι ορισμοί έχουν σημασία. Ακόμη και αν οι ορισμοί είναι αυθαίρετοι, οι συνέπειές τους δεν είναι. “  

 

Ποιος είναι  ο πυρήνας του μορφώματος που αποκαλούμε πολιτισμός;   

 

Θέσαμε ένα ερώτημα για το τι είναι πολιτισμός σε ένα πάροχο τεχνητής νοημοσύνης με σκοπό να δούμε την κυρίαρχη σήμερα άποψη. Η απάντηση που πήραμε ήταν ότι: 

“Ο πολιτισμός είναι μια πολυδιάστατη έννοια που αποτελείται από τις κοινωνικές, καλλιτεχνικές, νοητικές και πνευματικές δραστηριότητες του ανθρώπου. Περιλαμβάνει τις τέχνες και τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία και την επιστήμη, τις κοινωνικές και καλλιτεχνικές παραδόσεις και τις πρακτικές της καθημερινής ζωής του κάθε λαού. 

Ο πολιτισμός συνεπάγεται την κοινωνική πρακτική, τον τρόπο ζωής, τις επιδόσεις και τις αξίες που καθορίζουν την ταυτότητα και τον χαρακτήρα κάθε κοινότητας. Κάθε κοινότητα έχει τον δικό της πολιτισμό, που εκδηλώνεται μέσα από τη γλώσσα, τη μουσική, τα χορευτικά, την τέχνη, την αρχιτεκτονική, τη θρησκεία και την κουζίνα της. 

Ο πολιτισμός αντικατοπτρίζει τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες κάθε εποχής και τις αναπαράγει και διαμορφώνει σύμφωνα με τις αλλαγές στις διαπροσωπικές, κοινωνικές και πολιτικές σχέσεις στην κοινότητα. Συνολικά, ο πολιτισμός αντιπροσωπεύει την ποικιλομορφία και τη διαφορετικότητα του ανθρώπου, καθώς και τις κοινές αξίες και ιδέες που ενώνουν τις κοινότητες μας.” 

Μέσα απ’ την όλη προσέγγιση αλλά κυρίως μέσα από την αφηρημένη εκδοχή στην τελευταία πρόταση, ξεπροβάλει το ανορθολογικό και εκμεταλλευτικού χαρακτήρα “απόσταγμα” των κυρίαρχων σήμερα προσεγγίσεων. Πρόκειται για οπτικές των πολιτιστικού χαρακτήρα διαδικασιών που σήμερα κατακλύζουν τους τρόπους που κατανοούμε “φαινόμενα” όπως ο πόλεμος, μέχρι τους τρόπους που λειτουργούμε και κατανοούμε τα οικοσυστήματά μας, την κληρονομιά μας, τα μουσεία μας, την καλλιτεχνική δημιουργικότητα κλπ. Δεν είναι τυχαίο πως με την παραπάνω άποψη για το τι είναι πολιτισμός θα μπορούσαν να συμφωνήσουν από λάτρεις του Νίτσε και του Heidegger  έως του Ζίζεκ, από συντηρητικούς όλων των αποχρώσεων έως ριζοσπάστες όλων των ποιοτήτων. Ας σκεφτούμε όμως πως στην καλύτερη περίπτωση αναδεικνύονται μόνο ορισμένες διαστάσεις και ποιότητες του όρου πολιτισμός. Στον ένα ή στον άλλο βαθμό και άσχετα από προθέσεις, συνθέτουν ένα συνονθύλευμα κοινών ιδεών αποστειρωμένων από τον κόσμο μας και την ίδια τη ΖΩΗ τις οποίες δεν αμφισβητούμε και συχνά τις αναπαράγουμε. Ο ηθικολογικός “φερετζές” καλύπτει το σκοτεινό παράδοξο του πυρήνα τους. Είναι βασισμένες σε μια βαθιά θετικιστική καρτεσιανή λογική από την μια και σε μια ανορθολογικά στατική ανθρωποκεντρική κατανόηση του κόσμου μας από την άλλη. Έχουν τις ρίζες τους στις σκοτεινότερες παραδώσεις του διαφωτισμού, που πάνω τους αναπτύχθηκαν από ρατσιστικές έως λογής μεταμοντέρνες ανορθολογικές θεωρίες και πρακτικές. Ο καρτεσιανός αυτός “ανθρωπισμός” αποκαθηλώθηκε ως βάρβαρος είδη στις πρώτες διαλεκτικές κριτικές της αποικιοκρατίας όπου ο καπιταλισμός αποδείχθηκε ότι περπατούσε “γυμνός”, εκθέτοντας την πλήρη βαρβαρότητά του. Από τότε, άλλοτε με το προσωπείο του υπερασπιστή των πατροπαράδοτων υψηλών αξιών και άλλοτε με την φρασεολογία ενός ανατρεπτικού ριζοσπαστισμού οι οπτικές αυτές κυριάρχησαν ακόμα και στους κλάδους των επιστημών. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο έχουν αφήσει και αφήνουν το ανεξίτηλο βίαιο και εκμεταλλευτικό “αποτύπωμά” τους στον οργανικό και ανόργανο κόσμο μας.- Στην ίδια τη ζωή.   

  Ας δούμε τώρα με βάση τις κυρίαρχες σήμερα απόψεις για τον “ανθρώπινο πολιτισμό” κάποιες άλλες χρήσιμες διαστάσεις. Από πολλούς έχει προταθεί ότι το θεμελιώδες στοιχείο του πολιτισμού είναι η ανθρώπινη νόησή μας. Πάρα πολλοί ερευνητές συσπειρώνονται γύρω από την πατροπαράδοτη (τουλάχιστον για τους τελευταίους αιώνες), άποψη πως η ανθρώπινη σκέψη και νόηση συνθέτουν το θεμελιώδες στοιχείο του πολιτισμού. Ανεξάρτητα αν συμφωνούμε ή όχι με τον πυρήνα των προσεγγίσεων αυτών (…που δεν συμφωνώ), η έρευνα τους και κυρίως η έρευνα των συμπεριφορικών κλάδων (που βρίσκονται νομίζω πολύ ποιο μπροστά από τις άλλες ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες σε τέτοια ζητήματα) έχει προσφέρει αρκετά στην πληρέστερη κατανόηση του πολιτισμού και του κόσμου μας[1].

 Η νόηση έχει θεωρηθεί ως το θεμελιώδες στοιχείο του πολιτισμού γιατί εκτός των άλλων αναπτύσσεται σωρευτικά. Είναι δημιουργική και κοινωνικά τοποθετημένη. Είναι αλήθεια φυσικά ότι η νόηση  έχει σωρευτικά χαρακτηριστικά, διαχέεται και εφαρμόζεται σε διαφορετικά οικοσυστήματα, σφαίρες του κόσμου μας και πλαίσια. Η επίδραση και η διάχυση στα διαφορετικά περιβάλλοντα, διεργασίες όπως η προσαρμογή ή η μετατόπιση συνθέτουν σίγουρα βασικά χαρακτηριστικά του πολιτισμού (μέσα πάντα από το πρίσμα της ανθρώπινης νόησης).  Πολλοί αναδεικνύουν το γεγονός πως τα χαρακτηριστικά αυτά δεν απαντούν μόνο στον τομέα αυτό. Πολλές δεκαετίες τώρα, έχει επισημανθεί, πως υπάρχουν αναλογίες με λειτουργίες που παρατηρούνται στη βιολογία και σε τελική ανάλυση στη γενετική. Η προσαρμογή λ.χ.  ή η μετατόπιση[2] απαντούν στη γενετική έχοντας αναλογίες και στις πολιτιστικές διεργασίες. Έτσι έχει προταθεί πως οι διεργασίες αυτές είναι κοινές και για τους δύο “χώρους”. Στην βάση αυτού κυρίως του χαρακτήρα των αναλογιών, εδώ και πολλές δεκαετίες κυριάρχησε η θεώρηση ότι τα στοιχεία του πολιτισμού εξελίσσονται και αυτά μέσω της Δαρβινικής θεωρίας της επιλεκτικής φυσικής επιλογής[3].  Σε κάθε περίπτωση, ένα είναι το σίγουρο: αναδεικνύεται πως το κοινό πλαίσιο τόσο για την ανθρώπινη νόηση ή τον πολιτισμό όσο και για την βιολογία είναι η εξέλιξη. Μπορούμε με σιγουριά σήμερα να μιλάμε για μια ξεκάθαρη εξελικτική διαδικασία.  Εξελικτική διαδικασία έχουμε όταν οι συχνότητες των παραλλαγών σε μια οντότητα, σε ένα σύνολο κλπ. αλλάζουν στην πάροδο του χρόνου. Υποστηρίζεται πως αυτές οι διεργασίες βρίσκουν εφαρμογή και ισχύουν και στις δύο αυτές σφαίρες. Εφαρμόζεται τόσο στις βιολογικές όσο και στις πολιτιστικές διεργασίες και διαδικασίες.  Φυσικά, στο πέρασμα του χρόνου, τόσο οι βιολογικές όσο και οι πολιτισμικές εξελικτικές παραλλαγές μπορούν να αλλάξουν σε συχνότητα, είτε ως αποτέλεσμα “επιλογής” είτε “μετατόπισης”[4]  ή κάποιου άλλου εξελικτικού μηχανισμού. 

 Πάραυτα, μια προσέγγιση που ανάγει τον πολιτισμό σε ένα πλαίσιο εξέλιξης που καθορίζεται από την επιλεκτική φυσική επιλογή (με τα χαρακτηριστικά του δικού μας εξελικτικού σταδίου- γιατί δεν ήταν έτσι πάντα σε όλα τα εξελικτικά στάδια…) όπως συμβαίνει με τη βιολογική εξέλιξη είναι πολύ προβληματική. Σε κάθε περίπτωση, για την βιολογία, η Δαρβινική εξήγηση και προσέγγιση ήταν επανάσταση όταν προτάθηκε πριν περισσότερο από ενάμισι αιώνα. Ο Δαρβίνος μέσω της θεωρίας της επιλεκτικής φυσικής επιλογής  κατάφερε να καταδείξει και να εξηγήσει, στην βάση της έρευνάς του και των τότε γνώσεων, πώς στην βιολογία μας, εξελικτικά, συσσωρεύεται η αλλαγή (παρά την έλλειψη κληρονομικότητας στα επίκτητα χαρακτηριστικά) αφού στο τέλος κάθε γενιάς τα επίκτητα χαρακτηριστικά που αποκτούνται από τα όποια άτομα κατά την διάρκεια της ζωής εξαφανίζονται. (Φυσικά η προσφορά του Δαρβίνου ήταν μεγαλείο για την εποχή της και δεν μπορεί να περιοριστεί μόνο στα “κουτάκια” της θεωρίας της επιλεκτικής φυσικής επιλογής- Είναι επαναστατικός ακόμα και σήμερα ο τρόπος που προσέγγισε την εποχή εκείνη τη ζωή ως τέτοια, μακριά από κάθε ανθρωποκεντρική ιδεοληψία.)   

   Η εφαρμογή όμως της θεωρίας της επιλεκτικής φυσικής επιλογής στις πολιτιστικού χαρακτήρα διεργασίες και διαδικασίες δεν είναι δυνατόν να περιγράψει με αυστηρότητα μια εξελικτική διαδικασία με τα χαρακτηριστικά που έχουμε στον πολιτισμό[5]. Αυτό γιατί στον πολιτισμό έχουμε σημαντική διατήρηση των αποκτηθέντων χαρακτηριστικών. Στον πολιτισμό κυριαρχεί μια οριζόντιου χαρακτήρα εξάπλωση των χαρακτηριστικών και ιδιοτήτων (π.χ. κοινωνικά μεταδιδόμενες ιδιότητές, αναφορές κλπ. που διαπερνούν τις βιολογικές και μη γενεαλογίες). Επιπλέον, τα στοιχεία του πολιτισμού δεν μπορούν να προσεγγίζονται και να μελετώνται σαν ξεχωριστές βιολογικές γενεαλογίες  επειδή αλληλοεπιδρούν διαρκώς και αλληλοεπηρεάζονται το ένα με το άλλο ανεξάρτητα από τις βιολογικές ζωές μας. Ο πολιτισμός έχει έντονα προσαρμοστικά και εξαπλώσιμα χαρακτηριστικά στα ποικίλα ή μεταλλασσόμενα οικοσυστήματα και πλαίσια, μα και πολύ πέρα από αυτά. Για παράδειγμα, ένα τεχνούργημα ή μια ιδέα μπορεί σε γενικές γραμμές να παραμένουν σε διαφορετικά χωρο-χρονικά πλαίσια ίδια, όμως οι λεπτομέρειες και οι ιδιαιτερότητες τους πάντα διαφοροποιούνται για να αποκτήσουν χρησιμότητα στο δοσμένο οικοσύστημα εντός του οποίου προέκυψαν αποτελώντας  οργανικό τμήμα της εξέλιξης του.  Κυρίως στις δύο τελευταίες φάσεις της “Ολοκαίνου” περιόδου (την Northgrippian και την Meghalayan) πολύ περισσότερο στην  σημερινή εποχή της Ανθρωποκαίνου, μια δοσμένη ιδέα ή πολιτιστική έκφραση μπορεί να βρει εφαρμογή όχι μόνο στα δοσμένα περιβαλλοντικά πλαίσια των οποίων αυτή προέκυψε  αλλά και πολύ πέρα απ’ αυτά. Σήμερα μάλιστα στην φυσική ιστορική εποχή της Ανθρωποκαίνου μπορεί οι ιδέες μας ή τα σύγχρονα βιομηχανικά μας “τεχνουργήματα” να έχουν καταλυτική επίδραση σε διάφορες σφαίρες του κόσμου μας[6]. Οι πολιτισμικές διεργασίες είναι επίσης ανοιχτές. Δεν έχουμε κάποια σύνορα ή όριο στην ανάπτυξη της πολιτισμικής δημιουργικότητας και καινοτομίας όπως δεν έχουμε και μια σταθερότητα καθώς πολιτιστικού χαρακτήρα ιδιότητες ή στοιχεία μπορούν με τρόπο ραγδαίο να λειτουργήσουν σωρευτικά είτε να συρρικνωθούν. Η όποια προσπάθεια κατανόησης των πολιτιστικών διεργασιών και διαδικασιών πρέπει να ενσωματώνουν όμως και ασυνέχειες.  “Άλματα” ή ασυνέχειες διαπερνούν όλους τους κλάδους (αλλά και όλες τις σφαίρες) επίδρασης του πολιτισμού. Η σχέση με τον πολιτισμό, (ακόμα και με την καρτεσιανή κυρίαρχη σήμερα προσέγγιση ως έκφραση της ανθρώπινης νόησης), χαρακτηρίζει διάφορες πλευρές της κοινωνικής μας ζωής. Από την τέχνη και  την επιστήμη ή την τεχνολογία έως και τα οικονομικά και κοινωνικά-πολιτικά συστήματα[7] 

 Καθώς η πολιτισμικές διεργασίες  δεν έχουν πάντα μια αναπτυξιακή αυξητική τάση και δεν σχετίζονται πάντα σε ένα συγκεκριμένο πεδίο, τόπο κλπ, δεν μπορούν να τεκμηριωθούν απλώς μέσω μιας στενής ανάλυσης των πολιτιστικών εκφράσεων, στοιχείων κα. Άρα, μια προσπάθεια κατανόησης της πολιτιστικής εξέλιξης για τις πολιτιστικές διαδικασίες που έχουν την βάση τους κατά κύριο λόγο στην ανθρώπινη νόηση, πρέπει, εκτός των άλλων, τουλάχιστον, να ενσωματώνουν όχι μόνο τις συμπεριφορικές αλλά και πολλές σύνθετες οικοσυστημικές διεργασίες- διαδικασίες που γεννούν πολιτιστική δημιουργικότητα κάτι που μέσω της θεωρίας για τον θεμελιώδη ρόλο της ανθρώπινης νόησης δεν είναι εφικτό.  

 Πάλι από επιστήμονες των συμπεριφορικών επιστημών έχει προταθεί πως αυτό που εξελίσσεται μέσω του πολιτισμού, δηλαδή το συστατικό του στοιχείο, είναι  η κοινωνική  σκέψη μας με την ευρεία έννοια, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από τις κοσμοθεωρίες μας. Μιλάμε δηλαδή για την κοινωνικά διαμεσολαβούμενη σκέψη που κεντρική θέση έχει η γλώσσα με τα γνωστά βιο-κοινωνικά χαρακτηριστικά της. Αυτό δείχνει σε γενικές γραμμές λογικό από την άποψη ότι ενσωματώνει και εξελικτικά χαρακτηριστικά που πλέκουν με την βιολογική εξέλιξη και έτσι μας απομακρύνει από μια σαθρή κατανόηση του πολιτισμού. Είναι όμως ακριβώς έτσι ή μόνο έτσι;   

 Δεν πρέπει να μας διαφύγει το γεγονός πως η κυρίαρχη επιστήμη στη Δύση λιγότερο ή περισσότερο βασίζεται σε μια αυστηρή καρτεσιανή – αναγωγιστική κοσμοαντίληψη, τρόπο ανάλυσης, έρευνας, στοιχειοθέτησης, όπου η φύση, οι οργανισμοί, τα λογής μορφώματα, απεικονίζονται ως άριστες μηχανές που μοιάζουν με κάτι σαν ρολόι και μπορούν να γίνουν κατανοητές με τη διάσπαση των οργανισμών ή των συνόλων στα συστατικά τους μέρη.   Αυτή η προσέγγιση φυσικά, πέρα του γεγονότος ότι δεν αντανακλά την πραγματικότητα ούτε για τους βιολογικούς ζωντανούς οργανισμούς, ειδικά στις πολιτιστικού χαρακτήρα διεργασίες, λόγω των παραπάνω χαρακτηριστικών και ιδιοτήτων (του πολιτισμού) δεν μπορεί να βρει καμία εφαρμογή. Μέσα από τέτοιες κυρίως οδούς προσέγγισης πολιτιστικού χαρακτήρα στοιχείων, διεργασιών, διαδικασιών, άσχετα αν έχουν αναφορά στο αρχαίο παρελθόν ή στο σήμερα, αναπαράγονται σαθρά συμπεράσματα, προβληματικές περιοδολογήσεις των ιστορικών διαδικασιών και ιδεοληψίες. 

   Μια διαλεκτική προσέγγιση για τον πολιτισμό σε αντίθεση με ένα στενό καρτεσιανό αναγωγισμό, οφείλει, αφετηριακά, να δει πρώτα απ’ όλα τα μορφώματα ή τα σύνολα ως κάτι περισσότερο από το άθροισμα των μερών τους. Οι ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά των μερών συνήθως λειτουργούν μαζί, οργανικά, σε ένα πλαίσιο ανταλλαγής πόρων, ενέργειας, πληροφοριών κλπ. και όχι μεμονωμένα. Ο πολιτισμός δεν λειτούργησε ποτέ και δεν λειτουργεί μακριά από τους βιολογικούς οργανισμούς στην αλληλεπίδρασή τους με τα οικοσυστήματα. Οι βιολογικοί οργανισμοί όμως δεν είναι καρτεσιανά γρανάζια από ρολόι, αλλά ζωντανοί γόνοι και φορείς μιας μακράς εξελικτικής διαδικασίας αλληλεπίδρασης με τα οικοσυστήματα. Επομένως, μέσα από μια διαλεκτική προσέγγιση, η οπτική που θέλει την ανθρώπινη νόηση ή τις ανθρώπινες κοσμοθεωρίες κινητήρια δύναμη των πολιτιστικών διαδικασιών και διεργασιών παρά το ότι ενσωματώνει υπαρκτούς εξελικτικούς μηχανισμούς δεν αρκεί για να περιγράψει το μεγαλείο και την συνθετότητα των πολιτιστικών διαδικασιών πολύ περισσότερο του ιστορικού γίγνεσθαι. Την ώρα που οι κυρίαρχες καρτεσιανές και ανθρωποκεντρικές προσεγγίσεις μας καλούν στην ουσία να κοιτάζουμε για απαντήσεις είτε τα αποκομμένα ανόργανα υλικά στοιχεία είτε στον ουρανό για την αποκωδικοποίηση ενός “έξυπνου σχεδιασμού”, ας δούμε με διαλεκτικό τρόπο το κοινό πλαίσιο και τις σχέσεις με την βιολογική εξέλιξη η οποία όπως κατέδειξαν οι Rich. Lewontin – Rich. Levins[8] και οι συνεχιστές του έργου τους καθορίζεται ανάμεσα σε άλλα από πληροφορίες κωδικοποιημένες που ποτέ δεν ήταν ούτε είναι σταθερές και μόνιμες. Φυσικά δεν πρέπει να ξεχνάμε πως οι πολιτιστικού χαρακτήρα διαδικασίες και διεργασίες, όπως φάνηκε παραπάνω, δεν μπορούν να αναχθούν και να εξηγηθούν μέσα από τις αρχές της βιολογικής εξέλιξης και ειδικά του δικού μας εξελικτικού σταδίου. Κατά αναλογία με τους τρόπους με τους οποίους προσεγγίζουν οι βιολόγοι όπως οι Lewontin –Levins, την βιολογική εξέλιξη ή ο Tibor Gánti[9]την ίδια τη ζωή, θα πρέπει εγκαταλείποντας τις καρτεσιανές και ανθρωποκεντρικές λογικές να απελευθερωθούμε στις προσεγγίσεις μας για πολιτιστικού χαρακτήρα διαδικασίες από την περιχαράκωση στην στενή ανθρώπινη βιολογική ή πολιτιστική μας πλευρά.  Εξάλλου, σήμερα έχει αποδειχθεί η πολιτιστική δημιουργικότητα ακόμα και στα φυτά[10]. 

Εδώ, ίσως κάπως απότομα, θα θέσουμε το ερώτημα: Τι είναι όμως οι σχέσεις αλληλεπίδρασης και προσαρμογής στα διαφορετικά οικοσυστήματα πέρα από πολιτισμό;  Στην ουσία, αυτό το ερώτημα εδράζεται σε δύο άλλα ερωτήματα: Η ίδια η μεταβολική διαδικασία του γήινου συστήματος, η μεταβολική μας σχέση με τα οικοσυστήματα και οι όποιες αλλαγές δεν συνδέονται μήπως και με τις πολιτιστικές διαδικασίες; Τι είναι αλήθεια πολιτισμός πέρα από μια εξελικτική διαδικασία σε πλοκή με τους βιολογικούς οργανισμούς και τα οικοσυστήματα; Τα ερωτήματα αυτά είναι στρατηγικής σημασίας και οφείλουμε να τα θέτουμε αν θέλουμε να έχουμε μια ολοκληρωμένη και όχι σαθρή άποψη για τον κόσμο μας και για τις πολιτιστικού – κοινωνικού χαρακτήρα διεργασίες που επιδρούν σήμερα με καταστροφικό τρόπο σε όλες  τις σφαίρες της πλανητικής μας ζωής ωθώντας κοινωνίες και οικοσυστήματα σε γενική καταστροφή και μέσω της παγκόσμιας πολεμικής ιμπεριαλιστικού χαρακτήρα σύγκρουσης. 

Ψάχνοντας μέσω της “θεωρίας του οργανικού όλου” που ανέπτυξε ο Βαζιούλιν[11] την απλούστερη μορφή και την απλούστερη σχέση που χαρακτηρίζει την πολιτιστική εξέλιξη και την πολιτιστική δημιουργικότητα οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι αυτό που στην ουσία χαρακτηρίζει τον πολιτισμό είναι η μη γενετική μεταφορά πληροφορίας. Ενώ στη γενετική, ίσως με εξαίρεση τα πρώτα εξελικτικά στάδια,  η μεταφορά της πληροφορίας χαρακτηρίζεται από την κάθετη μετάδοση, στο σύστημα του πολιτισμού η μετάδοση της πληροφορίας γίνεται κυρίως οριζόντια και μέσα σε ένα πλαίσιο που χαρακτηρίζεται από την ασάφεια.   

Με τον όρο πολιτισμό λοιπόν, ας δούμε εκείνη την εξελικτική διαδικασία που λειτουργεί σε πλοκή με τους βιολογικούς οργανισμούς και τα οικοσυστήματα. Τον χαρακτηρίζουν οι διαφόρων ποιοτήτων εξωσωματικές προσαρμογές – συμπεριλαμβανομένης της συμπεριφοράς και της τεχνολογίας – που μεταδίδονται κοινωνικά και όχι σεξουαλικά. Η ικανότητα για την πολιτιστική εξέλιξη και την καινοτομία ή την δημιουργικότητα πλέκει με τη βιολογική ζωή και τα οικοσυστήματα διαμορφώνοντας ένα σύστημα σωρευτικό, προσαρμόσιμο και ανοιχτό δηλαδή, χωρίς ένα “a priori” όριο στο μέγεθος ή το εύρος δυνατοτήτων- Ένα φυσικό ανάπτυγμα δηλαδή.   (Ερώτημα φυσικά αποτελεί ο χώρος των νευρολογικών συστημάτων. Ίσως η θεωρεία του βιοχημικού Τίμπορ Γκάντι που διαχώρισε ήδη από την δεκαετία του 70 το τι είναι ζωή και τι όχι είναι ένα καλό κλειδί )  Ο ορισμός αυτός φαίνεται να ισχύει όχι μόνο για το εξελικτικό μας στάδιο. 

Συνεχίζεται 

 

Μanolis Klontzas, Αρχαιολόγος

Ερευνητικό Iνστιτουτο Φυσικής -Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
Ερευνητικό ινστιτούτο ARCHAIA Brno . Επιτροπή πολιτών Ιεράπετρας

 

 

*  Crutzen, P. J. (2002), Geology of mankind—the Anthropocene, Nature, 415, 23, DOI:10.1038/415023a.  

Crutzen, P. J., and E. F. Stoermer (2000), The Anthropocene, Global Change Newslett, 41, 17–18.  

Waters, C. N., et al. (2016), The Anthropocene is functionally and stratigraphically distinct from the Holocene, Science, 351(6269), 137, DOI:10.1126/   

. Κλώντζα Βέρα & Κλώντζας Μανώλης (2019) ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ – Το σημαντικότερο αρχαιολογικό εύρημα δεν θα βγει από τη γη. “ΑΤΕΧΝΩΣ” ΑΘΗΝΑ.   

Smith, J. M., & Szathmary, E. (1997). The major transitions in evolution. OUP Oxford. 

Szathmáry, Eörs (2015). “Toward major evolutionary transitions theory 2.0”. Proceedings of the National Academy of Sciences. 112 (33): 10104–10111. doi:10.1073/pnas.1421398112 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Donald M. 1991. Origins of the modern mind: Three stages in the evolution of culture and cognition. Harvard University Press, Cambridge 

Smith, C. M., Gabora, L., & Gardner-O’Kearney, W. (2018). The extended evolutionary synthesis facilitates evolutionary models of culture change. arXiv preprint arXiv:1812.00143.   

Laland, K. N., Uller, T., Feldman, M. W., Sterelny, K., Müller, G. B., Moczek, A., … & Odling-Smee, J. (2015). The extended evolutionary synthesis: its structure, assumptions and predictions. Proceedings of the royal society B: biological sciences, 282(1813), 20151019.  

[2] Bentley, R.A., M.W. Hahn, and S.J. Shennan. “Random drift and culture change.” Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences271:1443–1450. Published:22 July 2004https://doi.org/10.1098/rspb.2004.2746 

 Durham, W.H. (1991), Coevolution: Genes, Culture and Human Diversity.Stanford: Stanford University Press 

[3] Mesoudi, A., Whiten, A., & Laland, K. (2004). Toward a unified science of cultural evolution. Evolution 58(1), 1-11.

[4] Bentley, R. A., Hahn, M. W., & Shennan, S. J. (2004). Random drift and culture change. Proceedings of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences, 271(1547), 1443-1450.

[5] Gabora, L., & Ganesh, K. (2020, October 7). Exaptative Thinking as What Makes Us Human. doi.org/10.31234/osf.io/jd9mc   

 Shilton, D., Breski, M., Dor, D., & Jablonka, E. (2020). Human social evolution: self-domestication or self-control. Frontiers in Psychology, 134. 

   Gabora, L., & Smith, C. (2018). Two cognitive transitions underlying the capacity for cultural evolution. Journal of Anthropological Sciences, 96, 1-26.  DOI: 10.4436/jass.96008  

[6] Williams M, et all (2016), The Anthropocene: a conspicuous stratigraphical signal of anthropogenic changes in production and consumption across the Biosphere   doi.org /10.1002/2015EF000339 

[7] Bar-Yosef, O. (1998). On the Nature of Transitions: The Middle to Upper Palaeolithic and the Neolithic Revolution. Cambridge Archaeological Journal, 8(2), 141-163. doi:10.1017/S0959774300001815 

Günther Witzany, & František Baluška (2012), Biocommunication of Plants, Springer, ISBN:978-3-642-23524-5

[8] Levins, R., & Lewontin, R. (1985). The dialectical biologist. Harvard University Press Cambridge, ISBN-067420283Χ  

Lewontin, R., & Levins, R. (2007). Biology under the influence: Dialectical essays on the coevolution of nature and society. NYU Press.  

[9] Tibor Gánti, (2003) The Principles of Life, with commentary by James Griesemer & Eörs Szathmáry. Oxford University Press 

[10] Avital, E., and Jablonka, E. (2000). Animal Traditions: Behavioural Inheritance in Evolution. Cambridge: Cambridge University Press.    

Smith, C. M, Gabora, L., & Gardner-O’ Kearny, W. (2018). The Extended Evolutionary Synthesis Facilitates Evolutionary Models of Culture Change. Cliodynamics, 9(2). http://dx.doi.org/10.21237/C7clio9235187  

Gabora, L, (2005). “Creative thought as a non-Darwinian evolutionary process.  The Journal of Creative Behavior 39 (4): 262–283. doi:10.1002/j.21626057. 2005.tb01261.x 

[11] Βίκτορ Αλεξέγιεβιτς Βαζιούλιν (2004) Η λογική της Ιστορίας – Ζητήματα θεωρίας και μεθοδολογίας, “Ελληνικά Γράμματα” ΑΘΗΝΑ, 2004   

 

Σχετικά θέματα

Απόψεις