Εγκαταλείποντας τη γνωστή αναπαραστατική σκηνική εικονογραφία ενός Προμηθέα δεμένου σε κάποιο είδος βράχου, ακίνητου, να εκφέρει τον λόγο, ο Σταύρος Τσακίρης εμπνέεται έναν Προμηθέα με πλήρη κινησιολογία, έναν Προμηθέα που αντιδρά και μάχεται μέσα στον περιορισμένο χώρο που του επιτρέπουν οι αλυσίδες που τον δένουν από τα πόδια, τα χέρια, τον κορμό. Και βρίσκει στην αεικίνητη μικρόσωμη Κάθριν Χάντερ τον ιδανικό ερμηνευτή, καθώς αυτή πάλλεται όρθια ή σερνόμενη μέσα στο χακί κοστούμι της -που παραπέμπει σε στολή εκστρατείας- απλώνοντας τεράστια χέρια και πόδια, αναδιπλώνεται, εφορμά, ένα αδάμαστο πλάσμα που προσωποποιεί την «Ιδέα» του ασυμβίβαστου επαναστατημένου ατόμου.
Η εκφορά του λόγου από τη Χάντερ έδινε κάτι το απόκοσμο, σαν μια φωνή που ερχόταν από απροσμέτρητα βάθη, όπως ίσως θα ακουγόταν η φωνή του ηθοποιού μέσα από τη μάσκα στο αρχαίο θέατρο. Φωνή χαώδης, του κανενός. Ταυτόχρονα, η αγγλίδα, ελληνικής καταγωγής, ηθοποιός, είχε να αναμετρηθεί, όπως άλλωστε όλοι οι ηθοποιοί, με την εξαιρετική μετάφραση του Δημήτρη Δημητριάδη, μια μετάφραση περίτεχνη στην κατασκευή και τη σύνθεση των λέξεων, δείχνοντας τον πλούτο της νεοελληνικής αλλά ταυτόχρονα αποκαλύπτοντας τον μεταφραστικό μόχθο που επέτρεψε να βρεθούν οι ομόηχες ή ομοσύλλαβες με την αρχαιοελληνική λέξεις για να αποδοθούν με ακρίβεια νοήματα και περιγραφές.
Η παράσταση του Τσακίρη δίνει τροφή για προβληματισμό πάνω στη δυνατότητα της σκηνικής αναπαράστασης του Προμηθέα. Είναι, άραγε, ένας γενειοφόρος πεισματάρης γέροντας με χλαμύδα ή, άλλοτε, με κουρέλια, που αντιπαρατίθεται, υβρίζοντάς τον, στον Δία; Ή είναι μια άπιαστη μορφή και άρα ο οποιοσδήποτε; Και τι είναι το Κράτος, αυτή η αφηρημένη έννοια της Εξουσίας του Δία, της κάθε Αρχής, που εκτελεί με συνέπεια τις εντολές του; Τι είναι η αναγκαστικά απρόσωπη Βία που εμφανίζεται ως συνοδός του; Δεν είναι άλλο από δρώσες δυνάμεις που με κάποιον τρόπο προσωποποιούνται για να επιτελέσουν τη σκηνική δράση.
Πρόσωπα-Ιδέες
Διπρόσωπο το Κράτος (Αλέξανδρος Μπουρδούμης) με την αστεία μάσκα στο κεφάλι να ανεβοκατεβαίνει με ανάλογη εναλλαγή της φωνής, μια και η Εξουσία άλλοτε επιδιώκει τους στόχους της απειλητικά και άλλοτε γλυκερά, παραμένοντας εξίσου αμείλικτη και με γλοιώδεις λάμψεις, όπως τα στρασάτα πουκάμισο και σακάκι του Κράτους. Τετραπρόσωπη η Βία (οι χορευτές Δημήτρης Παγώνης, Περικλής Σκορδίλης, Νίκος Μπακάλης, Αντώνης Βλάσσης) που χορογραφείται έξοχα στις σκηνές με τα διασταυρωνόμενα κοντάρια-φυλακή του Προμηθέα από τον αναλαμβάνοντα την κίνηση των ηθοποιών Μαρτσέλο Μάνι.
Ιδανική επιλογή για τον ρόλο του Ήφαιστου ο Δημήτρης Πιατάς, ένας διαρκής φωνητικός κλαυσίγελως για την εργασία που του ανατέθηκε να πραγματώσει, αμφίρροπης διάθεσης, διόλου χωλός όπως τον παραδίδει η εικονογραφία, αλλά με ένα κόκκινο κασκόλ, πάνω στο μαύρο κοστούμι του με το μακρύ παλτό, που παραπέμπει στη φωτιά και ένα τεράστιο κοντάρι-σφυρί στο χέρι.
Αντίστοιχα, ο Γεράσιμος Γεννατάς ως Ωκεανός, με την ωραία άρθρωση, φορά αντίστοιχο μπλε κοστούμι και ένα γαλάζιο μακρύ φουλάρι που παραπέμπει στον τόπο από τον οποίο έρχεται, ενώ στο χέρι κρατά ένα τεράστιο κοντάρι-κουπί.
Τριπλός ο Ερμής αφού ο λόγος της Εξουσίας του Διός αποκτά πολλές φωνές (όπως εκείνες τις κοινωνικοποιητικές που ακούει ο «Κάσπαρ Χάουζερ» του Χάντκε) που προσπαθούν να συνετίσουν τον αποστάτη. Οι τρεις ηθοποιοί της νεότερης γενιάς Αντιγόνη Φρυδά, Κώστας Νικούλι και Ηλιάνα Μαυρομάτη, με χρυσές μπλούζες, άσπρα παντελόνια και καπέλο με μικρά φτεράκια, μιλούν διαδοχικά σε διαφορετικό τονισμό και κλίμακα, δηλώνοντας έτσι την πολλαπλότητα του ασκούμενου φωνητικά κοινωνικού ελέγχου.
Τα κοστούμια που σχεδίασε ο Γιάννης Μετζικώφ ολοκληρώνουν τα μπλε κοστούμια του Χορού των Ωκεανίδων – με κορυφαίο τον Περικλή Βασιλόπουλο– με τα λευκά παντελόνια σε κάποιους να διακρίνονται από κάτω, παραπέμποντας στα κύματα της θάλασσας. Έτσι τα κοστούμια γίνονται εύγλωττοι δείκτες της ταυτότητας όλων των προσώπων.
Ξεχωρίζει το ολόλευκο φόρεμα της Ιούς με στεφάνι και πέπλο στο κεφάλι που υποδύεται η Πέγκυ Τρικαλιώτη που αν είχε αποφύγει τις περιττές τσιρίδες στην αρχή της εμφάνισής της θα είχε πλήρως ενταχθεί στο ρυθμικό έως τότε φωνητικά σύνολο.
Σημαντική η είσοδος ενός νέου προσώπου που κατά κάποιον τρόπο αναλαμβάνει τον ρόλο Αφηγητή καθώς στην αρχή διηγείται τα όσα προηγήθηκαν -εκφέροντας τα λόγια που ανήκουν στον ίδιο τον Προμηθέα- και στη συνέχεια λόγια του Χορού. Ωστόσο, πέρα από Αφηγητής, όπως αναφέρεται και στο Πρόγραμμα και σύμφωνα με τη δραματουργική επεξεργασία του σκηνοθέτη, είναι Ο Παλαιός των Ημερών, ο Χρόνος που συνδέει το τότε με το τώρα, αυτός που καταθέτει ερωτήματα και ρήσεις μέσα από την αποκτημένη σοφία. Ιδανικός για τον ρόλο ο Νικήτας Τσακίρογλου, ιερατική μορφή, με τον ρυθμικό, καθαρό λόγο του, με το ολόμαυρο κοστούμι του, κρατώντας ένα μπαστούνι, μορφή μέσα και έξω από την τραγωδία, συμμετέχων αλλά και εκ των υστέρων αποτιμητής.
Η σκηνική εγκατάσταση του Κώστα Βαρώτσου αναπαριστά, στο βάθος της σκηνής, το κοίλον του θεάτρου, ως αντικαθρέφτισμα του κοίλου όπου βρίσκονται οι θεατές, αναδιπλασιάζοντάς το και δημιουργώντας έτσι την εικόνα ενός θεάτρου μέσα στο θέατρο. Στη μέση της ορχήστρας, ένας κατακόκκινος στύλος υψώνεται πελώριος και σε αυτόν θα περαστούν οι αλυσίδες που κρατούν δεμένο τον Προμηθέα. Από τις κερκίδες του σκηνικού κοίλου θα κυλήσει μέσα σε τσουβάλι ο Προμηθέας, συμβολίζοντας έτσι την αρχετυπική Πτώση.
Το όλο σκηνικό αποκτά διαρκώς νέες διαστάσεις με τις εναλλαγές χρωμάτων με τις οποίες το φωτίζει ο Σάκης Μπιρμπίλης, ακολουθώντας την εξέλιξη της δράσης και τις εικαστικές εικόνες που έχει προβλέψει η σκηνοθεσία.
Διαπολιτισμικές αναφορές
Τίποτα στη σκηνοθετική σύλληψη του Τσακίρη δεν είναι περιττό. Αντίθετα, αποκολλώντας την τραγωδία από το κακώς εννοούμενο «εθνικό» της στίγμα και τα πλείστα όσα στερεότυπα, της δίνει διαπολιτισμικές διαστάσεις. Ανατρέχοντας στις πλέον παραδοσιακές μορφές θεάτρου όπως το ιαπωνικό ή το θέατρο Κατακάλι στα οποία έχει από παλιά εντρυφήσει, δημιουργεί ένα υπόγειο δια-θεατρικό και δια-παραστασιακό τεχνούργημα αφού χρησιμοποιεί κώδικες ασιατικών θεάτρων.
Σε αυτούς εντάσσονται τα μεγάλα τετράδια-πολυλειτουργικά σκηνικά αντικείμενα που κρατάει ο Χορός και άλλοτε γυρίζουν σε μπλε σελίδες, δηλώνοντας μετωνυμικά τη θάλασσα απ’ όπου έρχονται Ωκεανίδες και Ωκεανός, άλλοτε σε λευκές δηλώνοντας κύματα η ανοιγοκλείνοντας σε πουλιά που αναφέρονται στον λόγο, άλλοτε σε κόκκινες δημιουργώντας έτσι ένα μωσαϊκό εικόνων με τα πλέον λιτά και λειτουργικά μέσα. Στην ίδια λογική εντάσσεται και ο τάπητας-αγρός που προβλέπεται να διασχίσει στο μέλλον η Ιώ, δηλώνοντας συγχρόνως τον τόπο που αρμόζει στη μεταμόρφωσή της ή οι σελίδες με τα τεράστια μάτια που εμφανίζονται στα τετράδια του Χορού όταν αυτή αναφέρεται στον Άργο. Στοιχεία απόλυτα κωδικοποιημένα και γνωστά ως λύσεις από το ασιατικό θέατρο.
Στον διαπολιτισμικό διάλογο, τέλος, που εγκαθιδρύει ο σκηνοθέτης, σημαντικότατο ρόλο παίζει η μουσική ή, καλύτερα, το ηχητικό περιβάλλον που δημιουργεί ο ίδιος κυρίως μέσα από ηχητικές μίξεις. Αν η παράδοξη ακουστικά αρχή είναι λόγος στα αρχαία αιγυπτιακά και στα λατινικά που εκφέρουν σκανδιναβοί τραγουδιστές δημιουργώντας πρόσθετο παραξένισμα, εισάγοντας έτσι έναν απόκοσμο λόγο-ήχο, τα γλωσσικά-ηχητικά σημεία που συνοδεύουν την έλευση του Προμηθέα, το αλυσοδέσιμο και κάρφωμά του είναι ακούσματα νεκρών γλωσσών όπως τα αραμαϊκά ή, αργότερα, ισλαμική προσευχή που όλα κάνουν επίκληση στο φως. Περσική μουσική, σύγχρονα ηχητικά και κλασική μουσική διαπλέκονται, εισβάλλουν η μία μέσα στην άλλη ως σε άμιλλα, δημιουργώντας την ουσία του «πολιτιστικού πλουραλισμού». Αποκορύφωμα, στο τέλος, όπου στο ριζίτικο τραγούδι «εδά περβόλι εύμορφο» που τραγουδά ένα παιδί, εισβάλλει ξαφνικά κόβοντάς το, το κλασικό μοτίβο που διατρέχει την παράσταση. Ηχητική ανοικειότητα και αναγνωρισιμότητα εναλλάσσονται στα αυτιά του θεατή υποδηλώνοντας άδηλες συγκρουσιακές πολιτισμικές καταστάσεις που συνυπάρχουν διαλεκτικά. Τοποθετώντας και τη σύγχρονη σκηνική επιτέλεση της αρχαίας τραγωδίας στον χώρο του οικείου ανοίκειου στον οποίο λογικά ανήκει.
Η παράσταση του Σταύρου Τσακίρη ήταν πρώτιστα μια παράσταση εικαστική όπως και ήχων (εντός των οποίων εντάσσω και τον υπέροχο νεοελληνικό λόγο). Μια παράσταση που απαιτεί ταυτόχρονα εγρήγορση του θεατή του, εκείνου του ήδη εξοικειωμένου από προηγούμενες παραστάσεις του «Προμηθέα Δεσμώτη» όσο και εκείνου που την προσεγγίζει παρθενικά επί σκηνής. Δίνοντας με ένα καλά οργανωμένο σύνολο κωδίκων την «Ιδέα» του επαναστατημένου ατόμου που αρνείται μιαν άλλη μοίρα, έναν άλλο τόπο, από αυτόν που επέλεξε ελεύθερα: «Εδά περβόλι εύμορφο», έστω και δεμένος στον Καύκασο.
* Καθηγητής Σημειωτικής του Θεάτρου και Θεωρίας της Επιτέλεσης στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών
