Ibiza–Gate
Το 2019 ήρθε στο φως το «Ίμπιζα-γκέιτ», με τη δημοσίευση από δύο γερμανικές εφημερίδες, τις Der Spiegel και Sueddeutsche Zeitung, ενός εξάωρου βίντεο γυρισμένου προ ενάμιση έτους. Η δημοσίευση αυτή οδήγησε σε παραίτηση τον τότε αντικαγκελάριο της Αυστρίας Χάιντς-Κρίστιαν Στράχε, ηγέτη του ακροδεξιού Κόμματος των Ελευθέρων (FPO), το οποίο, μαζί με το δεξιό κόμμα του καγκελάριου Σεμπάστιαν Κουρτς, είχε δημιουργήσει τον τότε κυβερνώντα συνασπισμό της Αυστρίας. 
Το εν λόγω βίντεο έδειχνε τη συνάντηση, σε πολυτελές ξενοδοχείο της Ίμπιζα, του μελλοντικού αντικαγκελάριου Στράχε και του επίσης ακροδεξιού πρώην δηµοτικού συµβούλου της Βιέννης Γιόχαν Γκούντενους, επιφανούς μέλους της λαϊκιστικής ακροδεξιάς, με την υποτιθέμενη ανιψιά του Ρώσου ολιγάρχη Μακάρωφ, την Aljona Makarova, η ταυτότητα της οποίας δεν επιβεβαιώθηκε ποτέ. Η ουσία είναι ότι στη συνάντηση αυτή, ο μάλλον μεθυσμένος ήδη από την κατανάλωση ποτών Στράχε ζητούσε από τη γυναίκα χρηματική υποστήριξη για το κόμμα του, εξαγορά κατά το 50% της πρώτης σε κυκλοφορία εφηµερίδας ταµπλόιντ της Αυστρίας, της Kronen Zeitung, ώστε να την μεταστρέψει υπέρ της αυστριακής ακροδεξιάς και του FPO, κ.ά. Σε αντάλλαγμα, της υποσχόταν συμβόλαια για δημόσια έργα οδοποιίας σε βάρος του οικοσυστήματος, ιδιωτικοποίηση υδάτινων πόρων, κ.ά. Η αποκάλυψη των συζητήσεων αυτών οδήγησε στη διάλυση του κυβερνητικού συνασπισμού και στη «διάσωση» της χώρας από τον γοητευτικό νεαρό Καγκελάριο Κουρτς, ο οποίος συνασπίζεται με τους Πράσινους, ώστε να δημιουργήσει νέα κυβέρνηση.
Μαύρο νερό (Schwarzwasser)
Η υπενθύμιση των παραπάνω πρόσφατων ιστορικών γεγονότων είναι αναγκαία, καθώς αποτελούν την έμπνευση για το Μαύρο νερό της Ελφρίντε Γέλινεκ. Η πολυβραβευμένη Αυστριακή θεατρική συγγραφέας και πεζογράφος (γεν. 1946), τιμημένη, μεταξύ πολλών άλλων, και με το βραβείο Νόμπελ το 2004, είναι γνωστή για τις ακτιβιστικές δράσεις της, την αριστερή της ιδεολογία (υπήρξε μέλος του ΚΚ Αυστρίας), τη φεμινιστική της στράτευση, τον αγώνα της για παντός είδους μειονότητες.
Το Μαύρο νερό (Schwarzwasser) ανέβηκε στο Akademietheater του Burgtheater της Βιέννης στις 6 Φεβρουαρίου 2020, σε σκηνοθεσία του Robert Borgmann, ενώ ακολούθησε η πρεμιέρα του στο Berliner Ensemble στις 18 Αυγούστου του 2021. Το έργο προχωρεί σε μια διακειμενική διασύνδεση μεταξύ της αρχαιοελληνικής τραγωδίας των Βακχών και του καταστροφικού λαϊκισμού της (ακρο)δεξιάς, «που σαν ιός εξαπλώνεται ταχύτατα», δηλητηριάζοντας την κοινωνική, πολιτική και περιβαλλοντική ζωή.
Ως συνήθως, η Γέλινεκ εμπνέεται από πραγματικά γεγονότα, αλλά χωρίς να κάνει στα έργα της συγκεκριμένες αναφορές στην πραγματικότητα. Έτσι και στο Μαύρο νερό, τα πραγματικά πρόσωπα υπονοούνται, αλλά δεν κατονομάζονται, παραμένοντας ανώνυμα, χωρίς ταυτότητα, μονοδιάστατες μαριονέτες καρναβαλικών απόηχων. Γι’ αυτό και οι ηθοποιοί των έργων της, όπως έχει υποστηριχθεί, δεν ερμηνεύουν συνήθη δραματικά πρόσωπα, αλλά περισσότερο υπάρχουν ως φορείς του άναρχου λόγου του κειμένου, με όλες τις παράδοξες στρεβλώσεις του. Εξάλλου, το θέατρο της Γέλινεκ είναι μεταδραματικό και βαθιά πολιτικό, στηρίζεται στην αποδόμηση και τον πειραματισμό, στην αναζήτηση ενός «άλλου θεάτρου».
Οι Βάκχες αλλιώς
Σε αυτή τη λογική, η εμπλοκή των Βακχών ως διακειμένου αφορά στο έργο την έλευση ενός νέου θεού, ενός Διονύσου, ο οποίος απαιτεί οι επιθυμίες του να γίνουν σεβαστές από όλους. Δεν πρόκειται για έναν θεό που φέρνει την απελευθέρωση, την εναλλακτικότητα, την επανάσταση, αλλά, όπως έχει υποστηριχθεί από μελετητές του έργου, για έναν θεό υποκριτή, βίαιο, τερατώδη. Οι δε ακόλουθοί του, ο Χορός Βακχών ή Θηβαίων αδιακρίτως, δεν είναι άλλοι από τους νεαρούς οπαδούς του ακροδεξιού Κόμματος των Ελευθέρων (FPO). Άλλωστε, μελετητές ταυτίζουν τα βασικά πρόσωπα του έργου με τον Κουρτς, τον μεθυσμένο Στράχε, όσο και τον Γκούντενους.
Πράγματι, στο έργο, ο θεός, που στην αρχή επικοινωνεί με άναρθρες λέξεις, ακατάληπτους φθόγγους ή κουνώντας τα δάκτυλα του ποδιού του, απαιτώντας σπονδές και θυσίες, στη συνέχεια θα κάμψει τις όποιες ισχνές αντιστάσεις (από τον «Πενθέα») στα σχέδιά του, θα μοιράσει κρασί, θα μεθύσει τους άρχοντες και τους οπαδούς του, θα διατάξει κάποια στιγμή να πάνε όλοι στην παραλία, όπου τα πτώματα των προσφύγων ζέχνουν:
Πάμε στη θάλασσα -στη θάλασσα για μπάνιο! Πτώματα παντού! (Βγάζουν μανταλάκια, τα δοκιμάζουν στις μύτες για την πτωματίλα). Ελεύθερη καμιά γωνίτσα μόνο να ‘χει, χωρίς πτώματα […] πφφ! παντού πτώματα και χώρος πουθενά, τα πάντα δηλητηριάζουνε -καλώς!
Άλλωστε, όπως θα παραδεχτεί ο «βακχευθείς» πλέον «Πενθέας»: Στη μεθόριο χάνουμε τους ξένους απ’ τα μάτια μας. Ζητάν να μπούνε από την πύλη. Ζητούν και τα παρτέρια μας για ν’απλώνουν υπνόσακους. Το πάτωμα πρέπει να λάμψει! Να τσαλαπατηθούν και να καταχωνιαστούν σε σακούλες σκουπιδιών.
Ο θεός θα μιλήσει επίσης για τη βία, αλλά αντιστρέφοντας την πραγματικότητα, καθώς βία γι’ αυτόν είναι οι λαϊκές διαμαρτυρίες, οι συλλογικοί αγώνες: Υπάρχει η συλλογική βία, η ένωση όλων μπροστά σε ένα θύμα. Εμάς! Είμαστε θύμα.
Και σε αυτό ο «Πενθέας» θα υπερθεματίσει: Όλοι εναντίον μας! Μάστιγα εμείς; Μάστιγες είναι άλλοι! Εμείς τα καταφέραμε! Βρήκαμε αγοραστή για τη γη και το νερό, και για τα δυο! Δεν πρέπει να επεκταθεί η μάστιγα για τον αγοραστή. Μην αποσυρθεί! Μη μας αποκηρύξει! Θα μπουν όλα στην εφημερίδα; Ψέματα όλα, ψέματα! Μας κυνηγάνε!
Και ο θεός θα συμπληρώσει: Δίνουμε κάτι στην κοινωνία, η κοινωνία μάς δίνει την εφημερίδα. Της την προσφέρουμε πάλι πίσω με πλούσια αρθρογραφία. Η κοινωνία παίρνει το ρίσκο. Το βασικό είναι να παίρνει κάτι. Την εφημερίδα την κρατάμε για μας! Εμείς θα την ελευθερώσουμε και θα τη φιμώσουμε.
Από τη δραματουργική λογική της Γέλινεκ δεν λείπει και το διακείμενο της αρχαίας «παράβασης». Έτσι, σε μια από τις πολλές απευθύνσεις του θεού προς τους πραγματικούς θεατές, αυτός θα τονίσει θριαμβευτικά:
Η χώρα μάς δέχτηκε με πανηγυρισμούς και βρυχηθμούς, άνοιξε τους δρόμους, ανοίχτηκε! Όλο το σμάρι, το σμήνος του λαού, για χάρη μας! Τους οδηγούμε στα δάση, στα βουνά! Μετά φτιάχνουμε νέους νόμους και μετά νέους λαούς.
Άλλωστε, ο νέος θεός όλα τα ελέγχει, η ηγεμονία του ξέρει τους τρόπους για να κρατά φοβισμένο τον λαό: Ένας νέος λαχταριστός πόλεμος μπορεί να ξεπηδήσει από το πουθενά. Από την αγκαλιά μας ξεγλιστράει ένας πόλεμος…
Εξάλλου, έχει την πλήρη εξουσία, αφού: Ο λαός μάς επέλεξε. Και την επόμενη φορά πάλι θα επιλέξει να μας επιλέγει, να μας βγάζει, νικητές! Νι-κη-τές – νι-κη-τές! Να διαπλαστούν οι νέοι αγωνιστές! (Δείχνοντας το κοινό) Νάτοι! Μαθημένοι να μη φοβούνται τις αγέλες, οι αγωνιστές μας! Είναι η αγέλη.
Η Γέλινεκ μέσω του νέου θεού που μεθάει τα πλήθη μιλάει όχι απλώς για την ακροδεξιά βία, αλλά και για τους τρόπους που ο δεξιός λαϊκισμός τιθασεύει τις συνειδήσεις. Ρίχνοντας πρώτιστα το βάρος στην ιδιωτικοποίηση του πόσιμου νερού, των ποταμών, των λιμνών στην οποία αποβλέπει ο σύγχρονος θεός, θέτει το φλέγον ευρωπαϊκό ζήτημα της ιδιωτικοποίησης των άλλοτε θεωρούμενων ως αγαθών κοινής ωφέλειας, βασικό πυλώνα κοινωνικής πολιτικής των κρατών, τα αποτελέσματα της οποίας βιώνουμε σήμερα με την ενέργεια. Το υπό διαπραγμάτευση (από τον Στράχε) να ιδιωτικοποιηθεί νερό γίνεται «μαύρο νερό», καθότι από αγαθό κοινής ωφέλειας και εθνικός πλούτος κινδυνεύει να μετατραπεί σε αντικείμενο εμπορευματοποίησης, πολιτικο-οικονομικής εκμετάλλευσης.
Η παράσταση
Η γλώσσα της Γέλινεκ είναι διεκφραστική, αποβλέπει δηλαδή στο να παραχθεί αποτέλεσμα στον αποδέκτη της. Με άλλα λόγια αποβλέπει στο να δημιουργήσει έργο που να επιδράσει πάνω στον θεατή του. Γλώσσα δύσκολη στη συντακτική δομή της, μεταφράστηκε θαρραλέα από τον Αντώνη Γαλέο, ενώ την επιτυχημένη διασκευή και δραματουργία, όπως και τους στίχους, ανέλαβε η Έλσα Ανδριανού, δημιουργώντας έναν γλωσσικό καταπέλτη κατά της πολλαπλής πολιτικής εκμετάλλευσης.
Το σκηνικό της Δήμητρας Τερζή δεν είναι άλλο από μια παιδική χαρά, ανάλογα φωτισμένη από τον Νίκο Σωτηρόπουλο, με τσουλήθρα, χρωματιστά καρεκλάκια, κ.λπ., δημιουργώντας έναν χώρο παιχνιδιού, χαράς, κεφιού, που έρχεται σε ειρωνική αντίθεση με τη σκληρότητα του λόγου. Το ίδιο και τα κοστούμια της σκηνογράφου: τα κορίτσια του Χορού είναι ντυμένα πανομοιότυπα, με πράσινα κοντά φορεματάκια που παραπέμπουν σε παραδοσιακές αυστριακές φορεσιές, άσπρα καλτσάκια με παπούτσια με λουράκι, ενώ έχουν τα μαλλιά τους μαζεμένα ψηλά σε κεφτεδάκια, εμφάνιση που συνάδει με την χαρίεσσα, ανέμελη συμπεριφορά τους. Με την ίδια αθωότητα, τα κορίτσια του Χορού, όταν βρεθούν για μπάνιο στην παραλία, θα ψαρεύουν με τα αγκίστρια τους ξεφούσκωτα κίτρινα σωσίβια, παιδικά ρουχαλάκια, και άλλα υπόλοιπα πνιγμένων προσφύγων που ξέβρασε το κύμα χασκογελώντας και τραγουδώντας. Αντίθετα, ο ατημέλητος αρχικά «Πενθέας» θα κουστουμαριστεί κι αυτός κατόπιν εντολής του θεού: ενός επιβλητικού θεού με άρβυλα, στρατιωτικό πηλήκιο, δερμάτινο παντελόνι, μακριά κίτρινη καμπαρτίνα.
Η όλη σκηνοθετική σύλληψη του Θοδωρή Αμπαζή δημιουργεί μια μεταμοντέρνα εικόνα χαριτωμένης διάλυσης. Όμως, οι μεγεθυσμένες εικόνες της μεγάλης οθόνης του βάθους, λειτουργώντας αντιστικτικά προς τη παιγνιώδη σκηνή, δεν είναι παρά ταυτόχρονες προβολές «τεμαχίων» αυτής της ίδιας σκηνής, των αντικειμένων της, μέρους των σωμάτων των προσώπων: αναδεικνύοντας έτσι τα λυπηρά απομεινάρια ενός αθέατου σπαραγμού. Σπαραγμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, σπαραγμού του περιβάλλοντος. Άλλωστε, τα πάντα μπορούν να φαγωθούν, να καταναλωθούν από τους διεφθαρμένους πολιτικούς, να γίνουν γλειφιτζούρια στα χέρια των κοριτσιών του Χορού, που γλείφουν ομοιώματα του ευρώ, στην ευτυχή μεταφορική σκηνή που δημιουργεί ο σκηνοθέτης.
Όμως, ο Θοδωρής Αμπαζής, αναγνωρισμένος συνθέτης, δημιουργεί και την αποφασιστικής σημασίας μουσική, η οποία, με τα τραγούδια, διατρέχει όλη την παράσταση. Μια εξαιρετική ζωντανή μουσική που παρεμβαίνει ειρωνικά (πλάι στη σκηνή ο μουσικός Παναγιώτης Πασχάλης) και μελοποιεί πολλά αποσπάσματα λόγου ή τους ειδικά γραμμένους στίχους που επαναλαμβάνει ο Χορός, χαιρετίζοντας ως ανδρείκελα την αποτρόπαιη ιδεολογία του νέου θεού.
Τρεις εξαιρετικές νέες ηθοποιοί με άψογα συντονισμένη κινησιολογία και ωραίες φωνές αποτελούν τον Χορό: οι Νέδη Αγαπίου, Νάγια Ξυλά και Ιωάννα Σίσκου. Μαζί τους, στον ρόλο της Κορυφαίας, η οποία ωστόσο αποτελεί και ένα από τα τρία βασικά πρόσωπα που εκφέρουν λόγο και θα διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην έκβαση, η Ελένη Μποζάκη, αεικίνητη, με επίσης ωραία φωνή στα τραγούδια, πολλά υποσχόμενη.
Στον ρόλο του διστακτικού, μεταμορφωνόμενου σταδιακά σε λεκτική μαινάδα που συναγωνίζεται τον θεό, ο «Πενθέας» του Ιερώνυμου Καλετσάνου δίνει το δικό του μπουφόνικο κινησιολογικό ρεσιτάλ, εκφέροντας ταυτόχρονα τον στιβαρό, απεχθή σημασιολογικά, δικό του λόγο. Τέλος, στον ρόλο του νέου θεού, μεταμορφωμένη πίσω από την αμφίεση με τη κοντή κακοκουρεμένη περούκα, την στακάτη κίνηση και τον αυταρχικό λόγο, η επιβλητική Δήμητρα Χατούπη, αποτολμώντας έναν ακόμη ρόλο κόντρα στους συμβατικούς, δίνει το δικό της ρεσιτάλ σε ένα παραληρηματικό κείμενο που αντιπροσωπεύει επάξια την ακροδεξιά ρητορική μίσους. Εξαιρετική επίσης στα τραγούδια της.
Γενικά, το κείμενο της Ελφρίντε Γέλινεκ απαιτεί άθλο υποκριτικής από τους ηθοποιούς που αναλαμβάνουν να το εκφέρουν, καθώς, όπως ειπώθηκε, δεν σκιαγραφεί δραματικά πρόσωπα, αλλά καταστάσεις λόγου που επιζητούν να δημιουργήσουν συμβάντα. Και γι’ αυτό αξίζει έπαινος σε όλους τους συμμετέχοντες ηθοποιούς. Έπαινος αξίζει και για την ανατρεπτική (αλλά σημαίνουσα για το έργο) σκηνοθεσία του Θοδωρή Αμπαζή, αλλά και για την εξαιρετική μουσική του.
Πρόκειται για μια σημαντική παραγωγή στις παρυφές του αθηναϊκού θεατρικού κέντρου πάνω σε ένα έντονα πολιτικοποιημένο κείμενο από μια συγγραφική φωνή που δεν διστάζει να καταγγείλει με το δικό της ύφος στο πού οδηγείται η κοινωνία μας.
*Οι φωτογραφίες είναι της Ζαφείρως Βλάχου.
*Ο Δημήτρης Τσατσούλης είναι Ομότιμος Καθηγητής
Σημειωτικής του Θεάτρου και Θεωρίας της Επιτέλεσης Παν/μίου Πατρών
