Polyplanity Productions – ΣΥΝΕΡΓΕΙΟ

Φεστιβάλ Αθηνών – Πειραιώς 260 [Ε]

3-4 Ιουνίου 2015

Θυμάμαι τη Γιολάντα Μαρκοπούλου, κάποια χρόνια πριν, με το νεότευκτο ακόμη τότε «Συνεργείο» της ως βάση, να συμμετέχει με την παράσταση το «Άλσος των Σεμνών» στην 3η Συνάντηση Νέων Δημιουργών του Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών το 2009˙ μια τολμηρή τότε πρωτοβουλία του Κέντρου στους Δελφούς που, παράλληλα με το επίσημο πρόγραμμα, έδινε βήμα σε νέους δημιουργούς να καταθέσουν πειραματικές παραστάσεις εμπνευσμένες από το Αρχαίο Δράμα, πρωτοβουλία που έληξε άδοξα και άδικα εκείνη την τρίτη χρονιά λειτουργίας του.

Η παράσταση της Μαρκοπούλου ήταν όπως όλες όσες συμμετείχαν στο Πρόγραμμα πειραματική, στημένη σε ανοικτό χώρο, στο αλσύλλιο του Πολιτιστικού Κέντρου, εμπνευσμένη από τον «Οιδίποδα επί Κολωνώ» και πραγματευόμενη την έννοια του ασύλου στηριζόμενη σε αληθινές μαρτυρίες που έτεμναν ερωτήματα γύρω από τον πρόσφυγα, τον άπατρι και τις συνθήκες που αντιμετωπίζει σε έναν νέο τόπο.

Φαίνεται πως η τότε ευαισθησία της Γιολάντας Μαρκοπούλου γύρω από τα ζητήματα της προσφυγιάς βρήκε θεσμικό πλαίσιο στον φιλόξενο χώρο του θεάτρου-πολυκέντρου της, το «Συνεργείο» καθώς, στην καρδιά του Μεταξουργείου, δημιούργησε το καλλιτεχνικό εργαστήρι Station Athens της ΜΚΟ ΑΜΑΚΑ προσφέροντας σε νέους μετανάστες και πρόσφυγες τη δυνατότητα να έρθουν σε επαφή με τη θεατρική (και όχι μόνο) δημιουργία σε τακτική βάση αφού το Εργαστήρι λειτουργεί εδώ και μια πενταετία όλο το χρόνο και όχι μόνο με αφορμή την προετοιμασία μιας παράστασης. Προσφέρει έτσι έναν εναλλακτικό όσο και δημιουργικό τρόπο «ενσωμάτωσης» των μεταναστών και προσφύγων της περιοχής, έναν δίαυλο εξωστρέφειας και, γιατί όχι, μια εκπλήρωση, για κάποιους, παλαιών καλλιτεχνικών ονείρων.

Μαρτυρίες προσφύγων και Αισχύλος

Στην παράσταση «Είμαστε οι Πέρσες» δεν θα παρακολουθήσει κάποιος την αισχύλεια τραγωδία. Η δραματουργία (Μαργαρίτα Παπαδοπούλου και Γιολάντα Μαρκοπούλου) στηρίζεται πρώτιστα σε μαρτυρίες προσφύγων ή μεταναστών που αφορούν το ταξίδι της φυγής, την απειλητική για τη ζωή τους κατάσταση που άφησαν στις χώρες τους, τις συνθήκες υποδοχής τους στην Ελλάδα, τον νόστο για την εγκαταλειμμένη πατρίδα και κυρίως για τους δικούς τους που έμειναν πίσω, γυναίκες, μανάδες, αδέρφια, παιδιά που συχνά εξαρτώνται από τα δικά τους εμβάσματα για να επιβιώσουν. Καταστάσεις όχι άγνωστες στους παλαιότερους Έλληνες.

Ταυτόχρονα, μια χαλαρή δραματουργία επιτρέπει μια μάλλον μεταφορική εμβολή αποσπασμάτων των «Περσών» του Αισχύλου στη ροή της παράστασης: δεν αφορά στην ήττα των επίδοξων κατακτητών που ανάγει στην ύβρη των αρχόντων τους ο αρχαίος τραγικός αλλά στις αναντίρρητες κακουχίες των απλών στρατιωτών τους που εγκατέλειψαν τις εστίες τους και τους δικούς τους εξ αιτίας ενός πολέμου που αποφάσισε ο υπερόπτης βασιλιάς τους Ξέρξης. Αφορά, λοιπόν, στα δεινά του πολέμου για τους απλούς στρατιώτες, ανεξάρτητα της πλευράς από την οποία πολεμούν, αφορά στο επίπονο και όλο κακουχίες ταξίδι τους από την Περσία στην Ελλάδα, διασχίζοντας στεριά και θάλασσα, την ακριβώς ίδια οδό που ακολουθούν οι σύγχρονοι πρόσφυγες από τις ίδιες σχεδόν περιοχές της Ασίας. Αφορά, επίσης, την εγκατάλειψη των οικείων τους αλλά και την αγωνία εκείνων που έμειναν πίσω για την τύχη τους στον πόλεμο, τον θρήνο τους για τον θάνατό τους. Τα ίδια ακριβώς συναισθήματα που νιώθουν οι σύγχρονοι πρόσφυγες κυνηγημένοι από πολέμους και καθεστώτα ή οι οικογένειές τους που αγνοούν την τύχη τους μέχρι να λάβουν κάποιο γράμμα ή την πληροφορία του θανάτου τους.

Αντίστροφες πορείες

Ομολογουμένως, κάποια αποσπάσματα της αρχαίας τραγωδίας που ακούγονται στην παράσταση από τους πρόσφυγες που συμμετέχουν σε αυτήν είναι εύστοχα επιλεγμένα, εύγλωττα της διαχρονικότητας των συνεπειών του όποιου ξεριζωμού. Και είναι συγκινητικό να ακούγονται με τα σπαστά ελληνικά και τους τονισμούς αυτών των «άλλων» Περσών: τους τέσσερις Αφγανούς, τον Πακιστανό και τον Μπαγκλαντεσιανό που συνιστούν τον εξαμελή θίασο.

Δεδομένης της προέλευσης των ηθοποιών της παράστασης, δεν μπορεί να αποφύγει κανείς να φέρει στον νου ότι οι περισσότεροι προέρχονται από την παλιά εκείνη περιοχή των επιγόνων του Μεγάλου Αλεξάνδρου που ίδρυσαν, αποσχισμένοι από το Βασίλειο των Σελευκιδών, το Ελληνο-Βακτριανό βασίλειο (Διόδοτος Α’) στα μέσα του 3ου αιώνα π. Χ. και αργότερα το Ινδο-Ελληνικό (που για πολλούς επιβίωσε ως και τον 1ο αιώνα π. Χ.) στις περιοχές ακριβώς των σύγχρονων Αφγανιστάν και Πακιστάν (και συμπεριλαμβανομένης της Σογδιανής σε μέρος του Τατζικιστάν και του Ουζμπεκιστάν) ενώ το Βασίλειο που ίδρυσε νότια ο Δημήτριος Α’ (180 π. Χ. περίπου) και φαίνεται να καταλάμβανε, νοτιο-ανατολικά, όλη την κοιλάδα του Ινδού ποταμού υπήρξε μακροβιότερο¹. Τα σχετικά πενιχρά ανασκαφικά ευρήματα (ανασκαφές άρχισαν στην περιοχή τη δεκαετία του 1950 αλλά διακόπηκαν βίαια το 1970 με την έναρξη των πολέμων) φέρανε στην επιφάνεια (εκτός από την ελληνιστική πόλη Αι-Χανούμ διάφορα στοιχεία που δείχνουν τη δημιουργία ενός συγκρητικού πολιτισμού. Πολλά νομίσματα², ως βασικές μέχρι στιγμής μαρτυρίες βασιλέων που βρέθηκαν στην περιοχή, φέρουν διπλή γραφή: ελληνική και γηγενή όπως οι έξι ασημένιες τετράγωνες δραχμές του βασιλιά Αγαθοκλή όπου η ελληνική επιγραφή («Βασιλέως Αγαθοκλέους») συνοδεύεται κατά πάσα πιθανότητα από εικόνα ινδικής θεότητας (αντί του δικού του πορτραίτου) ενώ στην άλλη πλευρά η ίδια επιγραφή είναι γραμμένη στα πρακριτικά (σανσκριτικά) Brahmi³.

Αν η πορεία Ελλήνων προς την Κεντρική Ασία, κάποιους αιώνες μετά τους αισχύλειους «Πέρσες», οδήγησε στην ειρηνική τελικά μίξη δύο πολιτιστικών οντοτήτων, σήμερα, πολλούς αιώνες μετά, η άφιξη των σύγχρονων Αφγανών ή Πακιστανών στην Ελλάδα μοιάζει να αποτελεί μια αντίστροφη πορεία που επιζητεί την ίδια ειρηνική μίξη και διαπολιτισμική συνάντηση. Εξάλλου, τούτοι οι «Πέρσες» κάθε άλλο παρά κατακτητικά έρχονται. Εξ ού και βρήκα ιδιαίτερα σημαντικό να ακούγονται, εν μέσω ελληνικού κειμένου, διάλογοι των ηθοποιών στις μητρικές τους γλώσσες. Ένα άνοιγμα προς τον άλλον, μια υποδοχή της γλωσσικής, έστω, κουλτούρας του, στην ελληνική σκηνή ενός Φεστιβάλ.

«Είχα διαβάσει για την Ελλάδα όταν πήγαινα σχολείο. Είχα μάθει ότι είναι ελεύθερη χώρα κι ότι οι Έλληνες είναι καλοί άνθρωποι» θα πει ένας από τους ηθοποιούς. Πόσοι από εμάς έχουμε διαβάσει στο σχολείο για τη χώρα του, το Μπαγκλαντές, και τους ανθρώπους της; Ίσως αν είχαμε διαβάσει, θα επιδιώκαμε την απτή γνωριμία μαζί τους και δεν θα φτιάχναμε ξενοφοβικές Αμυγδαλέζες.

Τα παραστασιακά στοιχεία

Η δουλειά που κάνει η Μαρκοπούλου με τους πρόσφυγες του Μεταξουργείου δεν αποβλέπει στο να αναδείξει τον υποκριτικό επαγγελματισμό τους παρά δευτερευόντως και στον βαθμό που υπάρχουν τέτοιες ικανότητες ή φιλοδοξίες. Έτσι, η παράσταση, πρώτιστα κατάθεση προσωπικών μαρτυριών, συνιστά ένα θέατρο-ντοκουμέντο με τον αυθορμητισμό και την ειλικρίνεια της προσωπικής έκθεσης που συναντάται στη σύγχρονη περφόρμανς-μαρτυρία του μη επαγγελματία ηθοποιού. Παρ’ όλα αυτά δεν μπορεί να αγνοήσει κανείς, σε σχέση με τις επιδόσεις των έξι περφόρμερ, κάποια εξαιρετικά τραγουδιστικά κομμάτια όπως και την κινησιακή επίδοσή τους που δίδαξε η Pauline Huguet.

Ταυτόχρονα, η ενδιαφέρουσα μουσική ή τα ηχητικά του Λάμπρου Πηγούνη πρόσθεταν επαγγελματισμό στην όλη προσπάθεια δημιουργώντας κατάλληλες ατμοσφαιρικές καταστάσεις. Τέλος, θεωρώ εικαστική σύνθεση μεγάλης ομορφιάς το σκηνικό-πλαγιασμένη βάρκα των Αλεξάνδρας Σιάφκου και Αριστοτέλη Καρανάνου καθώς φωτιζόταν περίτεχνα από την Ολυμπία Μυτιληναίου: από τις πιο όμορφες σκηνικές εικόνες που έχω δει τα τελευταία χρόνια καθώς και λειτουργική για τη σκηνική δραματουργία-σκηνοθεσία της Γιολάντας Μαρκοπούλου.

Η μόνη ένσταση που μπορεί να προβάλει κανείς με δεδομένους τους στόχους της παράστασης αλλά και το πλαίσιο από το οποίο εκκινεί είναι ότι ίσως υπήρξε μια προσπάθεια υπερβάλλουσας σκηνικής δραματοποίησης κάποιων αφηγηματικών εικόνων μέσω έντονης και χωρίς πάντα νόημα δράσης.

Κλείνοντας, ωστόσο, θεωρώ σημαντικό το γεγονός ότι η σκηνοθέτις τοποθέτησε τους ηθοποιούς της σε ένα άψογο καλλιτεχνικό-αισθητικό πλαίσιο, μη αρκούμενη σε ένα θέατρο-μαρτυρία μονολόγων συγκινησιακής καθαρά στόχευσης προκειμένου να κερδίσει τον θεατή της. Δημιούργησε έτσι την κατάλληλη συνθήκη στους ηθοποιούς της για να αισθανθούν ότι η κατάθεσή τους γίνεται με αμιγώς θεατρικούς ήτοι καλλιτεχνικούς όρους. Και το ζεστό χειροκρότημα του κοινού στο τέλος πιστεύω, βλέποντας τη χαρά στα πρόσωπά τους, ότι υπήρξε το καλύτερο άσυλο, η πλέον καταστατική παραχώρηση «ιθαγένειας» στον τόπο που ζουν εξ ανάγκης ή από επιλογή.

Στην παράσταση συμμετείχαν οι: Chaljl AliZada, Ramzan Mohammad, Hossain Amiri, Aidim Joyimal, Reza Mohammadi, Reza Muosevi.

* Καθηγητής Σημειωτικής του Θεάτρου και Θεωρίας της Επιτέλεσης στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών.