του Μανώλη Κλώντζα*
Η επιστήμη ως κορυφαία έκφραση της ανθρώπινης μεθόδου (σε ανηρημένη μορφή), μέσα από την ιστορική της πρόσληψη, αντικατοπτρίζει ένα δυναμικό, σύνθετο και πολυεπίπεδο, πολιτισμικό μόρφωμα που εδράζεται στην ανθρώπινη μέθοδο και στην αφηρημένη σκέψη. Ένα χαρακτηριστικό της ιδιαίτερης ανθρώπινης σκέψης. Σκέψη ως αποτέλεσμα των επαναστατικών αλλαγών στο επίπεδο του κοινωνικού νου που χαρακτηρίζουν το σημερινό εξελικτικό μας στάδιο. Ως γνωσιακή βιο-κοινωνική διαδικασία μετάβασης ολοκληρώνεται ποιοτικά στην μέση παλαιολιθική περίοδο (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι από τότε δεν εξελίσσεται). Η, σε αυτή την βάση εδραζόμενη ανθρώπινη μέθοδος και η ανώτερη μορφή της, επιστήμη συνθέτει ένα πολιτισμικό μόρφωμα που με τρόπο συστηματικό μεταλλάσσει με θετικό για τον άνθρωπο πρόσημο τους όποιους φυσικούς περιορισμούς εμποδίζουν την βιολογική- φυσική, κοινωνική παραπέρα ανάπτυξή των ανθρώπινων κοινωνιών.
Μια αντίστοιχη ιδιαιτερότητα του κοινωνικού ανθρώπινου νου, ένα άλλο αντίστοιχου χαρακτήρα κοινωνικό μόρφωμα αποτελεί και η διαδικασία που κρύβεται πίσω από τις λογής μορφές κληρονομιάς και τα λογής μνημεία ως πολιτιστικά σύμβολα και αναφορές . Πίσω από τις απτές αισθητηριακά εκφράσεις της που η επιστήμες της κληρονομιάς πραγματεύονται κρύβεται ένας όχι υποδεέστερης σημασίας για την εξέλιξη πολιτιστικό μόρφωμα. Θεωρώ ότι με βάση τα συμπεράσματα των βιολόγων, ανθρωπολόγων και των συμπεριφορικών επιστημών αποδεικνύεται ότι το μόρφωμα αυτό είναι η έκφραση μιας βιο-κοινωνικής διαδικασίας.
Μια διαδικασία που σχετίζεται με τον ψυχισμό και την ιδιαίτερη βιολογία του ανθρώπου για την οποία ως όρο προτείνω τον όρο “μνημειακή αναφορά”. Μέσω και της “μνημειακής αναφοράς” ξεκινά ιστορικά τουλάχιστον από τα πρώτα βήματα των Νεάτερνταλ και των Homo Sapiens, στο επίπεδο του νου, ο αναπτυγμένος συλλογικός πολιτισμός μας. Ενώ έχει σχέση με τον όποιο συμβολισμό όπως πχ το εισήγαγε ορθά ο Lev Vigocky και αργότερα στην Αρχαιολογία ο Ian Hodder δεν ανάγεται σε αυτόν. Εξελίσσεται δίπλα στην γλώσσα με την απεριόριστη γενετική δυναμική της που θεωρείται η τελευταία από τις 8 μεγάλες εξελικτικές μεταβάσεις, αν και η γλωσσική ικανότητα παρατηρείται από παλαιότερα στάδια. Η γλωσσική ικανότητα και πολιτισμός που όπως έχει προταθεί συνδέεται με τις πρώτες ενδείξεις κατανομής εργασίας (άρα και μεθόδου) που απαντούν πχ στο σπήλαιο των Πετραλώνων σε αρχαιότερες φάσεις της ανθρώπινης εξέλιξης. Πολλοί την όλη αυτή μετάβαση στα πλαίσια του ανθρώπινου νου την σχετίζουν με το γονίδιο VXP-2. Ανεξάρτητα όμως από το ποια λειτουργία μας εμφανίζεται αρχαιολογικά ή ανθρωπολογικά πρώτη, το σίγουρο είναι ότι η μνημειακή αναφορά ξεκινάει με αυτόν τον τρόπο στα πλαίσια μιας ενιαίας σε πρωτόγονο φυσικό επίπεδο ανθρωπότητας, με την έναρξη της ικανότητας προσαρμογής αφηρημένων ιδεών και αναφορών τρίτων (σε τρίτους) ή σε φυσικούς όρους όπως π.χ. τοπία) διαδικασία. Μια βιο-κοινωνική, πολιτισμική διαδικασία που στον ένα ή τον άλλο βαθμό δίνει λύσεις επιβίωσης στις δοσμένες συνθήκες ραγδαίων περιβαλλοντικών μεταβολών. Μια διαδικασία δυναμική και εξελισσόμενη στον χρόνο που με κομβικό ρόλο συν-ενεργεί στην ανάπτυξη του προσωπικού και συλλογικού ανθρώπινου νου. Συν-ενεργεί επίσης με δυναμικό τρόπο στον χαρακτήρα των όποιων αλλαγών στα πλαίσια της κοινότητας, κοινωνίας, του περιβάλλοντος. Συν-ενεργεί με βάση τα συμπεράσματα τόσο συμπεριφορικού ερευνητή Λ. Βιγκότσκυ όσο και των σύγχρονων διεπιστημονικών ερευνών, στο να βγει στο προσκήνιο της ιστορίας η ιδιαίτερη ανθρώπινη προσωπικότητα. Συν-ενεργεί επίσης με τρόπο όχι ταυτόσημο αλλά αντίστοιχο με την ανθρώπινη μέθοδο, επιστήμη που αποτελούν όπως είπαμε άλλο μόρφωμα της πολιτιστικής εξέλιξης. Εξάλλου σήμερα οι ίδιοι οι Βιολόγοι μέσα από την σύγχρονη έρευνά τους τονίζουν: Η βιολογία δίνει χώρο στην τεχνολογική και κοινωνική πολιτιστική εξέλιξη. Λόγω της κοινωνικής μέριμνας (συμπεριλαμβανομένης της ιατρικής) και της γεωργίας, η βιολογία των ανθρώπων έχει σταδιακά αποδυναμωθεί. Με άλλα λόγια: Είναι ο πολιτισμός όπου εξελίσσεται σε κύρια πλευρά και δραστηριότητα στα πλαίσια της ίδιας της εξέλιξης του κόσμου μας.
(Σε επόμενο κείμενο — πάλι ανοιχτό στην κοινωνία κείμενο — με βάση τα συμπεράσματα της Βιολογίας, Ανθρωπολογίας, Ψυχολογίας, Αρχαιολογίας θα στοιχειοθετήσουμε αναλυτικά την όλη βιο-κοινωνική γνωσιακή διαδικασία της «μνημειακής αναφοράς», αφού πρώτα το συζητήσουμε με τις ίδιες τις επιτροπές υπεράσπισης της κληρονομιάς τους).
Από τα παραπάνω επαγωγικά προκύπτει ότι οι φυσικές και ανθρωπιστικές επιστήμες της κληρονομιάς έχουν καθήκον να σταθούν δίπλα στο αντικείμενο και το υποκείμενο της έρευνάς τους ως ολότητα. Στα φυσικά ιστορικά τοπία και τοπικές κοινωνίες ως αναπόσπαστα τμήματά τους, με τρόπο όχι χαοτικό αλλά βάση στοχοπροσηλωμένης μεθόδου. Τουλάχιστον να γίνει προσπάθεια κόντρα στις αγοραίες απόψεις που μιλάνε για την μη χρησιμότητα των επιστημών της κληρονομιάς.
α)Η κατά ελεύθερο τρόπο παραγόμενη επιστημονική γνώση. β) Η στοχευμένη στο αντικείμενο και το υποκείμενο ως ενότητα μεθοδολογία (ειδικά αρχαιολογική), αποτελεί στην ουσία έναν από τους σημαντικότερους αναπτυξιακούς συντελεστές, παράγοντες για την ανθρώπινη κοινωνία και την φύση. Ειδικά μάλιστα στις μέρες μας που πολύ πιο έντονα από ποτέ οι πολυεπίπεδες σε διεπιστημονική βάση γνώσεις μετασχηματιζόμενες εργαλειοποιούνται διεπιστημονικά ως συντελεστές παραγωγής νέας ανώτερης γνώσης. Γνώσης, από μια άποψη, ως “μέσο παραγωγής”, συγκεντρωμένης όμως όλο και περισσότερο σε ελάχιστα κέντρα. Εκτός των άλλων συμπεραίνουμε ότι οι όποιες υπαρκτές δυσκολίες γύρω μας, αποδεικνύουν ότι επουδενί δεν έχει εξελιχθεί ακόμα η τεχνολογική επανάσταση που διαφημίζεται. (Τουλάχιστον με τους όρους που ο Childe όρισε την αγροτική π.χ. επανάσταση. — Δηλαδή όχι ως κάτι το στατικό, όχι ως μια “Βαστίλη” ή “Χειμερινά ανάκτορα”, αλλά ως μια ολόκληρη διαδικασία).
Σε κάθε περίπτωση οι αρχαιολόγοι από κοινού με τις άλλες επιστήμες και κλάδους της κληρονομιάς έχουν να επιδείξουν τεράστια γνωσιακά άλματα ακριβώς λόγω της διεπιστημονικής πρακτικής τους.
Τα άλματα θα είναι ακόμα μεγαλύτερα αν η όλη προσπάθεια αγκαλιάσει τις τοπικές κοινωνίες, τους νέους επιστήμονες με δημοκρατική, ανοιχτή στην κοινωνία βάση. Όταν θα λειτουργήσουμε απελευθερωμένα από λογής δεσμεύσεις, ως εργαλείο για τα πραγματικά συμφέροντα του ανθρώπου και της κοινωνίας του . Να βοηθηθούμε συλλογικά και να βοηθήσουμε τις τοπικές κοινωνίες τον ίδιο τον άνθρωπο στην προσπάθεια του να κατανοήσει και να ερμηνεύσει την πραγματικότητα γύρω του στα μικρά και μεγάλα ερωτήματα που θέτει. Με άλλα λόγια να μετασχηματίσει με τρόπο ενεργό και ορθολογικό τους όρους εκείνους που εμποδίζουν την βιολογική, φυσική, κοινωνική, παραπέρα ανάπτυξή του, με θετικό για αυτόν και την φύση πρόσημο. Με προσαρμοσμένη στις ανάγκες του σήμερα μεθοδολογία, με την κοινή μας δουλειά, να αποδομήσουμε απόψεις που μιλάνε για την μη χρησιμότητα της αρχαιολογίας και των επιστημών της κληρονομιάς. Ειδικά η αρχαιολογία με την μακροχρόνια οπτική της για την φύση και για τον άνθρωπο αποτελεί ένα πολυεργαλείο για τα μικρά και μεγάλα προβλήματά μας. Χαρακτηρίζεται μάλιστα από πολλούς σήμερα, πολύ σωστά, ως στρατηγική επιστήμη. Η στρατηγικότητα όμως αυτή δεν προκύπτει αξιωματικά αλλά κατακτιέται. Πρώτα απ’ όλα στις συνειδήσεις των ίδιων των τοπικών κοινωνιών. Θα πρότεινα ότι η στρατηγικότητά της έγκειται και στο αποτύπωμα, (καταστροφικό ή μη) που αφήνει στην φύση μέσα από την προσπάθειά μας να απαντήσουμε στο χ ή ψ ιστορικό ερώτημα. Ειδικά στις μέρες μας που πολύ πιο έντονα από ποτέ η ήδη πολυεπίπεδες σε διεπιστημονική βάση γνώσεις, μετασχηματιζόμενες εργαλειοποιούνται διεπιστημονικά ως συντελεστές παραγωγής νέας ανώτερης γνώσης. Το αν η σύγχρονη αρχαιολογία και οι επιστήμες της κληρονομιάς δεν κατάφεραν να προβλέψουν εξελίξεις και να δώσουν λύσεις υπέρ του ανθρώπου και της φύσης, σε σύγχρονα πανανθρώπινα προβλήματα, το αν δεν κατάφεραν δηλαδή να υπερασπιστούν αυτόν το στρατηγικό χαρακτήρα, ασφαλώς δεν φταίει ούτε η συγκεντρωμένη στις μέρες μας σε mega data γνώση, ούτε όμως φυσικά οι εργαλειοποιημένοι στα πλαίσια αλλότριων προς την επιστήμη ερευνητικών “αναγκών” σκονισμένοι αρχαιολόγοι “πρώτης γραμμής”. Πολύ περισσότερο δεν έχουν ευθύνη οι νέοι αρχαιολόγοι που είναι είτε άνεργοι είτε περιστασιακά και ελαστικά εργαζόμενοι. Ακόμα λιγότερο οι Μουσειολόγοι χωρίς κατοχυρωμένα επαγγελματικά δικαιώματα. Οι όποιες προσπάθειες σύνθεσης αρχαιολογικών συμπερασμάτων έμειναν εκτός λαμπρών εξαιρέσεων (που δείχνουν και τον δρόμο), στο επίπεδο των διαπιστώσεων. Σε μια μορφή αποστειρωμένη και εργαστηριακή, αποκομμένη από την φυσική-ιστορική ενότητα και κυρίως από το υποκείμενο της έρευνας. Η με βάση αυτόν τον αναστοχασμό διαπίστωση, μας δείχνει ότι το πρόβλημα εντοπίζεται εκτός από τον χαρακτήρα της έρευνας, εκτός από τις όποιες εξωθεσμικές παρεμβάσεις στην επιστημονική κοινότητα , εκτός από του κοινωνικούς οικονομικούς όρους ανάπτυξης της επιστήμης, κύρια και πάνω από όλα, η όλη αντίφαση εκ του αποτελέσματος εδράζεται στην κυρίαρχη στρατηγική και μεθοδολογία προσέγγισης μας.
Ο μεθοδολογικός, καθορισμός,(στην βάση των πραγματικών αναγκών για τον άνθρωπο και την φύση) πρακτικής των επιστημών της κληρονομιάς και ειδικά της αρχαιολογίας προϋποθέτει την ενδελεχή προσέγγιση της προϊστορίας, ιστορίας μέχρι και το σήμερα, ως αδιάσπαστη ενότητα. Την κατανόηση της ιστορικής συνέχειας μαζί με το σήμερα ως ολότητα και όχι μια τεμαχισμένη πρόσληψη του παρελθόντος, ξεκομμένη και διασπασμένη υπό μορφή “γουίντοους” (στην βάση δηλαδή των όποιων τεχνιτών, υποκειμενικών μη αντικειμενικών σε πανανθρώπινο και φυσικό επίπεδο διαχωρισμών ή προκαταλήψεων).
Ως αδιάσπαστης ολότητας τόσο στο επίπεδο του περιβάλλοντος και των όποιων μεταλλάξεων όσο και στο επίπεδο της ανθρώπινης σκέψης.
Επίσης αντικειμενικά τίθεται το εξής ερώτημα. Πως θέλουμε να κατανοήσουμε το παρελθόν αν δεν μπορούμε να κατανοήσουμε πρώτα απ’ όλα το σήμερα που τις συνέπειές του τις βιώνουμε από κάθε άποψη σχεδόν σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη μας;
Πως είναι δυνατόν να κατανοήσουμε το πως λειτουργούσε ο άνθρωπος στην προϊστορία, στην ιστορική αρχαιότητα, ή στον μεσαίωνα όταν δεν προσεγγίζουμε τον σημερινό άνθρωπο ολιστικά επιστημονικά στην βάση και των συμπερασμάτων επιστημών όπως π.χ. της ψυχολογίας. Πώς να κατορθώσουμε κάτι τέτοιο αν στην όποια θεώρησή μας και μεθοδολογία μας δεν πατάμε στα συμπεράσματα των φυσικών επιστημών όπως πχ της γεωλογίας ή της βιολογίας;
Ακόμα αξίζει να προβληματιστούμε αν με τις μεθοδολογίες που ακολουθούμε ως τώρα μπορέσαμε ακόμα και με επιδερμικό, στοιχειώδη τρόπο να βοηθήσουμε τις τοπικές κοινωνίες και τον φυσικό τους χώρο με μια στοιχειώδη πρόβλεψη. Αν είχαμε την ικανότητα πρόβλεψης προετοιμάζοντας τις από άποψη στοιχειοθέτησης και γνώσης για τις όποιες αρνητικές εξελίξεις καθώς η πρόβλεψη ως τέτοια αποτελεί μια βασικότατη πλευρά της επιστημονικής θεώρησης.
Ασφαλώς και δεν μπορούμε να είμαστε ικανοποιημένοι.
Αυτό σημαίνει όμως ότι ακολουθώντας τις ίδιες μεθοδολογίες και στρατηγικές δεν μπορούμε να περιμένουμε κάποιο διαφορετικό αποτέλεσμα. Σε μια εποχή μάλιστα που η ταχύτατη μεταφορά πληροφορίας, ο τεράστιος όγκος των πληροφοριών που η βιολογική δομή του ανθρώπινου νου δεν μπορεί να εκλάβει το όποιο πρόβλημα θα διογκώνεται.
Οι χρονίζουσες και με διαφορετικές εντάσεις εξελισσόμενες από την εποχή του Όθωνα ανατροπές στο μνημειακό σύνολο της Ακρόπολης είναι ένα εύκολα εντοπίσιμο παράδειγμα όπως φυσικά και του μνημειακού συνόλου στον σταθμό Βενιζέλου του μετρό Θεσσαλονίκης. Παραδείγματα όμως έχουμε σε πολλά επίπεδα. Έχουμε βίαιες ανατροπές εντός κηρυγμένων αρχαιολογικών τοπίων όπως στον Ισθμό Ιεράπετρας , της Κοιλάδας των Μουσών, της Μάνης. Ανατροπές της φυσικής, ιστορικής, αρχαιολογικής μας κληρονομιάς, όπως στην Νότια Εύβοια, στα νησιά και στις νησίδες του Αιγαίου και Δωδεκανήσων. Στα Άγραφα, στο Βέρμιο, στην Λακωνία κλπ. Σε φυσικούς ιστορικούς τόπους ζωής εντός τσιμεντοποιημένων αστικών χώρων όπως ο Υμηττός ή το Ελληνικό. Χώρους κληρονομιάς με διαφορετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά που όμως όχι τυχαία δεν καταφέραμε να στοιχειοθετήσουμε και να αναδείξουμε και να υπερασπιστούμε ως κληρονομιά. Είναι η κληρονομιά των φυσικών ιστορικών τοπίων και των αναφορών συλλογικής μνήμης μας ως ολότητα, είναι η ιδιαίτερη π.χ. ιστορική πανίδα και χλωρίδα του τόπου μας, που παρά το ότι αποτελεί ένα μέρος του “είναι μας”, όχι μικρότερης αξίας από τα αρχαιολογικά ανόργανα κατάλοιπα, πλήθος βοτάνων, πτηνών, εντόμων εξαφανίζονται. Το Κρητικό άλογο, η Κρητική αγελάδα αν δεν έχουν πάρει ακόμα τον δρόμο προς την ιστορία όπως η Κρητική μέλισσα, αυτό είναι αποτέλεσμα της στοργής και τις αγάπης από τις τοπικές κοινότητες, από ανθρώπους που πάνε κόντρα στο ρεύμα της υλικής και άυλης “τσιμεντοποίησης”. (Μιας υλικής και άυλης βίας εξωφυσικών και εξωανθρώπινων μορφωμάτων όπως το κεφάλαιο). Αποτέλεσμα της συνειδητής ενασχόλησής τους με την ιδιαίτερη κληρονομιά τους. Έτσι τοπικές κοινωνίες, τοπικές συλλογικότητες όπως π.χ. στον Ισθμό Ιεράπετρας προστατεύουν σε τέτοιους δύσκολους καιρούς την αρχαία ελιά. Η συλλογική τους δράση για την υπεράσπιση και προστασία της κηρυγμένης και μη πολιτιστικής κληρονομιάς, από τις βιομηχ. ΑΠΕ.
Η υπεράσπιση και προστασία όλων των παραπάνω μορφών ζωντανής κληρονομιάς όπως του Κρητικού αλόγου, και των αρχαίων ελιών. Η ανάγκη υπεράσπισης της διαφορετικής πυκνότητας και ποιότητας κληρονομιάς τους. Η ανάγκη υπεράσπισης του ίδιου του χαρακτήρα της ζωής τους στα πλαίσια του φυσικού ιστορικού τόπου τους (ως ντόπιοι και κύριοι ιδιοκτήτες του “είναι τους”), τους ώθησε με επιστημονικό τρόπο να καταγράψουν και να διασώσουν όλες τις παραπάνω ανόργανες και ζωντανές “τράπεζες” πληροφοριών και συλλογικής μνήμης. Σε λίγο καιρό θα είναι σε θέση να δημοσιεύσουν τα όποια συμπεράσματα.
Όλο αυτό το μεγαλείο είναι ακριβώς αποτέλεσμα της βιο-κοινωνικής ψυχικής σύνδεσης με την κληρονομιά ως μέρος του “είναι” των τοπικών κοινωνιών. Είναι οι ίδιες οι τοπικές κοινωνίες από την Θράκη ως τα Δωδεκάνησα που αποτελούν θύματα απαλλοτρίωσης αυτών των αξιών από την Πολιτεία, τις εταιρείες, τους θεσμούς. Εν μέρει όμως ανάλογη απαλλοτρίωση αυτών των αξιών έχουμε και από την τεμαχισμένη επιστήμη αφού τα αποτελέσματα των ερευνών και οι δημοσιεύσεις, μένουν συνήθως μακριά από τις τοπικές κοινωνίες. Οι αξίες όμως αυτές αποτελούν ύψιστο ανθρώπινο δικαίωμα, αφού συνδέονται με την βιο-κοινωνική υπόσταση του ανθρώπου. Σε αυτήν την συλλογική δράση – μεγαλείο — για την υπεράσπιση της κληρονομιάς εδράστηκε και η πρόταση για βράβευση σε ευρωπαϊκό επίπεδο της συλλογικότητας του Ισθμού Ιεράπετρας για το 2021.
Ένα άλλο επίπεδο που η κληρονομιά μας βάλλεται από την κρατική μη διεπιστημονική, μη ανοιχτή στην κοινωνία και μη δημοκρατική προσέγγιση, είναι το επίπεδο της παρεμπόδισης της επιστημονικής έρευνας. Λαμπρό παράδειγμα η αρχαιολογική έρευνα στον Πετρά Σητείας. Τι και αν η ερευνήτρια Μεταξία Τσιποπούλου με δικά της έξοδα (καθότι η δικαιοσύνη δεν αποτελεί δημόσιο αγαθό) έχει στα χέρια της δικαστική απόφαση από ΣτΕ; Τι και αν έχει συγκεντρώσει χιλιάδες υπογραφές από επιστήμονες και κόσμο με ευαισθησίες; Θα δώσει όπως δείχνουν τα πράγματα για άλλη μια φορά τον επιστημονικό της αγώνα για το αυτονόητο δικαίωμα στην έρευνα ως κοινωνικό αγαθό. Μια έρευνα που τόσο τα δεδομένα της όσο και ο ανοιχτός επιστημονικός διάλογος (που προκάλεσε με πρωτοπόρο τρόπο η ίδια), έχουν συντελέσει καθοριστικά στην πληρέστερη εικόνα του Κρητικού πολιτισμού (τελικής νεολιθικής- αρχές εποχής του σιδήρου). Δεν θα ήμασταν μακριά από την αλήθεια αν με μεταφορικό τρόπο λέγαμε ότι η έρευνα του Πετρά είναι το δεύτερο μεγαλύτερο ηλικιακά αδελφάκι του μνημειακού συνόλου της Βενιζέλου στην Θεσσαλονίκη.
Η ανθρωπολογική μας κληρονομιά, οι όροι ανάπτυξης της επιστημονικής έρευνας και οι όροι διαφύλαξης της για τις επόμενες γενιές είναι ένα ξεχωριστό κεφάλαιο από μόνο του. Μια άκρως λυπηρή κατάσταση που δεν είναι δυνατόν μέσα από μερικές γραμμές να προσεγγίσουμε ούτε επιδερμικά.
Όλες αυτές οι αρνητικές για την κληρονομιά και τις τοπικές κοινωνίες εξελίξεις, φυσικά και δεν έχουν προκύψει ως τυχαιότητα. Θα ήταν επιστημονικό λάθος να εκλάβουμε όλες αυτές τις ανατροπές και βιασμούς των φυσικών ιστορικών τοπίων με στενό τρόπο ως αποτέλεσμα κάποιων λάθος προσωπικών επιλογών. Αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, (ως επιστήμες της κληρονομιάς που πρέπει να έχουμε μια παγκόσμια θεώρηση) θα εντοπίζαμε το πρόβλημα μόνο στην Ελλάδα. Κάθε χώρα, έχει ιδιαίτερα και διαφορετικού χαρακτήρα προβλήματα σε σχέση με την κληρονομιά ή τις επιστήμες της κληρονομιάς και αυτό άσχετα αν οι συνάδελφοι μας, ακόμα και οι κορυφαίοι του κλάδου τα εντοπίζουν σωστά και άσχετα ακόμα αν καταφέρνουν να τα συζητούν δημόσια με ελεύθερο τρόπο. Σε όλα όμως τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε ένταση των δοσμένων για την κάθε χώρα ξεχωριστά, μα και σε παγκόσμιο επίπεδο στρεβλώσεων. Εδώ περνώντας και στην βάρβαρη πλευρά της σημερινής πραγματικότητας αξίζει να θυμηθούμε και τη θυσία του καλού συναδέλφου Κάλιντ αλ Ασαάντ, που με την ίδια του τη ζωή υπεράσπισε την κληρονομιά του τόπου του από τους μισθοφόρους φασίστες φονταμενταλιστές. Θυσία που αποτελεί φάρο αναφοράς για την στάση μας. Η αλήθεια φυσικά είναι ότι στην Ελλάδα η ένταση και η πυκνότητα των ανατροπών και της βίας προς την κληρονομιά έχει μεταβάλει δραματικά και την ποιότητα της όλης σχέσης του κράτους και των ελίτ με την κληρονομιά.
Ακόμα και αυτός ο εννοιολογικά σαθρός και ελαστικής (κατά το δοκούν) προσέγγισης, αυταρχικός νόμος 3028/2002 πολύ περισσότερο οι από τότε και μετά νόμοι που άπτονται θεμάτων κληρονομιάς ανάγουν πλήθος θεμάτων σε επιτελικές, αυταρχικές λύσεις του τύπου “ο υπουργός μπορεί” ή “ο υπουργός δύναται” δεν μπορούν να καλύψουν ούτε από στενά νομική άποψη τις ακρότητες. Όλοι οι παραπάνω νόμοι ανατρέπουν ακόμα την ισότιμη νομή των αξιών της κληρονομιάς από τους πολίτες της Ελλάδας. Μετατρέπονται έτσι από πολίτες σε υποτελείς. Από ντόπιοι σε μετανάστες στον τόπο τους.
Δεν είναι όλα μαύρα…
Σε αυτό το δύσκολο για την φύση, τις τοπικές κοινωνίες και για τις ίδιες τις επιστήμες της κληρονομιάς περιβάλλον, φυσικά και δεν είναι όλα μαύρα.
Οι τοπικές κοινωνίες και οι συλλογικότητές τους που αγκαλιάζουν την κληρονομιά και την ιστορία τους, που υπερασπίζονται τον πανανθρώπινο χαρακτήρα της ως ανθρώπινο δικαίωμα ή ακόμα περισσότερο ως δικαίωμα της φύσης είναι ότι πιο ζωντανό και ακριβό μπορούμε να έχουμε. Η αξία αυτή μάλιστα πολλαπλασιάζεται αν σκεφτούμε ότι έχει να ανταγωνιστεί την συστηματική παραγωγή μιας άλλης “αξίας”. Αυτής του δημόσιου χρέους που μέσα σε ελάχιστο χρόνο έχει πολλαπλασιαστεί φορτώνοντας στις τοπικές κοινωνίες τις κρατικές ανάγκες που δεν είναι δυνατόν να πληρωθούν με άμεσους ή έμμεσους φόρους. Φορτώνοντας στις τοπικές κοινωνίες στην ουσία, το όλο κόστος της βίαιης ανατροπής των φυσικών ιστορικών τους τοπίων και της κληρονομιάς από βιομηχ. ΑΠΕ. Αυτό γίνεται καλύτερα αντιληπτό αν σκεφτούμε ότι οι επιδοτήσεις δεν είναι τίποτε άλλο από κοινωνικό πλούτο που κατευθύνεται προς την μια ή την άλλη κεντρική κρατική επιλογή. Αρα οι προσπάθεια των τοπικών κοινωνιών έχει διττή σημασία. Λειτουργεί τόσο για την υπεράσπιση της φύσης, της κληρονομιάς, και της ποιότητας ζωής όσο όμως και ως μηχανισμός κατά της υπερπαραγωγής δημόσιου χρέους, δηλαδή επιπρόσθετης φορολογίας.
Ακόμα οι διάφορες συλλογικές δράσεις του τελευταίου διαστήματος όπου επιστήμονες όλων των κλάδων στοιχειοθετούν με τρόπο ανοιχτό, δημοκρατικό και ελεύθερο από λογής δεσμεύσεις την σημασία των ιδιαίτερων αυτών για τον άνθρωπο πολιτιστικών αξιών ως ανθρώπινο δικαίωμα. Με αυτόν τον τρόπο, καλλιτέχνες, νομικοί, επιστήμονες των φυσικών επιστημών, συνέβαλλαν καθοριστικά σε νέας ποιότητας προσλήψεις αναδεικνύοντας την σημασία για την κοινωνία μας της ανοικτής στην κοινωνία διεπιστημονικότητας. Έτσι, και άσχετα αν οι ίδιοι το συνειδητοποιούμε ή όχι επιτυγχάνεται ένα τεράστιο ποιοτικό γνωσιακό άλμα που τα αποτελέσματά του θα φανούν τόσο σε συλλογικό επίπεδο, όσο στον κάθε ξεχωριστό επιστημονικό κλάδο πολύ σύντομα. Αυτό θα συμβεί γιατί ο όλος χώρος διαλόγου, στοιχειοθέτησης και παραγωγής νέας γνώσης λειτουργεί σε πεδίο σε μεγάλο βαθμό απελευθερωμένο από τις θεσμικές, γραφειοκρατικές, κοινωνικές παθογένειες που βιάζουν τόσο την εργασία μας όσο και τον τρόπο σκέψης μας και ζωής μας.
Πρωτοβουλία Κολεκτίβας για την από-αποικιοποίηση
Άλλο ζωντανό και ελπιδοφόρο στοιχείο αποτελεί η συλλογική, ανοιχτή, δημοκρατική προσπάθεια των ανθρώπων των ανθρωπιστικών επιστημών της κληρονομιάς να αναπτύξουν ένα νέο επιστημονικό λόγο και ένα νέο πλαίσιο επιστημονικής παραγωγής νέας γνώσης. Μια τέτοια προσπάθεια είναι για παράδειγμα η πρωτοβουλία της κολεκτίβας για την από-αποικιοποίηση της κληρονομιάς μας, μα και των επιστημών της κληρονομιάς γενικά. Πραγματικά με χαροποίησε αυτό το γεγονός. Αξίζει τον κόπο να απλώσει και να προχωρήσει παραπέρα ως προσπάθεια. Πιστεύω μάλιστα ότι αυτός ο ανοιχτός διάλογος θα ανοίξει και νέες επιστημονικές οπτικές και πρακτικές που σήμερα δεν μπορούμε να φανταστούμε. Μπορούν να βοηθηθούν νέοι συνάδελφοί μας που οι οικονομικοί – κοινωνικοί όροι τους κρατάνε μακριά από την επιστήμη τους, να συνδεθούν με την επιστημονική παραγωγή. Στα πλαίσια αυτού του ανοιχτού στην κοινωνία διαλόγου θα πω και εγώ την ταπεινή μου άποψη πολύ συνοπτικά.
Η όλη προσπάθεια πολύ ορθά στοχεύει στις φαντασιακές προσλήψεις της κληρονομιάς, στον στρεβλό χαρακτήρα της σχέσης μας ως επιστήμη και κοινωνία με την κληρονομιά. Στις ανατροπές ή καταστροφές ως αποτέλεσμα μη διεπιστημονικών μεθοδολογιών και πρακτικών.
Η όλη προσέγγιση αναδεικνύει ένα εννοιολογικό δίπολο. Το εννοιολογικό δίπολο που ξεπροβάλει είναι αυτό δύο κατηγοριών. Της δημιουργίας και της καταστροφής.
Του τι δηλαδή αποτελεί στην ουσία δημιουργία και τι καταστροφή στον κόσμο μας. Εδώ εδράζεται η όλη ανάπτυξη της προβληματικής. Εδώ εδράζεται και η όλη επιστημονική συζήτηση του θέματος των καταστροφών ή μη μνημειακών συνόλων. Γνώμη μου είναι ότι δεν μπορούμε να αγνοήσουμε το όλο πλαίσιο, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τους όρους και τις προϋποθέσεις που γενούν ιστορικά το ίδιο το πρόβλημα ως τέτοιο.
Για τον ασφαλή όμως προσδιορισμό του δίπολου αυτού δεν μπορούμε να μην θέσουμε κριτήρια. Δεν μπορούμε γιατί ακολουθώντας μια χαοτική προσέγγιση, τότε και το αποτέλεσμα των όποιων συμπερασμάτων μας θα είναι χαοτικό άρα και χωρίς ιδιαίτερο νόημα, χωρίς δυνατότητα παραπέρα ανάπτυξης της διεπιστημονικής έρευνας. Στην βάση μάλιστα του παραπάνω προσδιορισμού της κληρονομιάς, των μνημειακών αναφορών ως βιο-κοινωνική διαδικασία στα πλαίσια της εξέλιξης, (ως πολιτιστικού μορφώματος δυναμικά μα όχι γραμμικά εξελισσόμενο) ο καθορισμός αυστηρών όρων και κριτηρίων αποτελεί μονόδρομο για να μην οδηγηθούμε σε αντίθετα αποτελέσματα από αυτά που όλοι επιζητούμε.
Νομίζω ότι βασικότατο κριτήριό μας πρέπει να είναι ο προσδιορισμός που προκύπτει αντικειμενικά από τα ίδια τα στρώματα, για να μιλήσουμε με αρχαιολογικούς όρους. Λέγοντάς το διαφορετικά: από τα συμπεράσματα των φυσικών επιστήμων για τον χαρακτήρα της εποχής. Θεωρώ ότι δεν μπορούμε να βασιστούμε σε ιδεολογικές, θρησκευτικές, ή θεσμικές προσλήψεις της πραγματικότητας σε σχέση με την εποχή και αυτό άσχετα αν στην κοινωνία μας συνηθίζεται. Η σημερινή εποχή δεν μπορεί να χαρακτηριστεί μέσα από μια επιστημονική θεώρηση ως εποχή π.χ. εποχή “νεοτερισμού” ή μια εποχή “παγκοσμιοποίησης” ή “δημοκρατίας” . Με αρχαιολογικούς όρους φτάνουν δύο παραδείγματα για να απορριφθούν από την όποια επιστημονική θεώρηση κατά τον ίδιο τρόπο που υποδομούνται όροι που ως σήμερα αποτελούν βαρίδια για την επιστήμη μας όπως : οι “Μινωίτες”, οι “Βυζαντινοί” κλπ.
Από αυτή την άποψη η εποχή μας δεν μπορεί να ορισθεί ως περίοδος “αποικιοκρατίας”. Ο ίδιος ο χαρακτήρας της οικονομίας και της συγκέντρωσης πλούτου με εξωανθρώπινους και εξωφυσικούς όρους, ο χαρακτήρας των καταστροφών κληρονομιάς σε παγκόσμιο επίπεδο, ο χαρακτήρας της βίας προς τις τοπικές κοινωνίες και οι νέες μορφές μετανάστευσης κάνει πολύ προβληματική μια τέτοια αναγωγή σε “αποικιοκρατία”. Αυτό, πέρα από το γεγονός ότι κατά αυτόν τον τρόπο “βγάζουμε λάδι” τους ντόπιους διαχρονικούς υπεύθυνους των λογής ανατροπών και βίαιων πρακτικών. Οι ανατροπές ή (οι με ουδέτερο χαρακτήρα πρόσληψης- “ μεταλλάξεις”) δεν μπορούν να εκληφθούν ούτε ως κάποια ιδεολογική εμμονή κάποιων πολιτικών παραγόντων ή της κυρίαρχης ελίτ, πολύ περισσότερο, ούτε ως κοινωνική ή οικονομική ανάγκη. Πρέπει νομίζω να τις εκλάβουμε ως μέρος των συνεπειών της πολυεπίπεδης και ασύμμετρης βίας, ασκούμενης από παλιές και νέες δυνάμεις που τέμνουν εγκάρσια την κλίμακα του χώρου και του χρόνου. Γίνονται με μια πρώτη ματιά από εμάς αντιληπτές ως αντιφάσεις και παραλογισμοί. Διαδικασία που εδράζεται βασικά στην μη γραμμική και δυναμικά εξελισσόμενη σύγκρουση κυρίαρχων εξω-φυσικών οικονομικών μορφωμάτων (υπαγωγής των προσωπικών – φυσικών όρων των ανθρώπων στους εμπράγματους). Είναι βάση της όλης ανατροπής- μετάλλαξης, τόσο σε επίπεδο κληρονομιάς και φύσης, όσο και σε επίπεδο κοινωνίας και του ψυχολογικού κόσμου του ανθρώπου.
Πέρα όμως από την παραπάνω προσωπική μου άποψη για τον χαρακτήρα των μεταλλάξεων ή ανατροπών κατά την γνώμη μου θα πρέπει η εποχή να μην οριστεί “λογοτεχνικά” ή στην βάση των όποιων θεωρητικών ή ιδεολογικών αντιλήψεών μας, αλλά με βάση τα συμπεράσματα της διεπιστημονικής έρευνας, σε υλικό, “χειροπιαστό” αντικειμενικό επίπεδο.
Με βάση δηλαδή τα ασφαλή επιστημονικά συμπεράσματα των γεωλόγων που χαρακτηρίζουν την εποχή ως εποχή της “ανθρωποκαίνου” (Anthropocene) και αυτό άσχετα αν με τον όρο ως τέτοιο, που θέτει ως υπεύθυνο γενικά και αόριστα τον άνθρωπο δεν συμφωνώ. Αλλά, δεν είμαι εγώ γεωλόγος. Ούτε έχουμε συλλογικά αναπτύξει κάποιο διάλογο με τους γεωλόγους σε σχέση με τον όρο. (Ευκαιρία να το ξεκινήσουμε!) Μιλάω δηλαδή για την δοσμένη από τις φυσικές επιστήμες εποχή άσχετα αν την ονομάσουμε Κωστή ή Νικολή. Η ίδια η αναγκαιότητα ικανοποίησης των πραγματικών αναγκών της φύσης, του ανθρώπου, της κληρονομιάς, σε συνδυασμό με τα διεπιστημονικά συμπεράσματα των βιολόγων και των συμπεριφορικών επιστημών για τον πολιτισμό, την κληρονομιά, για τον εξελικτικό χαρακτήρα τους — είναι πλευρές που ορίζουν και τον χαρακτήρα των όποιων ανατροπών ή βίας. Θα πρέπει να θέσουμε αντικειμενικά κριτήρια. Κριτήρια με επιστημονικό τρόπο ορισμένα, συνδεόμενα με την συμβολή δραστηριοτήτων, πράξεων, ενεργειών κλπ. Που θα στοχεύουν, υπό το πρίσμα της ικανοποίησης των φυσικών και ανθρώπινων αναγκών, στην παραπέρα ανάπτυξη της ενότητας μας (κληρονομιάς και επιστήμες κληρονομιάς). Που θα στοχεύουν στην πρόοδο, στην παραπέρα οικοδόμηση πολιτισμού, στην δυνατότητα πρόσληψης νέων ποιοτικών μορφών κληρονομιάς και μνημειακής αναφοράς — ως μηχανισμός για την ανάπτυξη νέας ποιοτικά γνώση , σκέψης. Ως μηχανισμός και μεθοδολογικό εργαλείο ανάπτυξης νέων πεδίων επιστημονικής έρευνας. Τα όποια κριτήρια δεν μπορούν να είναι υποκειμενικά, ελαστικά ή με βάση την οπτική ενός επιστημονικού κλάδου. Ακόμα, θεωρώ ότι δεν πρέπει να εδράζονται στην οπτική συγκεκριμένης ειδικότητας ή κλάδου. Κατά αυτόν τον τρόπο εκτός των άλλων και άσχετα από τις καλές προθέσεις θα αφήνουμε σε εργαστηριακό κενό το υποκείμενο της επιστήμης και ειδικά των τοπικών κοινωνιών και τοπίων, στα πλαίσια των οποίων και για τα οποία διεξάγουμε την όποια έρευνα ή προσέγγιση μας. Αντίθετα. Ο επιστημονικός, στην βάση δηλαδή της αρχαιολογικής μεθοδολογίας προσδιορισμός των κριτηρίων και κύρια της εποχής θα συμβάλει στις τωρινές και στις μελλοντικές ανάγκες των μνημειακών συνόλων και των τοπικών κοινωνιών ως ζωντανών αναπόσπαστων τμημάτων τους.
Σε κάθε περίπτωση η πρωτοβουλία αυτή είναι φως.
Η άποψη μου αυτή έχει ως μόνο στόχο να βοηθήσει αυτή την αξιόλογη προσπάθεια κορυφαίων επιστημόνων της κληρονομιάς.
Μanolis Klontzas, Αρχαιολόγος
Έδρα Αρχαιολογίας και Μουσειολογίας-Unesco MASARYK University
Ερευνητικό Επιστημονικό Κέντρο ARCHAIA Brno
Ενδεικτική διεπιστημονική μη αρχαιολογική βιβλιογραφία
που σχετίζεται με την κατανόηση της μνημειακής αναφοράς
ως βιο-κοινωνικής διαδικασίας
—Βυγκότσκι Λ.(2008). Σκέψη και γλώσσα, Γνώση, Αθήνα
—Βυγκότσκυ Λ. (2000). Νους στην κοινωνία – Η ανάπτυξη των ανώτερων ψυχολογικών διαδικασιών , GUTENBERG Αθήνα
—∆αφέρµος M. (2002). Η πολιτισµική-ιστορική θεωρία του L.Vygotsky. Φιλοσοφικές, ψυχολογικές, παιδαγωγικές διαστάσεις. Αθήνα: Ατραπός.
—Πατέλης, Δ. (2004). Αντί προλόγου: Οι δρόμοι της κοινωνικής θεωρίας. Στο: Βαζιούλιν Β. Η Λογική της Ιστορίας (σ. 9-60). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
—Πατέλης, Δ.(2019) Έρευνα, τεχνολογία και προοπτική ενοποίησης της ανθρωπότητας. Η ερευνητική και τεχνολογική δραστηριότητα στη διαλεκτική της αλληλεπίδρασης της ανθρωπότητας με τη φύση. ΚΨΜ, Αθήνα.
–Barsalou L.W. (2005). Abstraction as dynamic interpretation in perceptual symbol systems. In Gershkoff-Stowe L. & Rakison D. (eds): Building object categories (pp. 389-431).
–Bouzek J. (1996) Proměny interpretací, Praha.
–Bouzek J. (2009) Umění a myšlení. Triton. Praha
–Gabora L. (2006). Self-other organization: Why early life did not evolve through natural selection. Journal of Theoretical Biology 241 (3): 443–450.
–Gabora L, (2005). “Creative thought as a non-Darwinian evolutionary process.” The Journal of Creative Behavior 39 (4): 262–283.
–Gabora, L. (2008). Mind. In (R. A. Bentley, H. D.G. Maschner, & C. Chippendale, Eds.) Handbook of Theories and Methods in Archaeology (pp. 283-296). Walnut Creek CA: Altamira Press
–Gabora L,(2015) Evolution as context driven actualisation of potential: Toward an interdisciplinary theory of change of state. Interdisciplinary Science Reviews 30 (1): 69–88.
–Geels F. (2002). Technological transitions as evolutionary reconfiguration processes: a multilevel perspective and a case-study. Research Policy, 31, 1257-1274.
–Mesoudi, A. Whiten, A., & Laland, K. N. (2006). Towards a unified science of cultural evolution. Behavioral and Brain Sciences, 29(4), 329-347. doi:10.1017/S0140525X06009083
–Tomasello, M. (2019). Becoming Human: A Theory of Ontogeny. Harvard University Press.
–Tomasello, M. (2016). A Natural History of Human Morality, Harvard University Press
–Tomasello, M. M. Carpenter, J. Callet al. 2005. “Understanding and sharing intentions: The origins of cultural cognition. ”Behavioral and Brain Sciences. 28(5):691–735.
–Tomasello, M. (1999). The cultural origins of human cognition. Harvard University Press
–Szathmary, E. – Smith, J. (2000) “The Origins of Life: From the Birth of Life to the Origin of Language”OUP Oxford,
–Szathmáry E – Smith JM (1995) The major evolutionary transitions. Nature 374(6519):227–232
–Eörs Szathmáry (2015) Toward major evolutionary transitions theory 2.0, Center for the Conceptual Foundations of Science, Parmenides Foundation, D-82049 Munich, Germany; Department of Plant Systematics, Ecology and Theoretical Biology, Biological Institute, Eötvös University, H-1117 Budapest, Hungary; and MTA-ELTE Theoretical Biology and Evolutionary Ecology Research Group, H-1117 Budapest, Hungary
–Szathmary, E. & Smith, J. (2000) “The Origins of Life: From the Birth of Life to the Origin of Language”OUP Oxford,
–Smith, C.M. – J.C. Ruppell. (2011), What anthropologists should know about the new evolutionary synthesis. Structure and Dynamics 5 (2).
–Smith et al. (2018): Extended Evolutionary Synthesis. Cliodynamics 9:2 101
–DeLong J.P. Okie J., Moses M., Silby R. & Brown J. (2010) Shifts in metabolic scaling, production), and efficiency across major evolutionary transitions of life. Proceedings of the National Academy Sciences, 107, 12941-12945.
–Zuboff Shoshana (2019) The Age of Surveillance Capitalism: The Fight for a Human Future at the New Frontier of Power Hardcove , Profile Books Ltd, London
