Στις μέρες μας, εν μέσω κοσμογονικών πολιτιστικού χαρακτήρα διεργασιών που συνοδεύουν και πλέκονται με τον εν εξελίξει Παγκόσμιο πόλεμο γινόμαστε μάρτυρες και θύματα διαφόρων οπτικών και μεθοδολογικών προσεγγίσεων για τον χαρακτήρα τόσο της εποχής μας όσο και του πολέμου.
Παρακάμπτοντας τις τοξικές, αγοραίες ή τις “πολιτιστικά φορτισμένες” αναλύσεις, οι περισσότερες σοβαρές προσεγγίσεις δεν φαίνεται να ενσωματώνουν τα συμπεράσματα των φυσικών επιστημών και των επιστημών του πολιτισμού. Στον έναν ή στον άλλο βαθμό κυριαρχεί μια ιδεοληπτική ή ιδεαλιστική κατανόηση των κοσμογονικών πολιτιστικού χαρακτήρα διεργασιών καθώς πέρα από την υστέρηση στην ενσωμάτωση των δεδομένων από τις φυσικές επιστήμες προσεγγίζουν τον πολιτισμό με τρόπο σαθρό ή χαοτικό. Με τα άρθρα που θα ακολουθήσουν θα γίνει μια προσπάθεια να αναδειχθούν αυτές οι διαστάσεις τόσο σε σχέση με τον χαρακτήρα της εποχής μας όσο και του πολέμου μέσα από μια μη εγωκεντρική – μη ανθρωποκεντρική προσέγγιση του κόσμου μας. Θα γίνει προσπάθεια να αναδειχθεί η κοσμικού διαμετρήματος καταστροφική ισχύς του αλλοτριωμένου πολιτισμού μας που δεν επιδρά αρνητικά μόνο στις ανθρώπινες κοινωνίες αλλά και στον μεταβολισμό του γήινου συστήματος γιγαντώνοντας το πρόβλημα.
[Είναι μέρος μιας δουλειάς που έγινε την άνοιξη του 2022 όταν κορυφωνόταν η παγκόσμιου χαρακτήρα πολεμική σύγκρουση. Ο φανατισμός και η ένταση της περιόδου εκείνης σχεδόν σε όλη τη γηραιά ήπειρο δεν ήταν ο καλύτερος σύμμαχος για να θέτουμε στην δημόσια συζήτηση ερωτήματα και διαφορετικούς τρόπους προσέγγισης. Οι ευρωπαϊκές κοινωνίες ακολουθώντας τις κυρίαρχες ελίτ, είχαν χωρισθεί σε δύο ή τρία βασικά στρατόπεδα αντιπαράθεσης που κατά την ταπεινή μου άποψη λιγότερο ή περισσότερο είχαν αναφορά στην ίδια κοσμολογική “πολυκατοικία”. Σήμερα αν και η ελευθερία της έκφρασης βάλλεται ποικιλοτρόπως, νομίζω, πως καθώς οι κυρίαρχες προσεγγίσεις καταρρέουν κάτω από την επίδραση της ίδιας της πραγματικότητας είναι μια καλή στιγμή, τουλάχιστον για να θέσουμε ορισμένα ερωτήματα… ]
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο κόσμος μας, την περίοδο αυτή, όσο ποτέ άλλοτε από φυσικο-ιστορική άποψη, βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι όπου λογής προβλήματα διογκώνονται κατακλύζοντας όχι μόνο τις ίδιες τις ζωές των ανθρώπων αλλά και τα οικοσυστήματα στα οποία λειτουργούμε . Πόλεμοι, κοινωνικές κρίσεις, νέες ασθένειες, ψυχοκοινωνικές και ψυχοσωματικές ανωμαλίες, ραγδαίες εξαφανίσεις ειδών είναι θέματα που μαυρίζουν τις ζωές των ανθρώπων, των πλανητικών μας συγκάτοικων, την ίδια στιγμή που ανατρέπουν κάθε τι φυσικό και ιστορικό γύρω μας. Η αλήθεια είναι ότι ο κόσμος μας ήταν αντιμέτωπος με αυτά τα προβλήματα πριν την παγκοσμιοποίηση της πολεμικής σύγκρουσης.[1]
Φυσικά, οι αρνητικές εξελίξεις για το γήινο σύστημα και τις διάφορες μορφές ζωής συμπεριλαμβανομένης της ανθρωπότητας κορυφώνονται στις μέρες μας με την παγκόσμιας διάστασης πολεμική σύγκρουση που επιτείνει το όλο πρόβλημα.[2] Συνήθως, συλλογικότητες, πολύ περισσότερο οι ανθρωπιστικοί – κοινωνικοί ερευνητές αναλύοντας τις αιτίες που οδήγησαν στην παγκόσμια πολεμική σύγκρουση, επίκεντρο της οποίας στην συγκεκριμένη φάση είναι [πέρα από τα παλιά μέτωπα (Συρία, Βόρεια και Κεντρική Αφρική)] η ανατολική Ευρώπη και οι πεδιάδες της Ουκρανίας, φαίνεται να επικεντρώνουν στις οικονομικές – κοινωνικές πλευρές και όρους που έχουν οδηγήσει στην σημερινή κρισιακή κατάσταση. Αυτός είναι ένας καταρχήν μεθοδολογικά σωστός τρόπος για να απεγκλωβιζόμαστε από λογής ιδεοληψίες και υποκειμενικές οπτικές. Η κατανόηση της υλικής βάσης των πολιτικών, συμπεριφορικών και κοινωνικών εξελίξεων που καθορίζουν τον πολιτισμό μας είναι αναγκαία προϋπόθεση για μια όσο το δυνατόν πληρέστερη προσέγγιση. Σήμερα, σε διεθνές επίπεδο, είναι αρκετές οι προσεγγίσεις, κυρίως ερευνητών ή συλλογικοτήτων, που πολύ σωστά στρέφονται στην ανάλυση των οικονομικών και κοινωνικο-οικονομικών όρων, (δηλαδή των εκφράσεων της υλικής βάσης) ώστε να κατανοήσουν με ολιστικό τρόπο το ιστορικό γίγνεσθαι. Αυτό είναι αναγκαίο για να μπορούν να πάρουν θέση καταρχήν απέναντι στον πόλεμο και κατά δεύτερον να αναδείξουν την όποια “σωστή πλευρά της ιστορίας”.
Αν και κάτι τέτοιο αποτελεί αναγκαία μεθοδολογική προϋπόθεση, εντούτοις, σήμερα, δεν επαρκεί αφού μας αποκαλύπτει μόνο ένα κλάσμα της πραγματικότητας. Αυτό συμβαίνει γιατί στις όποιες αναλύσεις μας λαμβάνουμε υπόψη μόνο μια πλευρά της υλικής βάσης. Οι όποιοι οικονομικοί όροι και η όποια προσέγγιση μέσω της εξέλιξης των κοινωνικών σχηματισμών, ή των πολιτιστικού χαρακτήρα περιοδολογήσεων του ιστορικού χρόνου, συνθέτουν φυσικά μια αναγκαία προϋπόθεση για την κατανόηση σύνθετων πολιτιστικού χαρακτήρα φαινομένων, διεργασιών και διαδικασιών. Σε καμία περίπτωση όμως αυτό, στην νέα φυσική ιστορική εποχή μας, δεν αρκεί.
Αξίζει να σκεφτούμε πως όπως το γήινο σύστημα και η φύση στο σύνολό της έτσι και οι ανθρώπινες κοινωνίες χαρακτηρίζονται στην εξέλιξή τους από την αλλαγή και την μετάλλαξη. Από αυτήν την άποψη η όποια προσέγγιση δεν μπορεί να μην ενσωματώνει την μελέτη των αλλαγών της σχέσης τους. Ειδικά μάλιστα σε περιόδους μεταβάσεων πολύ περισσότερο σε εποχές που αλλάζει ο μεταβολικός χαρακτήρας της σχέσης των κοινωνιών με το γήινο σύστημα οι όποιες προσεγγίσεις στην βάση των οικονομικών- κοινωνικών στοιχείων όχι μόνο δεν αρκούν αλλά μπορούν να αναπαράγουν ορισμένες φορές και επικίνδυνες λογικές. Ειδικά μάλιστα όταν βασίζουμε τις θεωρήσεις μας σε μια σαθρή ή ανορθολογική κατανόηση σύνθετων και δυναμικά εξελισσόμενων πολιτιστικού χαρακτήρα εκφράσεων όπως λ.χ. εθνική συνείδηση, τα προβλήματα αυτά γιγαντώνονται. Η λατρεία σε μια μονόπλευρη αφαιρετική- αφηρημένη κατανόηση του γήινου συστήματος και των ανθρώπινων κοινωνιών σε αρκετές περιπτώσεις εμποδίζει την ενσωμάτωση μεθοδολογιών που ενσωματώνουν την αρχή της διαρκούς μετάλλαξης τόσο των μεταξύ τους σχέσεων όσο και εντός των δύο αυτών οντοτήτων.
Ο Μαρξ ως κορυφαίος διαλεκτικός ερευνητής της κίνησης της ύλης, αντιτάχθηκε στις ιδεαλιστικές λογικές μιας παγιωμένης ανθρώπινης ύπαρξης “αφηρημένης από τις φυσικές μορφές” όπως αντιτάχθηκε και σε ένα μυστικιστικό κόσμο “σταθερών φαντασμάτων”. Υποστήριξε λ.χ. πως ο Χέγκελ έβλεπε “την ιστορία της ανθρωπότητας” σαν “ιστορία του Αφηρημένου Πνεύματος της ανθρωπότητας επομένως ένα πνεύμα πολύ απομακρυσμένο από τον πραγματικό άνθρωπο”. Το ανθρώπινο άτομο υποβιβάστηκε από τον Χέγκελ σε μια φανταστική αφαίρεση. Ωστόσο, “αν ο άνθρωπος δεν είναι άνθρωπος”, αφού απομακρύνθηκε από την υλική ύπαρξη, “η έκφραση της ουσιαστικής φύσης του δεν μπορεί να είναι ανθρώπινη, και επομένως η ίδια η σκέψη δεν θα μπορούσε να συλληφθεί ως έκφραση της ύπαρξης του ανθρώπου, του ανθρώπου ως ανθρώπινου και φυσικού υποκειμένου, με μάτια, αυτιά κ.λπ., που ζουν στην κοινωνία, στον κόσμο και στη φύση”[3]
Αν αυτό ισχύει για τον άνθρωπο, τότε, στο δεκαπλάσιο ισχύει για τις άλλες μορφές ζωής και για το γήινο σύστημα στην οργανική ενότητά του. Μια διαλεκτική προσέγγιση της ιστορίας ή του “σήμερα” απαιτεί επομένως την ενσωμάτωση της νέας ποιοτικά διαλεκτικής γνώσης για τη φύση και τα αναπτύγματά της όπως η βιόσφαιρα, η ανθρώπινη κοινωνία ή ο πολιτισμός. Στην ουσία δηλαδή, την ενσωμάτωση της διαλεκτικής της οργανικής και ανόργανης συγκέντρωσης, κίνησης και έκφρασης της ύλης. Η απλώς αντικειμενική διαλεκτική της φύσης, που αποκλείει την ανθρώπινη σφαίρα ή η απλώς υποκειμενική διαλεκτική της κοινωνίας δεν φαίνεται να αρκούν. Μια μεγαλύτερη κριτική ενότητα σκέψης και δράσης δείχνει να επιβάλλεται από τον ίδιο τον χαρακτήρα της νέας φυσικής ιστορικής εποχής μας. Από αυτή την άποψη μια διαλεκτική μέθοδος οφείλει να δίνει έμφαση στην “οργανική ολότητα της φύσης και την αλληλεξάρτηση, αλληλοδιείσδυση των φυσικών αναπτυγμάτων- μερών. Στη δομή των διαδικασιών περισσότερο από τα ίδια τα πράγματα. Στα ολοκληρωμένα επίπεδα, στην ιστορικότητα και στην αντίφαση . Δύο από τις κορυφαίες εκφράσεις μιας τέτοιας διαλεκτικής προσέγγισης στις μέρες μας αποτελούν οι συνεισφορές των Richard Lewontin – Richard Levins μέσα κυρίως από το έργο τους “Διαλεκτικός βιολόγος”[4] και του Β.Α. Βαζιούλιν με την μεθοδολογία του “Οργανικού Όλου”.[5]
Ο ίδιος ο Μαρξ εξάλλου με πολύ περιεκτικό τρόπο πολύ σωστά ορίζει την διαλεκτική του ως μέθοδο κατανόησης, αντιμετώπισης της ύλης. Το πρόβλημα όμως στην νέα φυσική ιστορική εποχή μας γιγαντώνεται καθώς οι πολιτιστικού χαρακτήρα φυσικές διεργασίες επιδρούν καταλυτικά σε διάφορες σφαίρες του κοσμικού μας οικοσυστήματος. Με άλλα λόγια, ο πολιτισμός, η εξέλιξή του, η επίδραση του ακόμα στα διαφορετικά οικοσυστήματα και στις ζωές μας συνθέτει στις μέρες μας κοσμικού διαμετρήματος δύναμη. Ο καθορισμός από τις φυσικές επιστήμες τόσο της περιοδολόγησης της Ολοκαίνου φυσικής ιστορικής εποχής, όσο ειδικά η οι αποδείξεις τους για την νέα φυσική ιστορική εποχή της Ανθρωποκαίνου στην οποία έχει εισέλθει το γήινο σύστημα, είναι η καλύτερη απόδειξη για τις πολιτιστικού χαρακτήρα διεργασίες και διαδικασίες. Την ίδια στιγμή ο πολιτισμός συνεχίζει να προσεγγίζεται συνήθως με τρόπο σαθρό ή “χαοτικό”.
Παρακάμπτοντας τα συμπεράσματα των φυσικών επιστημών για τις πολιτιστικού χαρακτήρα διαδικασίες που συνοδεύουν την ύπαρξη της ζωής (που δεν είναι μόνο ανθρώπινη) από τα πρώτα στάδια της επιδρώντας αμφίδρομα στην εξέλιξη του μεταβολισμού του γήινου συστήματος, χάνουμε κάθε δυνατότητα ολιστικής – διαλεκτικής προσέγγισης σύνθετων και περίπλοκων ζητημάτων όπως ο χαρακτήρας της εποχής μας ή του πολέμου. Αδυνατούμε όμως παράλληλα να κατανοήσουμε πολιτιστικού χαρακτήρα διεργασίες που επιδρούν στην καθημερινή μας ζωή και στην ζωή ως τέτοια.
Οι αρχαιολόγοι, άσχετα αν το συνειδητοποιούν ή όχι, μελετώντας το παρελθόν, αφετηριακά, ξεκινούν πάντα τις προσεγγίσεις τους για πολιτιστικού χαρακτήρα φαινόμενα από αυτό που αποκαλούμε υλικό πολιτισμό. Στην βάση αυτή έχει γίνει κατορθωτή μια σε γενικές γραμμές καλή εικόνα για τις κοινωνίες του παρελθόντος και για πολιτιστικού χαρακτήρα διαδικασίες. Οι αντανακλάσεις των πολιτιστικού (ή όχι) χαρακτήρα διεργασιών στα στρώματα της γης, στον υλικό πολιτισμό, στην γεωχημεία και βιοχημεία του υλικού κόσμου μας συνθέτουν μια ασφαλή και αξιόπιστη μέθοδο για την κατανόηση σύνθετων πολιτιστικών διεργασιών. Αυτή η διαπίστωση δεν είναι ούτε κάτι νέο, ούτε κάτι που δεν μπορούμε να αντιληφθούμε στα διαφορετικά περιβάλλοντα που λειτουργούμε. Σήμερα τα αρνητικά αποτυπώματα του πολιτισμού μας – έκφραση των εκμεταλλευτικών κοινωνικών σχηματισμών μας- αφήνουν τα εμφανή και ανεξίτηλα αποτυπώματά τους, τις αντανακλάσεις τους, στον υλικό (οργανικό ή ανόργανο) κόσμο μας. Από μόνα τους ανατρέπουν τα λογής ιδεολογήματα που κατακλύζουν σήμερα την κοινωνική μας ζωή και το περιβάλλον της πληροφορίας.
Αξίζει να σκεφτούμε πως ήδη πριν ενάμισι αιώνα η προσεγγίσεις του Liebig τράβηξαν την προσοχή του Καρλ Μαρξ όταν ολοκλήρωνε τον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου. Έγραψε για την μεθοδολογία αυτής της προσέγγισης στον Ένγκελς: «Έπρεπε να οργώσω τη νέα γεωργική χημεία στη Γερμανία, ιδιαίτερα τον Liebig και τον Schönbein… είναι πιο σημαντικό για αυτό το θέμα από όλους τους οικονομολόγους μαζί». Όχι λοιπόν τυχαία σημείωσε στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου: «Το να έχεις αναπτύξει από τη σκοπιά της φυσικής επιστήμης την αρνητική, δηλαδή την καταστροφική πλευρά της σύγχρονης γεωργίας», τονίζει , «είναι ένα από τα αθάνατα πλεονεκτήματα του Liebig».
Ειδικά τα τελευταία χρόνια, (ενσωματώνοντας π.χ. έρευνες οργανικού χαρακτήρα υλικών στοιχείων ή νέες γεωφυσικές τεχνολογίες ), έχουν γίνει τεράστια άλματα στις αρχαιολογικές μεθοδολογίες και πρακτικές. Άλματα που έχουν βοηθήσει στην πληρέστερη κατανόηση πολιτιστικού χαρακτήρα φαινομένων όπως π.χ. οι κοινωνικές κρίσεις, οι κρατικές κρίσεις και οι κρατικές καταρρεύσεις έως κατανόηση ζητημάτων που αφορούν τις κοσμοαντιλήψεις, της σχέσης με τα οικοσυστήματα κλπ. Πάραυτα, εκ των πραγμάτων, ούτε οι αρχαιολόγοι, μέσω των κυρίαρχων σήμερα μεθοδολογιών και πρακτικών, δεν κατάφεραν αφενός να προβλέψουν την εξέλιξη του αντικειμένου τους και αφετέρου δεν προέκυψε κάτι επαναστατικά διαφορετικό στις προσεγγίσεις τους για την κρισιακή κατάσταση στον σύγχρονο πολιτισμό μας που οδηγεί την ανθρωπότητα και το γήινο σύστημα στην αυτοκαταστροφή. Σε αντίθεση με τις φυσικές επιστήμες του γήινου συστήματος δεν κατάφεραν κάτι τέτοιο, παρά το γεγονός ότι βρίσκονται σε διαρκή αλληλεπίδραση με τα αντικειμενικού χαρακτήρα δεδομένα (Δηλαδή με τα στρωματογραφικά δεδομένα, με τα πολιτιστικού χαρακτήρα στρώματα της γης ακόμα όμως και με τα γεωχημικά – βιοχημικά στοιχεία που όλο και περισσότερο ενσωματώνουν στις έρευνές τους).
Δύο δεκαετίες μετά το τεράστιο ποιοτικό άλμα στην κατανόηση πολιτιστικού χαρακτήρα διεργασιών από τις φυσικές επιστήμες του γήινου συστήματος και την πρωτοφανή ταχύτητα συσσώρευσης δεδομένων και συμπερασμάτων, οι ανθρωπιστικές και οι κοινωνικές επιστήμες συνεχίζουν λιγότερο ή περισσότερο, να κινούνται στις σκουριασμένες ράγες της καρτεσιανής λογικής και της ανθρωποκεντρικής ιδεοληψίας. Εξάλλου, οι όποιες νέες ποιοτικά περιοδολογήσεις του παρελθόντος είναι αποτέλεσμα της αυστηρής τεκμηρίωσης από τις φυσικές επιστήμες. Ακόμα και σήμερα, σε παγκόσμιο επίπεδο, μια μικρή μόνο μειοψηφία αρχαιολόγων με συστηματικό τρόπο προσπαθεί να προσαρμόσει – συγχρονίσει (καλιμπράρει) τα ποιοτικά νέα δεδομένα στις έρευνες, στις πρακτικές και στις περιοδολογήσεις. Φαίνεται ότι οι σχέσεις παραγωγής στα πλαίσια της επιστήμης, η μη αμφισβήτηση του πυρήνα των κυρίαρχων συστημικών πολιτιστικών προταγμάτων και ιδεολογιών επιδρά καταλυτικά στο πεδίο των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών.
Παρά όμως την αναγκαία κριτική, η αρχαιολογία (ίσως με εξαίρεση ορισμένες πρωτοποριακές έρευνες και προσεγγίσεις από κλάδους των συμπεριφορικών επιστημών) αν και υστερεί σε σχέση με τις φυσικές επιστήμες, φαίνεται να είναι αρκετά μπροστά από πολλές άλλες ανθρωπιστικές-κοινωνικές επιστήμες[6]. Ειδικά στην γηραιά ήπειρο φαίνεται να αναπαράγονται οι βαθιά ριζωμένες στις κυρίαρχες παραδόσεις ανθρωποκεντρικές εκμεταλλευτικές οπτικές απόρριψης μιας διαλεκτικής της φύσης. Η φύση και η κοινωνία όμως δεν είναι διαφορετικές πραγματικότητες, αλλά είναι συν-εξελισσόμενες οντολογικές διαστάσεις, με την ανθρώπινη κοινωνία να είναι στην εξελικτική μας φάση μόνο ένα από τα διαφόρων ποιοτήτων αναπτύγματα της φύσης από την οποία εξαρτάται άμεσα. Η γνώση μας για τη φύση στην ενότητά της, για τον εαυτό μας, για τη θέση μας στον κόσμο, για το παρελθόν, για την μεταβολική σχέση μας με το γήινο σύστημα καθορίζεται εν μέρει από την ίδια την αλλοτρίωση της φύσης και του πολιτισμού μας που έχει προκαλέσει ο κοινωνικός μας σχηματισμός.
Θα κάνουμε μια προσπάθεια για μια διαλεκτικού χαρακτήρα κατανόηση της σημερινής κρισιακής κατάστασης όπως αυτή κορυφώνεται με τον παγκόσμιου χαρακτήρα πόλεμο αναδεικνύοντας ορισμένες κρίσιμες πλευρές. Προσπάθεια για την ανάδειξη ορισμένων μόνο πλευρών και διαστάσεων καθώς ο ίδιος ο χαρακτήρας της εποχής μας επιβάλει συνθετικές συνεργατικές προσεγγίσεις εκτός του κυρίαρχου αλλοτριωμένου πολιτιστικού πλαισίου. Λαμβάνοντας ως βάση τα σύγχρονα δεδομένα από της φυσικές επιστήμες του γήινου συστήματος για την “Ανθρωπόκαινο” νέα φυσική ιστορική εποχή μας, θα προσπαθήσουμε να ενσωματώσουμε ορισμένα συμπεράσματα για τον ρόλο του πολιτισμού στις διαδικασίες αυτές. Θα ενσωματώσουμε ακόμα ορισμένα συμπεράσματα που έχουν προκύψει από ερευνητικές προσπάθειες που έχουν εξελιχθεί αφενός με τρόπο συλλογικό και αφετέρου εκτός του κυρίαρχου σήμερα πλαισίου ανάπτυξης της επιστημονικής παραγωγής. Δεν θα αναλύσουμε εδώ αυτή την διάσταση αλλά θα επιστρέψουμε στο συμπέρασμα των φυσικών επιστημών της γης για την καταστροφική επίδραση του πολιτισμού μας στο γήινο σύστημα. Τα συμπεράσματα αυτά επιβεβαιώνονται από την ίδια την ζωή. Ειδικά μάλιστα σήμερα που εν μέσω παγκοσμίου πολέμου η τάση αυτή λαμβάνει αυτοκαταστροφικές διαστάσεις.
Συνεχίζεται...
Μanolis Klontzas, Αρχαιολόγος
Ερευνητικό Iνστιτουτο Φυσικής -Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
Ερευνητικό ινστιτούτο ARCHAIA Brno . Επιτροπή πολιτών Ιεράπετρας
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Crutzen, P. J. (2002), Geology of mankind—the Anthropocene, Nature, 415, 23, DOI:10.1038/415023a.
-Crutzen, P. J., and E. F. Stoermer (2000), The Anthropocene, Global Change Newslett, 41, 17–18.
– Waters, C. N., et al. (2016), The Anthropocene is functionally and stratigraphically distinct from the Holocene, Science, 351(6269), 137, DOI:10.1126/ science. aad2622.
[2] Barnosky, A. D., et al. (2011), Has the Earth’s Sixth Mass Extinction Already Arrived , Nature, 471, 51–57
-Barnosky, A. D., et al. (2014), Prelude to the Anthropocene: Two New North American Land Mammal Ages (NALMAs), Anthropocene Rev., 1, 225–242.
-Ceballos, G., P. R. Ehrlich, A. D. Barnosky, A. García, R. M. Pringle και T. M. Palmer (2015), Accelerated Modern Human-Induced Species Losses: Entering the Sixth Mass Extinction, Sci. Adv., 1, e1400253, doi:10.1126/sciadv.1400253.
-Steffen, W., W. Broadgate, L. Deutsch, O. Gaffney και L. Ludwig (2015), The Trajectory of the Anthropocene: The Great Acceleration, Anthropocene Rev.,2, 81–98. DOI 10.1177/2053019614564785
[3] Marx, Early Writings, 398–99; Marx and Engels, Collected Works, vol. 4, 85, 399–400
[4] Richard Levins, Richard Lewontin, (1985). The Dialectical Biologist, Harvard University Press, Cambridge, ISBN-067420283Χ
– Richard Lewontin, Richard Levins, (2007), Biology Under the Influence: Dialectical Essays on the Coevolution of Nature and Society NYU Press
[5] Βίκτορ Αλεξέγιεβιτς Βαζιούλιν (2004) Η λογική της Ιστορίας – Ζητήματα θεωρίας και μεθοδολογίας, “Ελληνικά Γράμματα” ΑΘΗΝΑ, 2004
[6] Κλώντζα Βέρα Κλώντζας Μανώλης (2019) Αρχαιολογία – Το σημαντικότερο αρχαιολογικό εύρημα δεν θα βγει από τη γη. “ΑΤΕΧΝΩΣ” ΑΘΗΝΑ.
