Θεωρούμενο διάδοχος του ιστορικού δράματος, το Θέατρο-Ντοκουμέντο αμιλλάται για κάποιους τη δουλειά του ιστορικού. Άμεσα συνδεδεμένο με τρέχοντα γεγονότα, χρησιμοποιεί ως παραστασιακό υλικό ντοκουμέντα και αυθεντικές μαρτυρίες, φωτογραφίες, φιλμ και άλλα προϊόντα έρευνας με βάση τα οποία, κατόπιν προσεκτικής επιλογής, προτείνεται η πολιτικο-κοινωνική θέση και καταγγελία του δημιουργού.
Οι απαρχές του θεάτρου-ντοκουμέντο
Από την εποχή που ο Πισκάτορ, ουσιαστικός εισηγητής του Θεάτρου-ντοκουμέντο, παρουσίασε το 1925 το έργο-ντοκουμέντο «Ενάντια σε όλα!» για την έναρξη του 10ου Συνεδρίου του ΚΚ Γερμανίας, παρουσιάζοντας λεκτικά και οπτικά ντοκουμέντα της δεκάχρονης ιστορίας του Κόμματος σε μια επική διαδοχή σταθμών και εικόνων, προσβλέποντας στο να φέρει στο θέατρο την αμεσότητα του πολιτικού λόγου χωρίς τη διαμεσολάβηση αναπαραστατικών μηχανισμών, πλανάται ο ερώτημα: κατά την απόπειρα ερμηνείας της ιστορικής πραγματικότητας, πού, άραγε, σταματά η ιστορία και πού αρχίζουν η μυθοπλασία και, συχνά, η προπαγάνδα; Ερώτημα, βέβαια, που μπορεί εύκολα να αντιστραφεί καθώς κάθε ιστορική αφήγηση εμπεριέχει μυθοπλασία από μόνο το γεγονός της χρονικά ύστερης των γεγονότων εκφώνησής της.
Δεν είναι τυχαίο ότι ένας από τους πρώτους που σκηνοθέτησαν το εμβληματικό για τα ναζιστικά εγκλήματα έργο «Η Ανάκριση» του Γερμανο-Εβραίου Πέτερ Βάις, ήδη το 1965, στο Βερολίνο, υπήρξε ο Έρβιν Πισκάτορ. Ακολούθησαν μεγάλοι σκηνοθέτες όπως ο Πήτερ Μπρουκ στο Λονδίνο και, κυρίως, ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν με την ιστορική σκηνοθεσία του στη Στοκχόλμη (1966) κατά την οποία τα φώτα της πλατείας έμειναν ανοικτά κατά τη διάρκεια της παράστασης έτσι ώστε οι θεατές να παραμείνουν σε εγρήγορση, ωσάν να ήσαν παρόντες στην αίθουσα του δικαστηρίου, να μην αφεθούν ούτε στιγμή στους μηχανισμούς της θεατρικής ψευδαίσθησης. Με την «μπρεχτική» τακτική του θέλησε να τονίσει τη διάσταση του ντοκουμέντου της «Ανάκρισης».
Ο Βάις παρακολούθησε εκ του σύνεγγυς τη δίκη για το Άουσβιτς που έγινε στη Φραγκφούρτη (20/12/1963-20/8/1965), πρώτης μεγάλης δίκης για τα εγκλήματα των ναζιστών από την ίδια τη γερμανική δικαιοσύνη. Θα εκδώσει το έργο του τον Οκτώβριο του 1965.
Ωστόσο, και παρά την απόλυτη ιστορική πιστότητα του αρχειακού υλικού του, ο συγγραφέας θα διαμορφώσει δραματουργικά και θα αποδώσει θεατρικά την υπόθεση, δίνοντας το σύγχρονο στίγμα του θεάτρου-ντοκουμέντο. Υποτιτλοφορεί το έργο του ως «Ορατόριο σε 11 ωδές» η κάθε μια εκ των οποίων φέρει ως τίτλο ένα από τα βασανιστήρια στα οποία υπόκειντο οι έγκλειστοι στου στρατοπέδου. Παρ’ όλα αυτά, το έργο αποφεύγει την όποια «εντοπιότητα», δηλαδή ονομαστική αναφορά του στρατοπέδου ή της εθνικότητας των κρατουμένων. Ανάγεται έτσι σε διατοπικό και διαχρονικό σύμβολο καταδίκης των ναζιστικών πρακτικών αλλά και κάθε άλλης φασιστικής ή εθνικιστικής μορφής ιδεολογίας. Το έργο παρουσιάζει άλλωστε επωνύμως τους κατηγορούμενους ναζί ενώ δεν κατονομάζει τους μάρτυρες κατηγορίας. Επιπλέον, το έργο δομείται κατά τέτοιον τρόπο ώστε να υπάρξει εντονότερη δραματοποίηση μέσω αντιπαράθεσης μαρτύρων και κατηγορουμένων, γεγονός που δεν ακολουθήθηκε στην πραγματική ακροαματική διαδικασία. Εισάγει έτσι τη θεατρικότητα στη ντοκουμενταρίστικη πραγματικότητα δίνοντας μια νέα μορφική ώθηση στο παλαιό θέατρο-ντοκουμέντο.
Το κορυφαίο αυτό, δραματουργικά επεξεργασμένο και θεατρικά δομημένο έργο που στηρίζεται απολύτως σε ιστορικά ντοκουμέντα είδαμε πάλι πρόσφατα (2013) στην Αθήνα από τον θίασο Κώστα Καζάκου, σε σκηνοθεσία Σταύρου Τσακίρη.
Δραματοποιώντας τους πνιγμούς των προσφύγων
Στη σύγχρονη σκηνή, το θέατρο-ντοκουμέντο ή docu–drama λαμβάνει πλέον ποικίλες μορφές: άλλοτε, ένα απλό γεγονός της καθημερινότητας (ένα έγκλημα πάθους ή μια πολιτική δολοφονία) δραματοποιείται, με την μυθοπλασία συχνά να υπερτερεί έναντι των γεγονότων ενώ, άλλοτε, θεατροποιείται η ίδια η καθημερινότητα («Θέατρο της καθημερινής ζωής»), είδος στο οποίο επιδίδεται τα τελευταία χρόνια κατεξοχήν η γερμανική Ομάδα Rimini Protokoll.
Σε αυτή την Ομάδα «μαθητεύει» ο Ανέστης Αζάς και παρουσιάζει από το 2011, σε συνεργασία και με τον Πρόδρομο Τσινικόρη, έργα όπως το «Ταξίδι με τρένο» στο Φεστιβάλ Αθηνών με μαρτυρίες μηχανοδηγών του ΟΣΕ ή ο «Τηλέμαχος» στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών όπου πάλι επί σκηνής αντί για ηθοποιούς έχουμε Έλληνες μετανάστες στη Γερμανία, παλαιότερους και σύγχρονους, που μας διηγούνται τις προσωπικές τους ιστορίες – όπως τουλάχιστον αυτοί θέλουν να μας τις παρουσιάσουν, αμφιταλαντευόμενοι, ως θεατές, μεταξύ πραγματικότητας και μυθοπλασίας.
Η φετινή παράσταση του Ανέστη Αζά ξεφεύγει, ωστόσο, από τη δραματουργία της καθημερινότητας και , ενώ πραγματεύεται σύγχρονα γεγονότα, δομείται εγγύτερα στο αυθεντικό θέατρο-ντοκουμέντο ως προς το υλικό που κατατίθεται επί και από σκηνής.
Το θέμα αφορά το ευρύτερο ευρωπαϊκό πρόβλημα των προσφύγων και των συνεχιζόμενων πνιγμών τους στη Μεσόγειο. Θέμα που με απόλυτα δραματοποιημένο τρόπο αλλά και σκληρή ποιητικότητα, έθιγε και η Ισπανίδα Ανχέλικα Λίντελ στην παράσταση του έργου της «Και τα ψάρια βγήκαν να πολεμήσουν ενάντια στους ανθρώπους» που σκηνοθέτησε πέρυσι στο Φεστιβάλ Αθηνών ο Θέμελης Γλυνάτσης.
Ωστόσο, στην «Υπόθεση Φαρμακονήσι» ο Αζάς δεν στηρίζεται σε δραματικό κείμενο αλλά σε αυθεντικό υλικό που συγκεντρώθηκε μετά από πολύμηνη έρευνα σε αρχεία και κρατικές υπηρεσίες με τη βοήθεια της ηθοποιού και κοινωνικής ανθρωπολόγου, ειδικής σε θέματα μετανάστευσης και ανθρωπίνων δικαιωμάτων, Μάρθας Μπουζιούρη. Πρόκειται για την περίπτωση του ναυαγίου της 20ης Ιανουαρίου 2014 που έγινε κοντά στο βραχώδες Φαρμακονήσι και όπου πνίγηκαν 11 πρόσφυγες μεταξύ των οποίων οι οκτώ ήσαν παιδιά ηλικίας 3 έως 11 ετών. Υπόθεση για την οποία εκκρεμεί προσφυγή κατά της Ελλάδας ως προς τον ακριβή ρόλο των λιμενικών αρχών στο ναυάγιο αλλά και έφεση του μοναδικού καταδικασθέντος ως υπεύθυνου του ναυαγίου Σύριου οδηγού της βάρκας, του 21χρονου Hsran (μη πραγματικό το όνομά του) ο οποίος καταδικάστηκε σε 145 χρόνια και βρίσκεται στις φυλακές Αυλώνας.
Θέση χωρίς προπαγάνδα
Η παράσταση παίρνει θέση ενώ αποφεύγει τη μυθοπλαστική αναδόμηση καθώς ό,τι ακούγεται είναι επίσημες καταθέσεις μαρτύρων, συνεντεύξεις ή αρχειακό υλικό.
Παίρνει θέση κατά της υιοθετούμενης αντιμετώπισης των προσφύγων και μεταναστών, σύμφωνης με τις ευρωπαϊκές οδηγίες και στρατηγικές που τελικά εξαναγκάζουν τα κράτη-υποδοχείς να εφαρμόζουν παράνομα την αρχή της επαναπροώθησης, έξω από τα χωρικά τους ύδατα, των μεταναστών ακόμη και σε βάρος της ζωής τους, καθώς βάσει συνθηκών κινδυνεύουν και τα ίδια να υποστούν κυρώσεις. Πρόκειται για την αποκαλούμενη «ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική επιτήρησης» -μια στρατιωτικοποίηση των μεταναστευτικών ελέγχων- που αναλύει ο Αποστόλης Φωτιάδης στο πρόσφατο βιβλίο του («Έμποροι των συνόρων», εκδόσεις Ποταμός).
Παίρνει όμως θέση και υπέρ της μη αποδεδειγμένης ευθύνης, για το ναυάγιο, του καταδικασθέντος νεαρού Σύριου που φαίνεται να χρησιμοποιήθηκε ως αποδιοπομπαίος τράγος αφού θα έπρεπε σε κάποιον να αποδοθούν οι ευθύνες για τον θάνατο των ατόμων του ναυαγίου και εφόσον είχε προηγηθεί η μη αναστρέψιμη αθωωτική απόφαση για τους εμπλεκόμενους Έλληνες λιμενικούς στο Φαρμακονήσι. Θέση που εμμέσως ευαισθητοποιεί τον θεατή και τον καλεί σε δράση εν όψει της διαδικασίας έφεσης που έχει υποβάλλει ο καταδικασθείς και που θα γίνει τον ερχόμενο Σεπτέμβριο.
Έτσι, το θέατρο-ντοκουμέντο που προτείνει ο Αζάς και οι συνεργάτες του δεν συνδιαλέγεται μόνο με την ιστορία-παρελθόν αλλά και με το μέλλον, αυτό τουλάχιστον το κομμάτι του που μπορεί να αλλάξει κατά την πιθανή αναψηλάφηση της πρώτης δίκης.
Και παίρνει θέση αποκαλύπτοντας τις ελλείψεις κατά την απονομή δικαιοσύνης, την μη εξάντληση της έρευνας και των τεκμηρίων από τις αρμόδιες αρχές. Παίρνει θέση υπέρ της κοινής λογικής.
Ερευνητικό υλικό – παραστασιακό υλικό
Η παράσταση εκθέτει κατά χρονολογική σειρά τα γεγονότα μέσα από τις διηγήσεις των τεσσάρων επί σκηνής ηθοποιών: Βασίλη Κουκαλάνι, Άρη Λάσκου, Θεανώς Μεταξά και Μάρθας Μπουζιούρη. Ηθοποιοί που αναλαμβάνουν τον ρόλο οδηγού μας κατά την αναψηλάφηση των γεγονότων.
Ως εισαγωγή εκτίθεται ένας σύντομος προβληματισμός ως προς την παραστασιακή χρησιμότητα ενός θεάτρου-ντοκουμέντο σε αντιδιαστολή με την πραγματική δράση: προβληματισμός που παραπέμπει στο έργο του Δημήτρη Δημητριάδη «Η τιμή της ανταρσίας στη μαύρη αγορά» και που μια υλοποίησή της είχαμε κατά τη διάρκεια των γεγονότων του 2008 όταν ομάδες εισέβαλαν σε θέατρα και καλούσαν τον κόσμο να βγει στον δρόμο, να αναλάβει δράση. Πρόκειται για μια διακειμενική «παραπομπή» τόσο σε άλλο κείμενο όσο και σε προηγηθείσα δράση-πραγματικότητα που έχει εγγραφεί στο συλλογικό υποσυνείδητο ως μέρος της σύγχρονης ιστορίας.
Στη συνέχεια, οι ηθοποιοί αποφασίζουν ότι η παρουσίαση της έρευνάς τους έχει νόημα για το κοινό. Ένας χάρτης στο βάθος της σκηνής παρουσιάζει την ακριβή τοποθεσία του Φαρμακονησίου και τη θέση του ναυαγίου. Στη συνέχεια ακολουθούν μαρτυρίες με διαφορετικές επιτελεστικές πρακτικές: απευθείας μαρτυρίες θα καταθέσουν επί σκηνής αυθεντικοί μάρτυρες όπως ο Yonous Muhammadi αλλά και ο ρεπόρτερ Γιώργος Μουτάφης.
Θα αναγνωσθούν πρακτικά από τις δίκες, μέσω ενός πρόχειρου σκηνικά (σχεδόν αυτοσχέδιου) αναπαραστατικού μηχανισμού, τόσο της αθώωσης των λιμενικών όσο και της καταδίκης του Σύριου.
Θα αναφερθούν μαρτυρίες υπηρεσιακών παραγόντων που επίσης θα αναπαρασταθούν από τους ηθοποιούς διατηρώντας την ανωνυμία των μαρτύρων.
Θα προβληθούν σε βίντεο μαρτυρίες δικηγόρων ή επιζησάντων του ναυαγίου όπως οι κυρίες Ιωάννα Κούρτοβικ και Μαρία Παπαμηνά ή ο Safi Ehsanullah ο οποίος έχασε στο ναυάγιο σύζυγο και παιδιά, ζει πλέον στο εξωτερικό και αναμένει τη δικαίωση από Ευρωπαϊκά Δικαστήρια.
Ακούγεται τέλος η φωνή οφ του καταδικασθέντος Σύριου, του παιδιού που ζει ελπίζοντας σε ένα φυσιολογικό μέλλον, μη τολμώντας να αποκαλύψει στους δικούς του τα χρόνια για τα οποία καταδικάστηκε για κάτι που δηλώνει αθώος: οδηγούσε τη βάρκα αλλά δεν ευθύνεται αυτός για το ναυάγιο ούτε φυσικά ήταν ο διακινητής.
Για την ανάγκη αναπαράστασης του ναυαγίου των 27 ατόμων, οι ηθοποιοί θα ζητήσουν τη βοήθεια του κοινού ώστε να τοποθετήσουν επί σκηνής τον αριθμό αυτό σε συνθήκες που οι πρόσφυγες ήταν στη βάρκα και να δείξουν τον τρόπο που αυτή ανατράπηκε με το αμπάρι της γεμάτο γυναικόπαιδα την ώρα που οι λιμενικοί τη ρυμουλκούσαν άγνωστο προς ποια κατεύθυνση (προς τη στεριά ή εκτός χωρικών υδάτων, οι απόψεις των δύο πλευρών διίστανται).
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η παράσταση του Ανέστη Αζά όχι μόνο ήταν άριστα δομημένη ερευνητικά, περικυκλώνοντας το θέμα της από όλες τις απόψεις και καταθέτοντας τεκμηριωμένες μαρτυρίες όλων των εμπλεκόμενων πλευρών αλλά και παραστασιακά υπήρξε απόλυτα ενδιαφέρουσα και πολύπλευρη: φυσικότητα της ροής και του χειρισμού του υλικού εκ μέρους των ηθοποιών, συνεχείς σκηνικές εναλλαγές, μικρές ανατροπές, κατάλληλη χρήση πολυμέσων σε εναλλαγή με σκηνικές δράσεις-αναπαραστάσεις, ήτοι με απόλυτη χρήση όλων των στοιχείων που απαιτεί το κλασικό θέατρο-ντοκουμέντο αλλά και με δραματουργική ροή που εξασφάλιζε τη θεατρικότητα.
Στα λειτουργικά σκηνικά συνέβαλε η Ελένη Στρούλια, στους φωτισμούς που έπαιξαν και αποστασιοποιητικά-μπρεχτικά η Σεσίλια Τσελεπίδη, στο βίντεο ο Κώστας Μπάμπης ενώ ήταν εμφανής η συμβολή στη δραματουργία και έρευνα της Μάρθας Μπουζιούρη που ακολούθησε κάποιες φορές την ερευνητική λογική της σύγχρονης κοινωνικής (και συμβολικής) ανθρωπολογίας κατά την οποία ο ερευνητής αυτο-αποκαλύπτεται ως εμπλεκόμενος στην έρευνά του, καθιστώντας τον εαυτό του εξίσου δρων «πρόσωπο» με τον συνεντευξιαζόμενο-«πληροφοριοδότη» του.
Μια σημαντική παράσταση τόσο ως προς την επιλογή του φλέγοντος θέματός της όσο και ως προς τον χειρισμό της. Αξίζουν συγχαρητήρια σε όλους ανεξαιρέτως τους συντελεστές για τη συμβολή τους.
Υ.Γ. Τα συγχαρητήρια θερμότερα καθώς η παράσταση κράτησε το ενδιαφέρον παρά τις δυσάρεστες συνθήκες παρακολούθησής της, τουλάχιστον από μέρος εκείνου του κοινού, μεταξύ των οποίων και οι όποιοι κριτικοί θεάτρου, οι οποίοι τοποθετούνται συστηματικά ως «προσκεκλημένοι» του Φεστιβάλ, στην προτελευταία σειρά του Θεάτρου Τέχνης, κάτω από τον εξώστη, πίσω ακόμη και από τις φοιτητικές ατέλειες, με το αιρ-κοντίσιον να μην φτάνει στις σειρές αυτές ενώ επικρατούν ασφυκτικές συνθήκες καύσωνα. Είναι προφανώς το αντίτιμο που, για κάποιους υπεύθυνους του Φεστιβάλ, πρέπει να πληρώνει όποιος ασκεί το λειτούργημα του κριτικού.
* Καθηγητής Σημειωτικής του Θεάτρου και Θεωρίας της Επιτέλεσης στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών
