Η Ομάδα «Χώρος» καταλαμβάνει εδώ και μια δεκαετία μια ιδιαίτερη θέση στην θεατρική ζωή της χώρας μας. Είναι από τις περιπτώσεις εκείνες που η κάθε νέα της πρόταση συνιστά καλλιτεχνικό γεγονός, γεγονός που αναμένεται με έντονο ενδιαφέρον.
Έχοντας εξ αρχής αποκτήσει μια ιδιαίτερη, ιδιάζουσα σκηνική γλώσσα που διαρκώς εμπλουτίζει αλλά και μοναδικό τρόπο προσέγγισης-ερμηνείας των κειμένων, η έως πρόσφατα «νομαδικής» ιδεολογίας (εν είδει παλαιού «μπουλουκιού») Ομάδα του Σίμου Κακάλα, της Έλενας Μαυρίδου και της Δήμητρας Κούζα (όπως έχει πλέον σταθεροποιηθεί) εγκαινίασε πρόσφατα στην Αθήνα τη μόνιμη θεατρική της στέγη στο Βοτανικό: έναν «Χώρο» κλειστό αλλά ταυτόχρονα ανοικτό, πρόσφορο σε ποικίλες μεταπλάσεις και με την πρόσθετη ιδιαιτερότητα, το «φουαγιέ» του άνω ορόφου να λειτουργεί ως εσωτερικό μπαλκόνι με θέα προς όλη τη σκηνή.
Όπως και στην παλαιότερη εκείνη περίφημη, αυθεντικά διαπολιτισμική «Gολfω!» του Περεσιάδη, αξεπέραστη έως σήμερα παρά τις μετέπειτα φανταχτερές εθνικίζουσες απόπειρες άλλων σκηνοθετών, έτσι και στον ευριπίδειο «Ορέστη», η Ομάδα ακολουθεί τη λογική των επανερχόμενων «σπουδών» πάνω στο έργο και τη σκηνική του επιτέλεση, συχνά ανατρέποντας τα δικά της παραστασιακά κεκτημένα. Ο «Ορέστης» σε μια πρώτη «σπουδή», παρουσιάστηκε ως έργο εσωτερικού χώρου στη Θεσσαλονίκη, με πληθωρικότητα σκηνικών στοιχείων, ακολούθησε η δεύτερη σπουδή στον ανοιχτό χώρο του Θεάτρου της Επιδαύρου, για να επανέλθει, αυτή την άνοιξη, στον κλειστό χώρο του Βοτανικού, με διαφορετική σκηνική λογική, αισθητά λιτότερη.
Διαπολιτισμικό και δια-καλλιτεχνικό θέατρο
Αν η «Gολfω!» αποτελεί πεδίο μελέτης των διαπαραστασιακών, δια-θεατρικών και διαπολιτισμικών αναφορών της, η παράσταση «Το Τέλος» (Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, 2013) συνιστούσε ένα παλίμψηστο αναφορών σε εικαστικές συνθέσεις που, στη ροή της παράστασης, σχημάτιζαν διαρκώς με τα σώματά τους οι ηθοποιοί. Ο «Ορέστης» ακολουθεί αυτή τη δια-καλλιτεχνικότητα καθώς, με αφορμή τη μετάφραση του Γιάννη Τσαρούχη που χρησιμοποιεί η ομάδα για το ανέβασμα της τραγωδίας, γίνονται συνεχώς εμβόλιμες αναφορές σε τσαρουχικά μοτίβα όπως στάσεις του σώματος, τοποθέτηση των χεριών, ενδυμασία για να καταλήξει στο τέλος της η παράσταση στη ρητή αναφορά με την συνύπαρξη όλων των ηθοποιών σε έναν καναπέ παρέα με τον λοξά τοποθετημένο τσαρουχικό πίνακα με τον ναύτη: ένα ακόμη λοξό σχόλιο-κλείσμο του ματιού στον θεατή.
Η υπόγεια ανατροπή, άλλωστε, με ποικίλα στοιχεία παρωδίας διέπει όλη τη σκηνοθεσία του Σίμου Κακάλα στο κατεξοχήν ανατρεπτικό – αν όχι αναρχικό- έργο του Ευριπίδη που θέλει τους τρεις νέους (Ορέστη, Πυλάδη, Ηλέκτρα) να τρομοκρατούν το παλάτι όπου βρίσκεται η Ελένη με γυμνά τα μαχαίρια, να πιάνουν όμηρο την κόρη της Ερμιόνη και να απειλούν με φωτιά όλο το οίκημα αν ο Μενέλαος δεν αποφάσιζε να υποστηρίξει τα αιτήματά τους – ήτοι να διασωθούν από την δολοφονία που είχε αποφασίσει για τους μητροκτόνους ο Δήμος. Σε αυτό το μεταίχμιο τραγωδίας και σατυρικού δράματος, ο Κακάλας θα βρει πρόσφορο έδαφος εφαρμογής σκωπτικών σημείων (οπτικών, ακουστικών) που συχνά δανείζεται από τη σύγχρονη πραγματικότητα αλλά ενσωματώνει επιδέξια στην παράστασή του.
Η λειτουργία της μάσκας
Σε σκηνικό χώρο (της Μάρθας Φωκά και του σκηνοθέτη) που κατακλύζεται από διάσπαρτες πάνινες κούκλες πολλαπλών συμβολισμών αλλά και σκηνικών χρήσεων, κάποια ψάθινα σκαμνάκια και με τα σώματα των ηθοποιών (σε μαύρα κοστούμια της Μάρθας Φωκά) οι τελευταίοι αλλάζουν ρόλους με μικρή ενδυματολογική μετάλλαξη αλλά κυρίως με την θαυμάσια ποικιλία από μάσκες, και πάλι της ταλαντούχου Μάρθας Φωκά που δημιουργεί, ακόμη μια φορά, πραγματικά έργα τέχνης. Μάσκες που δανείζονται στοιχεία του ασιατικού θεάτρου(και όχι μόνο) αλλά που καταφέρνουν να πείσουν για την αλλαγή δραματικού προσώπου σε βαθμό που να μην αναγνωρίζεις εύκολα ποιος ηθοποιός κρύβεται κάθε φορά πίσω από αυτές.
Πρόκειται για μάσκες που αφήνουν ελεύθερο οριακά το στόμα και στις οποίες οι τέσσερις εξαιρετικοί ηθοποιοί καταφέρνουν να δώσουν διαφορετική πνοή καθώς προσαρμόζουν με απόλυτη δεξιότητα εκφραστική του στόματος, στάση του σώματος και χειρονομιακό κώδικα στην παγωμένη εκφραστική της εκάστοτε μάσκας, δίνοντάς της κυριολεκτικά ζωή. Παραπέμποντας έτσι σε διδάγματα του Ζακ Λεκόκ αλλά και τον τρόπο προσαρμογής-ενσωμάτωσης του ηθοποιού στη μάσκα που απαιτεί το μπαλινέζικο θέατρο αλλά και άλλα θέατρα της Άπω-Ανατολής.
Η δουλειά με τη μάσκα που κάνει η ομάδα «Χώρος» αγγίζει πλέον την τελειότητα. Μια δουλειά-έρευνα που είχε αρχίσει ήδη με την «Gολfω!», συνεχίστηκε σε άλλο επίπεδο με το «Λιωμένο βούτυρο» του Σάκη Σερέφα ενώ απόκτησε διαφορετική υπόσταση με τη θαυμάσια δουλειά με χαρτοσακούλες-μάσκες που πρότεινε στην παράσταση «Recycle». Στον «Ορέστη», η ποικιλία μασκών, οι γρήγορες εναλλαγές, η ένταση που μεταδίδουν οι ηθοποιοί -διαφορετικής υφής και ποιότητας κάθε φορά, με κάθε διαφορετική μάσκα-προσωπείο – προκαλεί έκπληξη και θαυμασμό.
Ταυτόχρονα, και οι τέσσερις ηθοποιοί, διαθέτουν πλήρη έλεγχο των φωνητικών τους μέσων, δεν υπάρχει στιγμή που να ξεφεύγουν από τα προκαθορισμένα και αρμόζοντα όρια έντασης ενώ εκφέρουν τον λόγο με απόλυτη καθαρότητα, διαύγεια, σαφήνεια, καθιστώντας τη μετάφραση του Γιάννη Τσαρούχη στο στόμα τους φυσικό λεκτικό εργαλείο που μεταδίδει με σαφήνεια το κείμενο.
Υποκριτική αρτιότητα
Η ατμόσφαιρα και οι επί μέρους χώροι στο λιτό σκηνικό δηλώνονται μόνο μέσω των φωτισμών του Περικλή Μαθιέλλη που κατά καιρούς εστιάζει σε πρόσωπα ή επί μέρους δράσεις ενώ το διαπολιτισμικό στίγμα δίνουν τα ωραία μουσικά ακούσματα (Mohammad), ειδικά στον μονόλογο του Φρύγα, την πάγιας παραστασιακά κωμικής σκηνής της συγκεκριμένης τραγωδίας, όπου η Έλενα Μαυρίδου, μεταξύ των άλλων ρόλων, απέδωσε με σκωπτική εγκράτεια, ιδιολεκτική εκφορά λόγου και κινησιακή ένταση εν ακινησία με τη συνοδεία ανατολίτικων ήχων.
Τα σταθερά μέλη της Ομάδας ήδη από την πρώτη παράσταση της «Gολfω!», η εξαιρετική σε φωνητικές εναλλαγές και χειρονομιακό κώδικα Έλενα Μαυρίδου (Ηλέκτρα , Τυνδάρεως) και η εφάμιλλης πλέον τεχνικής αρτιότητας Δήμητρα Κούζα (Ελένη, Ερμιόνη, Απόλλωνας, Αγγελιοφόρος, Χορός) βρήκαν σοβαρούς συνοδοιπόρους, πλήρως ενταγμένους στην ιδιάζουσα λογική της Ομάδας, στα πρόσωπα του θαυμάσιας κινησιολογίας Μιχάλη Βαλάσογλου (Μενέλαος, Πυλάδης, Χορός) αλλά και του προερχόμενου από διαφορετικό σκηνοθετικό περιβάλλον Δημήτρη Λάλου που, προσαρμοζόμενος, ξεδιπλώνει εδώ στιβαρή ερμηνεία ως Ορέστης, αποδεικνύοντας την υποκριτική του ποιότητα ανεξαρτήτως σκηνοθετικής γραμμής.
Στην άκρη της σκηνής, στην κονσόλα, ο ίδιος ο σκηνοθέτης, δεν θα κάνει εδώ παρά μια μικρή μόνο παρέμβαση διακόπτοντας προς στιγμήν την παράσταση και δίνοντας έτσι το στίγμα της «μετα-θεατρικότητας».
Η Ομάδα «Χώρος», θα επιμείνω, αποτελεί από τις πρώτες της ήδη εμφανίσεις, μια ξεχωριστή περίπτωση εντός του συνολικού θεατρικού μας τοπίου. Σε διαρκή πειραματισμό, οι παραστάσεις της διαθέτουν ωστόσο απόλυτο επαγγελματισμό. Οι σκηνικές αναδιαπραγματεύσεις πάνω στο ίδιο έργο δεν κάνουν άλλο από το να δείχνουν την ανοικτότητα, το πρόσφορο πολλαπλών ερμηνειών των κειμένων αλλά και τη συνεχή αναζήτηση, βύθιση στα «κενά» του που επιτρέπουν επάλληλες εκδοχές.
Δείγματα μιας αναντίρρητης ευφυΐας που σκηνοθετεί όχι από ανάγκη διαρκούς παρουσίας στην επικαιρότητα αλλά από τη βάσανο για την ίδια την τέχνη. Γι’ αυτό και οι παραστάσεις της Ομάδας «Χώρος» ανοίγουν διαρκώς σε νέα μονοπάτια ενός διαπολιτισμικού, δια-καλλιτεχνικού θεάτρου που υπερβαίνει τις συνήθεις αγκυλώσεις της ελληνικής πραγματικότητας, τα δάνεια, τις απομιμήσεις καθώς προτείνει τη μοναδικότητα της δικής της ταυτότητας.
* Καθηγητής Σημειωτικής του Θεάτρου και Θεωρίας της Επιτέλεσης στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών.
