Το ανώνυμο φυλλάδιο με τον τίτλο «Λίβελλος κατά των Αρχιερέων» αποτελεί μαζί με την «Ελληνική Νομαρχία» ένα από τα κορυφαία κείμενα του αντικληρικαλισμού των Eλλήνων διαφωτιστών.
Χαρακτηριστικό της οξύτητας των επιθέσεών του κατά του εκκλησιαστικού σκοταδισμού είναι το γεγονός ότι μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, οπότε η Εκκλησία έγινε σημείο αναφοράς στην κυρίαρχη ιδεολογία, και δυο αιώνες τώρα δεν έχει εκδοθεί στο σύνολό του. Και το μοναδικό χειρόγραφό του που έχει διασωθεί βρίσκεται στη μονή Αγίου Παντελεήμονος στο Άγιον Όρος.
Το κείμενο γράφτηκε το 1810 στη Σμύρνη, εφτά χρόνια μετά την ίδρυση εκεί του «Φιλολογικού Γυμνασίου».
Η Σμύρνη τότε ήταν ένα πολυπολιτισμικό κέντρο και πεδίο σκληρών αντιπαραθέσεων μεταξύ σκοταδιστών και διαφωτιστών.
Πρώτος διευθυντής του Γυμνασίου ανέλαβε, με προτροπή του Αδαμάντιου Κοραή, ο Κωνσταντίνος Κούμας (1777-1836) ιστορικός φιλόσοφος και ένα ξεχωριστό πρόσωπο στο χώρο του ελληνικού διαφωτισμού. Η λειτουργία του Γυμνασίου σταμάτησε το 1819, μετά από οχλοκρατικές εκδηλώσεις πίσω από τις οποίες βρίσκονταν ο μητροπολίτης Άνθιμος ( σ.σ. για τη δράση του αυτός ο σκοταδιστής έγινε και πατριάρχης) και ο επίσκοπος Ερυθρών Καλλίνικος.
Ο συγγραφέας του «Λιβέλλου», που φαίνεται ότι ήταν κάτοικος της Σμύρνης, φροντίζει να διατηρεί την ανωνυμία του για να αποφύγει τις κυρώσεις από το ιερατείο και τους Οθωμανούς. Μάλιστα αποδίδει τα όσα γράφει στα λεγόμενα ενός εμπόρου, που μεταναστεύει στην Αμερική (σ.σ. ένας έμμεσος αλλά σαφής συμβολισμός για την αμερικανική επανάσταση), μη αντέχοντας τα δεινά της δουλείας.
Η γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι καυστική και ελευθεριάζουσα και σε πολλά θυμίζει το συγγραφέα της «Νομαρχίας». Με τα επιχειρήματά του διαχωρίζει το ήθος του ιερατείου και τα εκφυλιστικά φαινόμενα στις τάξεις του με αυτό των «φιλοσόφων» που είναι οι μόνοι άξιοι να μεταδώσουν το βαθύτερο νόημα του ευαγγελίου:
« Η του Χριστού θρησκεία είναι άμωμος κι’ αγία, η δε των αρχιερέων μιαρά και θεοστυγής (…). Οι οπαδοί της φιλοσοφίας γνωρίζουν ορθώτερα και σέβονται καθαρώτερα την του Χριστού θρησκείαν παρά οι της αμαθείας υπασπισταί και του γένους ανδραποδισταί…».
Ο «τουρκοπρόβλητος (που) λαμβάνει την ποιμαντικήν ράβδον
ως θεοπρόβλητος»
Παίρνοντας αφορμή από τα κείμενα του Αθανασίου Παρίου, ο ανώνυμος συγγραφέας αναφέρει ότι από το ιερατείο προέκυψαν τα δύο μεγαλύτερα δεινά της ανθρωπότητας: Η «αμάθεια και η δεισιδαιμονία». Και προσθέτει:
« Η αμάθεια είναι το σκότος του ανθρωπίνου νοός, η δε δεισιδαιμονία είναι ο παράλογος φόβος και δειλία ψυχής περί την πίστιν».
Η δομή της Εκκλησίας, γράφει, θυμίζει ληστρική οργάνωση που στοχεύει μόνο στον πλουτισμό των λειτουργών της με ανήθικα μέσα, ίδια με αυτά των κατακτητών, όπως ο εκφοβισμός και τα ξεζούμισμα των πιστών, η αρπαγή, η αβάσταχτη φορολογία των αδύνατων κ.α. Όσο για τους πατριάρχες και τους δεσποτάδες, αυτοί έπαιρναν την εξουσία τους από τους σουλτάνους:
Έτσι «χειροτονείται λοιπόν ο τουρκοπρόβλητος και λαμβάνει την ποιμαντικήν ράβδον ως θεοπρόβλητος δια να ποιμάνη τον χριστεπώνυμον λαόν».
Και ο λαός στενάζει κάτω από διπλό ζυγό τυραννίας:
«… Στενάζει ο ταλαίπωρος γραικός υπό διπλόν ζυγόν τυραννίας (…) Οι Τύραννοι με την μάχαιραν , οι Αρχιερείς με την θρησκείαν , εσυμφώνησαν ομού δια να κατασπαράξωσιν ανηλεώς το πανάθλιον γένος». Η θρησκεία , όπως εκφράζεται από το πατριαρχείο, ουσιαστικά αποτελεί το βασικότερο στήριγμα της απολυταρχίας και τα μέλη του ιερατείου μοιάζουν με τους αλλόθρησκους τυράννους «των οποίων εμιμήθησαν τα ήθη και τα φρονήματα (…) Θεωρήσατε, λέγω, με περιέργειαν αυτό το τετυφλωμένον άγαλμα και είπετε μοι αν είναι ο διάδοχος των αποστόλων. Εγώ βέβαια δεν βλέπω άλλο παρά έναν Τούρκο αυτόχρημα, Τούρκον και εις τα ήθη και τα φρονήματα».
Στο κείμενο καταδικάζονται οι προσπάθειες των σκοταδιστών κληρικών να κλείσουν τα «φιλοσοφικά σχολεία» και οι επιθέσεις εναντίον δασκάλων όπως του Βενιαμίν του Λέσβιου (1759-1824) ότι «διδάσκει το αστρονομικόν σύστημα του Κοπερνίκου και Πυθαγόρου», του Δωρόθεου Πρώιου ( 1765-1821) ότι «συγχωρεί την ασέβειαν» και του Κωνσταντίνου Κούμα ότι «παραδίδει την φυσικήν».
Οι «μελανοφόροι και μελανόψυχοι»
Ιδιαίτερα διαφωτιστικό για τη στάση του ιερατείου απέναντι στη φιλοσοφία του Διαφωτισμού είναι και το παρακάτω απόσπασμα:
« …Οι αρχιερείς μισούν το φως της φιλοσοφίας καθώς οι εποφθαλμιούντες τον ήλιον ή καθώς οι κλέπται τους λύχνους. Οι αρχιερείς θέλουσι τους νέους Γραικούς αμαθείς και απαίδευτους, δια να κύπτουσιν τον αυχένα ως άλογα κτήνη εις τον ζυγόν της πλάνης. Θέλουσι τους χριστιανούς αμαθείς, δια να πιστεύωσιν ως δόγματα πίστεως τα εφευρήματα της δεισιδαιμονίας, τα οποία η Εκκλησία του Χριστού απελέγχει ως αιρέσεις. Μισούσιν οι Ιεροί του γένους τον φωτισμόν διότι πειράζει τα παράνομα αυτών εισοδήματα και τα άδικα δικαιώματα. Μισούσιν του γένους τον φωτισμόν , επειδή αυτός είναι η δίστομος μάχαιρα ήτις μέλλει να κατακόψη τας κεφαλάς της πολυκεφάλου ύδρας, λέγω της δεισιδαιμονίας (…) Δυσχαιρένουσιν οι Άγιοι όταν βλέπουσι εκδιδόμενα εις το φως βιβλία επιστημονικά και φιλολογικά, τα οποία φωτίζουσι το γένος. Ως φαίνεται δεν εχόρτασαν ούτοι από Συναξάρια και Μαρτυρολόγια (…) και άλλας σαπρολογίας, με τα οποία οι μελανοφόροι και μελανόψυχοι απεζόφωσαν το γένος… (…) Εις τί χρησιμεύουσι τα ελεεινά εκείνα συγγράμματα τα διδάσκοντα την υποταγήν του κόσμου και την μισανθρωπίαν; (…) Δίδαξόν μας , λέγω και εγώ προς σε πάτερ (…) ουχί τα υπέρ άνθρωπον αλλά τα ωφέλιμα εις τον άνθρωπον και τα καθήκοντα της πολιτικής κοινωνίας».
Με δυο λόγια μπορούμε να πούμε πως ο συγγραφέας του «Λιβέλλου» θεωρεί ότι για το φωτισμό των υποδούλων είναι απαραίτητη η αρχαία ελληνική φιλοσοφία, όπως την προσδιόρισε ο Διαφωτισμός και ο εξοβελισμός της ορθόδοξης κοσμοθεωρίας. Τονίζεται ακόμη πως με την επίδραση του ιερατείου διαβρώθηκαν οι ηθικές αξίες της κοινωνίας με τις δεισιδαίμονες πρακτικές του (λατρεία σκηνωμάτων, θαύματα, τελετουργίες) και την υποκρισία (σιμωνία-χρηματισμός για την ανάληψη εκκλησιαστικών αξιωμάτων, λαγνεία , φιλαργυρία κ.α.). Έτσι κατά τον συγγραφέα θα προοδεύσει ορθολογικά η κοινωνία μακριά από τη βυζαντινή και οθωμανική θεοκρατία.
Οι «Στοχασμοί του Κρίτωνος»
Τελευταίο από τα γνωστά ανώνυμα κείμενα των ύστερων προεπαναστατικών χρόνων είναι οι «Στοχασμοί του Κρίτωνος». (σ.σ. Ο Κρίτων ήταν έργο του Πλάτωνα που αναφερόταν στη δίκη και καταδίκη του Σωκράτη).
Οι Στοχασμοί γράφτηκαν σε μια περίοδο που διαψεύστηκαν οι ελπίδες των υπόδουλων που γεννήθηκαν από τη Γαλλική Επανάσταση και την ήττα του Ναπολέοντα. Τα οράματα για τη δημιουργία μιας πολυεθνικής δημοκρατίας που θα αντικαθιστούσε την οθωμανική δεσποτεία έδωσαν τη θέση τους στη συγκρότηση ενός αμιγώς ελληνικού μορφώματος. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο γράφτηκαν και κυκλοφόρησαν οι «Στοχασμοί του Κρίτωνος».
Αφορμή για τη συγγραφή του ήταν η ανέγερση ενός λαμπρού μητροπολιτικού μεγάρου από τον μητροπολίτη Αδριανουπόλεως Δωρόθεο Πρώιο. Τον ίδιο μητροπολίτη που εκθείαζε πριν από λίγα χρόνια ο συγγραφέας του «Λιβέλλου κατά των Αρχιερέων». Είναι γεγονός πως ο Δωρόθεος Πρώιος ήταν μια ξεχωριστή μορφή μέσα στο ιερατείο με ανοιχτά αυτιά και μάτια στις νεωτερικές ιδέες. Μάλιστα ως μητροπολίτης Αδριανουπόλεως οργάνωσε και εξόπλισε με τη βοήθεια του αδριανουπολίτη εμπόρου στο Βουκουρέστι Γεωργίου Σακελλαρίου βιβλιοθήκη και σχολείο στο οποίο δίδασκε ο ίδιος φιλοσοφία, θεολογία και επιστήμες. Το τέλος του ήταν τραγικό: Το 1821 μετά την έκρηξη της Επανάστασης απαγχονίστηκε στην Κωνσταντινούπολη και γι’ αυτό ανακηρύχθηκε άγιος από την ορθόδοξη Εκκλησία.
Ωστόσο ο συγγραφέας των Στοχασμών αξιοποιεί την ανέγερση του μεγαλοπρεπούς μεγάρου για να προωθήσει τις ιδέες του διαφωτιστικού ουμανισμού σε μια στιγμή που πολλά σημάδια έδειχναν πως επίκειται η Επανάσταση.
Ακριβώς, αυτό το απελευθερωτικό μήνυμα του κειμένου οδήγησε το πατριαρχείο να κάψει, δημόσια στην Κωνσταντινούπολη το 1820, το φυλλάδιο των Στοχασμών με υπόδειξη του λογοκριτή της πατριαρχικής Αυλής Ιλαρίωνος Σιναΐτη του Κρητός (1765-1838), διευθυντή του πατριαρχικού τυπογραφείου και μετέπειτα μητροπολίτη Τυρνόβου, στη Βουλγαρία.
Ο συγγραφέας των Στοχασμών συγκρίνει τα 7.000 γρόσια που δαπανήθηκαν για το Γυμνάσιο στην Αδριανούπολη με τα 70.000 που ξοδεύτηκαν για την ανέγερση του μητροπολιτικού μεγάρου από «καταβολήν των εντοπίων» τα οποία δόθηκαν «προς χάριν της πειθούς όπου ωμίλησεν από τον πνευματικόν θρόνον» ο Δωρόθεος.
Όλα αυτά, σημειώνει ο συγγραφέας, έρχονται σε αντίθεση με τις ευαγγελικές προσταγές για ταπεινότητα και πενία:
« …το εγέννησαν …όχι δια να καθίσει μέσα ολιγαρκής φιλόσοφος (…) Ούτε διά απόγονον του Φωκίωνος ( σ.σ. Στρατηγός στην αρχαία Αθήνα, που ξεχώριζε για την αφιλοκέρδειά του)… ούτε δια αύξησιν των εισοδημάτων του σχολείου. Διά τι λοιπόν; Ίσως διά στολισμόν της πόλεως, διά δόξαν της πατρίδος; Αληθινά πόσος στολισμός εις την Αδριανούπολιν το ιεραρχικόν παλάτι! Πόση ευτυχία για τον πασάν, ο οποίος θα έχη πρόφασιν να βυζάνη τα πουγγιά των εντοπίων!».
Η προτίμηση των ανώτερων κληρικών στην τρυφηλή ζωή έδειχναν κατά τον ανώνυμο συγγραφέα τη σήψη του απολυταρχικού καθεστώτος και του ιερατείου που εκμεταλλεύονταν τη φιλοπατρία των πιστών καθώς «του σχολείου όχι το κτίριον, αλλά το εισόδημα ήθελεν αυξήσει… από μέρους των εμβατηκίων (σ.σ. οι εισφορές, πολλές φορές υποχρεωτικές, των πιστών στους μητροπολίτες), των ισναφίων (σ.σ. Συντεχνιών). Και προσθέτει πως την εξουσία των μελών του ιερατείου ήταν αυθαίρετη και στηρίζονταν στον καιροσκοπισμό των λειτουργών του γιατί η επιρροή τους στα κοινά πράγματα είναι «επιρροή την οποία τους έδωκαν αι πολιτικαί περιστάσεις του γένους και όχι ο θεμελιωτής της θρησκείας».
Ένα κράτος με δημοκρατικό πολίτευμα
Ο συγγραφέας επηρεασμένος από τον Ρουσώ γράφει πως η πολιτική εξαχρείωση ήρθε μόλις καταλύθηκε «η ιερά δεσποτεία των νόμων, οι οποίοι ,όντες κανόνες συμφωνημένοι από όλους διά τα δίκαια όλων, προστατεύουν με ισότητα όλους». Οι Ελληνες, προσθέτει παρακάτω, πρέπει να προχωρήσουν στη δημιουργία ενός εθνικού κράτους ισότιμου με τα άλλα ευρωπαϊκά ώστε να μην κατονομάζονται «από τα σοφά έθνη με το ίδιον όνομα μιάς φυλής του Καυκάσου». Ενός κράτους με δημοκρατικό πολίτευμα που θα ξεκινάει από τοπικό επίπεδο με την παραχώρηση της διοίκησης σε αντιπροσώπους «εκλεγομένους μεταξύ των κατά διαδοχήν διά την δούλευσιν του κοινού». Και αναφέρει το παράδειγμα της Χίου «όπου οι εντόπιοι έχουν αρκετήν γνώσιν για να περιορίσουν τον αρχιερέα εις τα της εκκλησίας και των ευλογιών , και να πάρουν αυτοί την διεύθυνσιν των κοινών».
Ο συγγραφέας χαρακτηρίζει την Παιδεία ως στοιχείο απαραίτητο στην προετοιμασία της Επανάστασης. Ο ουμανιστικός προσανατολισμός της Παιδείας, σημειώνει, μπορεί να επιτευχθεί μέσω του μοντέλου της καθολικής λαϊκής Εκπαίδευσης, που έφερε η Γαλλική Επανάσταση με την εισαγωγή της «αλληλοδιδακτικής μεθόδου εις τα κοινά λεγόμενα σχολεία μας, όπου όλου του λαού τα τέκνα, και επομένως όλον το έθνος ειμπορεί εις έξ μήνας να μάθη, να γράφη, να λογαριάζη ορθά». Με το φυλλάδιο αυτό προαναγγέλλονται εκπαιδευτικές ιδέες που επικράτησαν από την Επανάσταση και μετά με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την αλληλοδιδακτική μέθοδο.
Το κείμενο των Στοχασμών ξεχωρίζει και για κάτι ακόμα: Δίνει προτεραιότητα στην οικονομική και πρακτική βάση και όχι τη θεωρητική, της σύγκρουσης με το συντηρητισμό. Το κύριο βάρος δίνεται στις συνέπειες της απολυταρχικής εξουσίας στην οικονομική εξέλιξη του τόπου που έχει σαν αποτέλεσμα την παρεμπόδιση δημιουργίας μιας υλικής βάσης που θα επιτρέψει την πολιτική κυριαρχία της αστικής τάξης.
Οι Στοχασμοί είναι το τελευταίο αντιθρησκευτικό φυλλάδιο πριν από την Επανάσταση. Λίγους μήνες μετά τη δημόσια ρίψη του στην πυρά ο Νικόλαος Πίκολλος, ένας γιατρός και μελετητής των αρχαίων συγγραφέων (1792-18650 θα επιτεθεί στον Ιλαρίωνα για την σκοταδιστική πολιτική του πατριαρχείου που λογόκρινε κάθε φιλελεύθερο κείμενο.
Το Μάρτιο του 1821, λίγες μέρες πριν από την έκρηξη της Επανάστασης το περιοδικό «Μέλισσα» που έβγαινε στο Παρίσι καταδίκαζε τη λογοκρισία των σκοταδιστών του πατριαρχείου με την προκήρυξη διαγωνισμού με θέμα:
«Ποία και πόσα είναι τα κακά, όσα προξένησαν και έτι προξενούσιν εις το δυστυχές ημών γένος οι περισσότεροι των αρχιερέων, από του Φωτίου του Πατριάρχου μέχρι σήμερον; Ποίοι δε υπάρχουσιν οι κύριοι τρόποι δι’ ών είναι δυνατόν να καταργηθή ο πανωλέθριος και φρικτός δεσποτισμός των αναξίων διαδόχων του φιλανθρώπου Ιησού και σωτήρος;».
Κλείνοντας πρέπει να σημειώσουμε πως μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας τα οράματα του Διαφωτισμού, μεταξύ των οποίων κυρίαρχη θέση είχαν η κοινωνική και πνευματική χειραφέτηση από τον σκοταδιστικό έλεγχο του ιερατείου υποχώρησαν , θυσία στο βωμό νέων ιδεολογιών, όπως η Μεγάλη Ιδέα, και από τότε παραμένουν αδικαίωτα, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα το αίτημα για διαχωρισμό Κράτους και Εκκλησίας.
Eνδεικτική Βιβλιογραφία
–Ανωνύμου του Έλληνος «Ελληνική Νομαρχία ήτοι λόγος περί ελευθερίας». Φιλολογική απομνημείωση, κείμενο-σχόλια –εισαγωγή Γ. Βαλέτας. Μελετήματα Ν.Α.Βέης- Μ. Σιγούρος. Εκδόσεις Αποσπερίτης.
–Γιάνη Κορδάτου « Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας 1453-1821», τ. ΙΧ, εκδόσεις 20ος Αιώνας.
–«1821 -Η Επανάσταση και οι απαρχές του αστικού Ελληνικού κράτους». Επιμέλεια: Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ. Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή.
–Tηλέμαχου Λουγγή « Η Επανάσταση του 1821 και η παραχάραξή της». Αναδημοσίευση από το «Ριζοσπαστη» (1/4/2007) ομιλίας σε εκδήλωση με θέμα «Η αλήθεια για την Επανάσταση του 1821 και η παραχάραξή της από τα σχολικά βιβλία».
–Φίλιππου Ηλιού
«Η ακραία περίπτωση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Χριστόδουλος Παμπλέκης» (Αυγή 22/2/1976).
«Θεσμική μεταρρύθμιση σχέσεων Πολιτείας-Εκκλησίας. Η αυτονομία της Εκκλησίας», Θρησκευτική ελευθερία και δημοκρατία (συλλογικός τόμος, Αθήνα 2000).
«Κοινωνικοί αγώνες και διαφωτισμός. Η περίπτωση της Σμύρνης (1819)», Αθήνα 1986.
«Η σιωπή για τον Χριστόδουλο Παμπλέκη», Ιστορικά τ. 4 ( Δεκέμβριος 1985.
«Τύφλωσον Κύριε τον λαόν Σου. Οι προεπαναστατικές κρίσεις και ο Νικόλαος Πίκκολος», Αθήνα 1988.
–Κιτρομηλίδη Πασχάλη
«Η Γαλλική Επανάσταση και η Νοτιοανατολική Ευρώπη», Αθήνα 1990.
«Νεοελληνικός Διαφωτισμός, οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες», Αθήνα 2000.
«Ιδεολογικές συνέπειες της κοινωνικής διαμάχης στη Σμύρνη (1809-1810), ανάτυπο Αθήνα 1982.
–Άλκη Αγγέλου «Των Φώτων. Όψεις του Νεοελληνικού Διαφωτισμού», Αθήνα 1988.
–Γ. Βαλέτα «Αδελφική Διδασκαλία»- κείμενο, σχόλια, εισαγωγή, επιμέλεια, Αθήνα 1949.
–Λεοντσίνη- Γλυκοφρύδη Αθανασίας
«Νεοελληνική φιλοσοφία, θέματα πολιτικής και ηθικής», Αθήνα 2001.
«Νεοελληνική φιλοσοφία, πρόσωπα και θέματα», Αθήνα 1993.
–Παναγιώτη Τσολιά « Η κριτική της Θρησκείας στον νεοελληνικό Διαφωτισμό». Εκδόσεις Προσκήνιο.
–Δημήτρη Αποστολόπουλου «Η Γαλλική Επανάσταση στην τουρκοκρατούμενη ελληνική κοινωνία», Αθήνα 1989.
–Μανουήλ Γεδεών
«Εικοσαετής πατριαρχική ιστορία κατόπιν θυέλλης (1791-1811) , ανάτυπο, Θεολογία τ. Ε΄, τεύχος ΙΘ΄, Αθήνα 1927.
«Η πνευματική κίνησις του Γένους κατά τον ΙΗ΄ και ΙΘ΄ αιώνα», Αθήνα 1976.
–Παναγιώτη Νούτσου «Νεοελληνική φιλοσοφία, οι ιδεολογικές διαστάσεις των ευρωπαϊκών της προσεγγίσεων», Αθήνα 1981.
–Αριστείδη Πανώτη «Το Συνοδικόν της εν Ελλάδι Εκκλησίας», Αθήνα 2008.
Στο επόμενο (ΣΤ΄ ΜΕΡΟΣ):
Ο Ρήγας Φεραίος στα χέρια των τούρκων
– Ο σκοτεινός ρόλος του πατριαρχείου
(A΄ ΜΕΡΟΣ) Η διαπάλη του ελληνικού διαφωτισμού
και της Εκκλησίας
στα ύστερα προεπαναστατικά χρόνια
(Β΄ ΜΕΡΟΣ) Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός
και ο αντίκτυπός του στον ελλαδικό χώρο
(Γ΄ ΜΕΡΟΣ) Ο Aδαμάντιος Κοραής η θρησκεία και ο κλήρος
