Just in

Όλα τα νέα
Imerodromos logo
 

Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός και ο αντίκτυπός του στον ελλαδικό χώρο (Β΄)

Δεν πέρασαν πολλά χρόνια από την καταδίκη του Μεθόδιου Ανθρακίτη από το πατριαρχείο και η κατάσταση άλλαξε ριζικά. Ο λόγος;..

Δεν πέρασαν πολλά χρόνια από την καταδίκη του Μεθόδιου Ανθρακίτη από το πατριαρχείο και η κατάσταση άλλαξε ριζικά. Ο λόγος; Η επικράτηση στα τελευταία χρόνια του 18ου αιώνα στην Ευρώπη των νεώτερων φιλοσοφικών ιδεών που αποτελούσαν την κορυφαία έκφραση της αστικής ιδεολογίας με κορυφαία στιγμή τη γαλλική επανάσταση. Οι ιδέες αυτές και το κριτικό πνεύμα των ευρωπαίων διαφωτιστών  μεταφέρθηκαν και στον ελλαδικό χώρο από μορφωμένους έλληνες των παροικιών με μία διαφορά: Η ορθόδοξη Εκκλησία σε αντίθεση με τη δυτική καθολική, αν και ήταν ένας θεσμικός παράγοντας και στήριγμα του οθωμανικού κράτους,  αποτελούσε ένα σημείο ενότητας του γένους στα χρόνια της δουλείας, ενώ παράλληλα μια πλειάδα λογίων προέρχονταν από τους κόλπους της (για τους λόγους που εξηγήσαμε και στην προηγούμενη ενότητα). Γι’ αυτό σε πολλούς από αυτούς δεν συναντάμε τον καθολικό αντικληρικαλισμό και τον αθεϊσμό των διαφωτιστών της Δύσης. 

Ο Ευγένιος Βούλγαρις 

Ο Ευγένιος Βούλγαρης.

Ο πρώτος  που έθεσε το καθοριστικό αίτημα για την απελευθέρωση της φιλοσοφίας από τα δεσμά της θεολογίας , χωρίς όμως καμία υποχώρηση σε θέματα πίστης, ήταν ένας κορυφαίος λόγιος της Εκκλησίας ο Ευγένιος Βούλγαρις (1716 – 1806). Ωστόσο και αυτός στη μακρά συγγραφική του πορεία ξεκίνησε σαν ένας εισηγητής της νέας φιλοσοφίας για να φτάσει στο τέλος να βάλει νερό στο κρασί του και να  γίνει απολογητής της συντήρησης. Όμως οι αντιφάσεις του δεν αναιρούν τη σημασία του προηγούμενου έργου του.  

Ο Βούλγαρις που ήταν μητροπολίτης  στη Ρωσία ήταν ένας από τους οπαδούς της ρωσόφιλης πολιτικής (χαρακτήριζε την αυτοκράτειρα Αικατερίνη Β΄ «Αθηνά της  Άρκτου) και σ’ ένα φυλλάδιο με τον τίτλο «Στοχασμοί εις τους παρόντας καιρούς του Οθωμανικού Κράτους» που κυκλοφόρησε το 1771 χωρίς να βάλει το όνομά του, υπόδειχνε τη διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας και την ίδρυση ενός Γραικικού κράτους. Και δεν ήταν ο μόνος λόγιος με αυτές τις αντιλήψεις εκείνη την εποχή. Την Αικατερίνη την εκθείαζαν και άλλοι λόγιοι εκείνων των χρόνων , όπως ο Αθανάσιος Ψαλλίδας. Για τον Βούλγαρι έχει γραφτεί πως ήταν από τους πρώτους που συγκρότησαν μυστική εθνικο -απελευθερωτική εταιρία με κληρικούς στα Ιωάννινα και στο Άγιον Όρος, πριν ακόμη κι’ απ’ αυτήν που συγκρότησε ο Ρήγας Φεραίος. 

Ο Βούλγαρις κατηγορήθηκε από τους δεσποτάδες της Κωνσταντινούπολης ακόμη και για αθεϊσμό και απομακρύνθηκε από τη διεύθυνση της Αθωνιάδας Σχολής γιατί υποστήριξε πως πρέπει να διδάσκονται και οι φυσικές επιστήμες στα σχολεία. Ήταν η εποχή που το πατριαρχείο επέμενε ότι στα σχολεία έπρεπε να διδάσκονται μόνο η γραμματική και το Ψαλτήρι με το οκτωήχι. 

Η ανεξιθρησκεία 

Πολυμαθής και οξυδερκής ο Βούλγαρις παρουσίασε έργα του Βολταίρου και ήταν ο πρώτος που μετέφερε στην ελληνική γλώσσα το λατινικό όρο tolerantia ως ανεξιθρησκεία που τη θεωρούσε απαραίτητη προϋπόθεση για την ορθή άσκηση της κοσμικής και εκκλησιαστικής εξουσίας. 

Για τον Βούλγαρι η ελευθερία είχε διττή μορφή: από τη μια αναγνώριζε το δικαίωμα  των φιλοσόφων και των ερευνητών να εκφράζουν οποιαδήποτε γνώμη, χωρίς τον φόβο των διωκτικών μηχανισμών της Εκκλησίας , όπως ήταν η Ιερά Εξέταση, από την άλλη όμως δεν έπρεπε να  χρησιμοποιείται η ελευθερία του στοχασμού στην αλλοίωση του δόγματος. Αλλά και στην περίπτωση αυτή δεν δικαιολογούσε τη βία αλλά επέμενε στην πειθώ και το «σωφρονισμό» με αναίμακτα μέσα. 

Ο διωγμός του Ιώσηπου Μοισιόδακα 

Συγκαιρινός του Βούλγαρι ήταν και ένας άλλος ξεχωριστός λόγιος της εποχής, κληρικός και αυτός, ο Ιώσηπος Μοισιόδακας ( 1725 – 1800) ο οποίος άσκησε κριτική στην Εκκλησία. Ο Κορδάτος τον χαρακτηρίζει ως ένα από τους πρώτους φωτισμένους νεοέλληνες παιδαγωγούς, «αντιπρόσωπο του ανερχόμενου αστισμού (που) τα πνευματικά ενδιαφέροντά του συγκεντρώνονται γύρω στις νεώτερες κατακτήσεις της επιστημονικής γνώσης της εποχής του». Ένα διάστημα μαθήτεψε στην Αθωνιάδα  Ακαδημία κοντά στον Ευγένιο Βούλγαρι. Αλλά όταν  πήγε στο εξωτερικό, ολοκλήρωσε τις σπουδές του και ήρθε σε επαφή με τα ρεύματα του διαφωτισμού. 

Ο Μοισιόδακας επέμενε να μεταδοθούν τόσο με τον προφορικό όσο και το γραπτό λόγο και τα βιβλία οι γνώσεις για τη Φυσική, τη Γεωγραφία και την Παιδαγωγική. Χωρίς να αμφισβητεί το δόγμα πρόταξε στη διδασκαλία του την ηθοπλαστική αξία του χριστιανισμού, ενώ παράλληλα υποστήριξε το αίτημα για μια καθολική παιδεία χωρίς την εποπτεία της Εκκλησίας. Η γνώση, πίστευε και δίδασκε, πρέπει να στηρίζεται στο λόγο και όχι στην αποκάλυψη. 

Οι ιδέες του σκανδάλισαν τα συντηρητικά στοιχεία , τόσο κληρικούς όσο και άρχοντες. Το  1753, στη Σμύρνη ζήτησε να του δώσουν υποτροφία να πάει στην Ευρώπη για ανώτερες σπουδές. Τότε οι σκοταδιστές ρασοφόροι του επιτέθηκαν χαρακτηρίζοντάς τον άθεο και νεωτεριστή. Οι επικριτές του διέδιδαν πως όσοι πηγαίνουν στην Ευρώπη «αθεΐζουσι και μετά την επιστροφή τους συναθεΐζουσι και τους ετέρους». 

Οι επικρίσεις δεν πτόησαν τον Μοισιόδακα. Αντίθετα προχώρησε παραπέρα τη σκέψη του, χτύπησε τον τρόπο με τον οποίο διδάσκονταν τα αρχαία που όχι μόνο δεν ωφελούσε αλλά έκανε κακό και υποστήριξε τη λαϊκή γλώσσα. 

Οι ιδέες του αυτές προκάλεσαν την οργή του πατριαρχείου και του ιερατείου που άρχισαν να τον καταδιώκουν. Και μαζί με το διωγμό τον χτύπησε και η φυματίωση, υποχρεώνοντάς τον να αποτραβηχτεί. Πικραμένος ο Μοισιόδακας έγραψε το 1780 την απολογία του, περιγράφοντας τους κατατρεγμούς του. Πέθανε στην ψάθα άρρωστος και κατατρεγμένος  το 1800. 

Από το μένος των σκοταδιστών του πατριαρχείου δεν ξέφυγαν ακόμη και συντηρητικοί λόγιοι, όπως ο φαναριώτης σκληρός επικριτής του Κοραή για το γλωσσικό ζήτημα, Παναγιώτης Κοδρικάς που υποστήριξε το κοπερνίκειο σύστημα. Το  έργο του «Ομιλίαι  περί πληθύος κόσμων» καταδικάστηκε από το ανώτερο ιερατείο και με προτροπή του πατριάρχη Ιεροσολύμων Ανθίμου (σ.σ. πολλοί πατριάρχες Ιεροσολύμων παρέμεναν στην Κωνσταντινούπολη και σε πολλές περιπτώσεις αναλάμβαναν τη βρώμικη δουλειά να απαντήσουν στους μεταρρυθμιστές) ανατέθηκε στο λογιώτατο Σέργιο Μακραίο να αποδείξει το αστήρικτο του συστήματος του Κοπέρνικου με σύγγραμμα που τιτλοφόρησε «Τρόπαιον». Πίσω από  αυτή την  καταδίκη και πέρα από το φιλοσοφικό θέμα κρυβόταν και ένα καθαρά πολιτικό κίνητρο. Έγινε ένα χρόνο μετά την βασιλοκτονία στη Γαλλία σε μέρες που  η Υψηλή Πύλη απαίτησε από πατριαρχείο να εκδώσει πληθώρα αντιδιαφωτιστικών εκκλησιαστικών κειμένων. Και το πατριαρχείο υπάκουσε μη εξαιρώντας από τις απαγορεύσεις του ακόμη και έργα συντηρητικών λογίων και φαναριωτών, υποστηρικτών των φεουδαρχικών ιδεών και αντιλήψεων. 

Η ριζοσπαστικοποίηση του ελληνικού στοχασμού και ο Αθανάσιος Ψαλλίδας 

Ο Αθανάσιος Ψαλλίδας, κατ’ εξοχήν εκπρόσωπος της ριζοσπαστικοποίησης του ελληνικού στοχασμού στα τέλη του 18ου αιώνα.

Στα Ιωάννινα κυριαρχούσαν φανατικοί συντηρητικοί λόγιοι, καθαρευουσιάνοι. Όμως υπήρχε και ένα ρεύμα μεταρρυθμιστών, κυρίως στο γλωσσικό ζήτημα. Επικεφαλής του ήταν ο Αθανάσιος Ψαλλίδας (1767-1829), ένας φιλόσοφος που δεν πίστευε στις θεολογικές παπαρδέλες. Ο Ψαλλίδας  που είχε σπουδάσει στην Ευρώπη, όπου παρακολούθησε μαθήματα φιλοσοφίας από τον Καντ, έγινε διευθυντής της ανώτερης σχολής στα Ιωάννινα το 1796. 

Επιστρέφοντας από την Αυστρία στην πρωτεύουσα της Ηπείρου μπήκε στην αυλή του Αλή Πασά για να διδάξει πειραματική φυσική και νεωτερική φιλοσοφία. Ξεκίνησε από συντηρητικές θέσεις για να φτάσει στο τέλος να σηματοδοτήσει μαζί με τον Χριστόδουλο Παμπλέκη τη ριζοσπαστικοποίηση του ελληνικού στοχασμού στα τέλη του 18ου αιώνα. Το έργο του «Καλοκινήματα ήτοι Εγχειρίδιον κατά φθόνου ή κατά της λογικής του Ευγενίου» ( σ.σ. κυκλοφόρησε χωρίς το όνομά του) με το οποίο άσκησε κριτική στον Ευγένιο Βούλγαρι , παρά την μικρή του έκταση, ήταν μια προσαρμογή στην ελληνική πραγματικότητα των αιτημάτων των διαφωτιστών. Συνέδεσε το αίτημα για ανεξαρτησία της φιλοσοφικής σκέψης από την εκκλησιαστική λογοκρισία, μαζί με την αλλαγή του περιεχομένου του εκπαιδευτικού προγράμματος καθώς και με το χρέος των πνευματικών ανθρώπων να συμβάλουν στον κοινωνικό μετασχηματισμό και την απελευθέρωση του γένους. Με δυο λόγια, πλησιάζοντας τα ευρωπαϊκά πρότυπα της εποχής,  συσχέτισε τη θεωρία με την πολιτική πράξη. 

«Χυδαϊστής» και «άθεος» 

Οι θέσεις του Ψαλλίδα προκάλεσαν την κατακραυγή των συντηρητικών στοιχείων που με τη συκοφαντία προσπάθησαν να μειώσουν την απήχηση των απόψεών του. Στο γλωσσικό ζήτημα τον αποκάλεσαν χυδαϊστή, ενώ άθεο τον ανέβαζαν, άθεο τον κατέβαζαν. Όμως αυτός παρέμεινε απτόητος. Μάλιστα σε μια μακροσκελή επιστολή του στον Ιωάννη Ζαμπέλιο , το 1812, έγραφε: 

«…Έλληνες, λέει, ήσαν οι Έλληνες και προτού βρουν το η και το ω. Έλληνες θα είνε και πάλιν όχι αν τα φυλάξουν  ( τα η και ω), μα αν τα ’πορρίψουν , αφού δεν χρειάζονται ως περιττά… Επιθυμούσα , φίλε μου, να  ενθυμηθείς τον παλαιόν μας Ηράκλειτον, όστις έλεγεν , ότι δις εις τον αυτόν ποταμόν δεν πλέει τινάς…».  

Ο Χριστόδουλος Παμπλέκης και ο αφορισμός του  

Ο Χριστόδουλος Παμπλέκης αποτελεί μια ξεχωριστή περίπτωση στην πορεία του νεοελληνικού διαφωτισμού. Κι αυτό γιατί με το έργο του απέρριψε στο σύνολό της την αναγκαιότητα και την αξία της θρησκείας – όχι μόνο της χριστιανικής- και προχώρησε με επιχειρήματα αντλημένα από τη φιλοσοφία στην αναίρεση βασικών σημείων του ορθόδοξου δόγματος. Γι’ αυτό και αφορίστηκε, και μάλιστα μετά θάνατον αυτός και το έργο του, ακόμη και ο ιερέας που τέλεσε τη νεκρώσιμο ακολουθία του. 

Πριν από τον Παμπλέκη οι φωτισμένοι έλληνες λόγιοι ασκούσαν ήπια κριτική στη θρησκεία και σε καμιά περίπτωση δεν έφταναν στην άρνηση της θρησκείας και την ολοκληρωτική απαξίωση του χριστιανικού δόγματος. Κι’ αυτό γιατί, οι περισσότεροι τουλάχιστον, υπολόγιζαν την προσκόλληση μεγάλου μέρους των ελληνικών πληθυσμών στην ορθόδοξη παράδοση. Αυτό ακριβώς ήταν το σημείο (η  «κόκκινη γραμμή» για να μιλήσουμε με σύγχρονους όρους) που φρόντιζαν να μην υπερβούν προκειμένου οι απόψεις τους να μπορούν να διαδίδονται και να γίνονται αποδεκτές και σε ευρύτερες λαϊκές μάζες. 

Ο Χριστόδουλος Παμπλέκης με το έργο του απέρριψε στο σύνολό της την αναγκαιότητα και την αξία της θρησκείας και όχι μόνο της χριστιανικής.

Αυτή την «κόκκινη  γραμμή την ξεπέρασε ο Χριστόδουλος Παμπλέκης ( 1733-1793). Γεννήθηκε σε ένα μικρό ορεινό χωριό στο Ξηρόμερο Αιτωλοακαρνανίας. Σε πολλές πηγές λαμβάνει το προσωνύμιο «μονόφθαλμος», επειδή έχασε το μάτι από παιδική  ασθένεια. Τα πρώτα γράμματα τα έμαθε στο Λιτόχωρο και τη Ραψάνη. Στη συνέχεια πήγε Άγιον Όρος στην Αθωνιάδα Σχολή , όπου παρακολούθησε τις παραδόσεις του Ευγένιου Βούλγαρι και διακρίθηκε ιδιαίτερα για τις επιδόσεις του στα μαθηματικά. Στη διάρκεια της φοίτησής του στην Αθωνιάδα εκάρη μοναχός. Επόμενος σταθμός ήταν η Βιέννη όπου τον κάλεσαν να διδάξει τους εκεί έλληνες. Στη Βιέννη συνέχισε τις σπουδές του στη φιλοσοφία, θεολογία και τις θετικές επιστήμες. Από τη Βιέννη πήγε στη Λειψία όπου συνέχισε τις φιλοσοφικές του μελέτες και παράλληλα δίδασκε σε στενούς κύκλους μαθητών. 

Το πρώτο του έργο ήταν η «Αληθής Πολιτική» που κυκλοφόρησε ανυπόγραφα στη Βενετία το 1781. Το έργο αυτό  αποτελούσε μετάφραση ενός ομότιτλου γαλλικού έργου με συμβουλές, συντηρητικής χροιάς, προς τους ηγεμόνες ώστε να ασκήσουν χρηστή διοίκηση μακριά από «τας μισητάς αρχάς, τας οποίας παρενέσπειρεν ο Μακαβέλειος  (σ.σ.. Ο N. Machiavelli)  εις τα αυτού περιβόητα συγγράμματα». Από το έργο αυτό αξίζει να σταθούμε σε τρία  σημεία. Πρώτον, με τα σχόλια του ο Παμπλέκης υποδηλώνει  την αντίθεσή του σε κάθε μορφή θρησκευτικού παρεμβατισμού. Δεύτερον, οι αναφορές στο χριστιανισμό στο μεταφρασμένο κείμενο γίνονται μόνο επιγραμματικά και αόριστα. Τρίτον, στις μακροσκελείς υποσημειώσεις του στο πρώτο κεφάλαιο εξαρτά την πολιτική από τον λόγο, χωρίς να αναγνωρίζει ελέω Θεού εξουσία του μονάρχη. 

Το 1786 στη Βιέννη δημοσίευσε, επώνυμα αυτή τη φορά, το έργο του «Περί Φιλοσόφου, φιλοσοφίας, φυσικών, μεταφυσικών, πνευματικών και θείων αρχών». Στο βιβλίο αυτό, που αποτελεί μια συλλογή από «όσα διαφόροις ανδράσι συντεθέντα» παρουσιάζει τις ιδέες των γάλλων εγκυκλοπαιδιστών, καταδικάζει την αρχαιολατρεία και αποδέχεται τις αρχές της πειραματικής επιστήμης. 

 Ειδικότερα για το θέμα της θρησκείας ο Παμπλέκης θεωρεί την θεολογία ως μια «δυσχερή και ακανθώδη επιστήμη», διακρίνει το φιλοσοφικό στοχασμό από τη θρησκευτική πίστη και ταυτίζει το αίτημα για πνευματική ελευθερία με την καταπολέμηση της δεισιδαιμονίας, ακόμη και αν χρειαστεί να έρθει σε ρήξη με το δόγμα. 

Ο «ετερόφθαλμος» αθεϊστής 

Το πατριαρχείο, διαβλέποντας τον κίνδυνο από τις ιδέες ενός έλληνα εγκυκλοπαιδιστή χαρακτήρισε τα έργα του Παμπλέκη «υπέρ το δέον νεωτεριστικά» και «αθεϊστικά». Ακόμη και ο παλιός δάσκαλός του Ευγένιος Βούλγαρις καταδίκασε το βιβλίο του πρώην μαθητή του ως συμπίλημα «αποτροπαίων και δυστήνων βιβλιαρίων». Λίγο αργότερα, στις αρχές του 1793 ένας παλιός συμμαθητής του Παμπλέκη από την Αθωνιάδα Σχολή ο επίσκοπος Πλαταμώνος Διονύσιος έγραψε ένα λίβελλο εναντίον του με τίτλο «Ακολουθία  ετεροφθάλμου και αντιχρίστου  Χριστοδούλου του εξ Ακαρνανίας». Τέτοιο ήταν το  ήθος των καλοθρεμμένων ανώτερων κληρικών που τόνιζαν ακόμη και το γεγονός πως ο Παμπλέκης έχασε μικρός το ένα του μάτι.  

Η σύμπλευση της Εκκλησίας με την εξουσία 

Ιδιαίτερα το ιερατείο ενόχλησε η υιοθέτηση από τον Παμπλέκη των θέσεων των διαφωτιστών για σύμπλευση της Εκκλησίας με την εξουσία. Γι’ αυτό και ο Διονύσιος που καλά έτρωγε και έπινε υπό την σκέπη της οθωμανικής εξουσίας κατηγορούσε τον Παμπλέκη ότι δίδαξε την αθεΐα « χωρίς να φοβηθή ούτε καν βασιλέων νόμους, οπού προστάζουσιν, ότι αι περί θρησκείας διαλέξεις από τας συναναστροφάς να λείπουν». 

Άρρωστος και λίγο πριν το τέλος της ζωής του, ο Παμπλέκης έγραψε στη Λειψία την «Απάντησιν ανωνύμου προς τους αυτού άφρονας κατηγόρους, επωνομασθείσα περί θεοκρατίας ότι άπας ο λόγος περί τούτων στρέφει». Στο κείμενο αυτό μαστίγωνε το σκοταδισμό και την αμάθεια των επικριτών του, όμως δεν πρόλαβε  να το δημοσιεύσει ο ίδιος γιατί έφυγε από τη ζωή. Το δημοσίευσαν οι μαθητές του λίγες μέρες μετά το θάνατό του στο φυλλάδιο «Περί Θεοκρατίας» . Όμως και νεκρό το πατριαρχείο τον καταδίωξε. Ο πατριάρχης Νεόφυτος Ζ΄ με ένα «φρικτό Συνοδικό» που κυκλοφόρησε με τίτλο «Ο εξωστρακισμός του ασεβούς Χριστοδούλου του μονοφθάλμου του εξ Ακαρνανίας» αφόρισε τον ίδιο, το έργο του, αυτούς που θα το διάβαζαν, ακόμη και τον παπά που τέλεσε τη νεκρώσιμη ακολουθία του «μονοφθάλμου» και «αντιχρίστου» Χριστόδουλου Παμπλέκη. Τέτοια χριστιανική αγάπη… 

Το πρώτο Συνοδικό κείμενο καταδίκης των ιδεών της ελευθερίας και του Διαφωτισμού 

Το «φρικτό Συνοδικό», που κυκλοφόρησε και σε βιβλίο , έχει και μια άλλη ξεχωριστή σημασία. Είναι το πρώτο εκκλησιαστικό κείμενο μετά τη Γαλλική Επανάσταση, με το οποίο καταδικάζονται και αφορίζονται όχι μόνο οι απόψεις του Παμπλέκη αλλά και οι ιδέες του Διαφωτισμού ως μη συνάδουσες με την χριστιανική πίστη. Το πατριαρχείο βλέποντας να κλονίζεται η δοτή (από το σουλτάνο) εξουσία του καταδίκασε συλλήβδην όλους τους οπαδούς της πολιτικής και εθνικής ελευθερίας. Οι νέες ιδέες καταδικάστηκαν στο σύνολό τους γιατί «όπου και αν στρέψη τις τους οφθαλμούς του,  δεν βλέπει έναν πιστό, έναν άγιον, αλλά όλους νατουραλιστάς, ελευθερόφρονας, ανεξιθρήσκους και ενί λόγω αθέους». Και στο πρόσωπο του Παμπλέκη οι δεσποτάδες του Φαναρίου καταδίκασαν όλα όσα υποστηρίχθηκαν από «τους Βολταίρους… και  φρανκμαζόνας (Francmasons) και Ροσούς και Σπινόζας».  

Λίγα χρόνια αργότερα, το 1797, ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ καταδίκασε τη Γαλλική Επανάσταση ως παρεμβολή του διαβόλου στο θεϊκό σχέδιο. Είχε προηγηθεί η εντολή της Υψηλής Πύλης προς τον πατριάρχη να διδάσκει «πάντας τους βασιλικούς ραγιάδες, τα της υπακοής των χρέη». Και ο πατριάρχης έσπευσε να εκτελέσει τις εντολές του αφέντη του… 

Eνδεικτική Βιβλιογραφία 

–Ανωνύμου του Έλληνος «Ελληνική Νομαρχία ήτοι λόγος περί ελευθερίας». Φιλολογική  απομνημείωση, κείμενο-σχόλια –εισαγωγή Γ. Βαλέτας. Μελετήματα Ν.Α.Βέης- Μ. Σιγούρος. Εκδόσεις Αποσπερίτης. 

–Γιάνη Κορδάτου « Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας 1453-1821», τ. ΙΧ, εκδόσεις 20ος Αιώνας. 

–«1821 -Η Επανάσταση και οι απαρχές του αστικού Ελληνικού κράτους». Επιμέλεια: Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ. Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή. 

–Tηλέμαχου Λουγγή « Η Επανάσταση του 1821 και η παραχάραξή της». Αναδημοσίευση από το «Ριζοσπαστη» (1/4/2007) ομιλίας σε εκδήλωση με θέμα «Η αλήθεια για την Επανάσταση του 1821 και η παραχάραξή της από τα σχολικά βιβλία». 

–Φίλιππου Ηλιού  

«Η ακραία περίπτωση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Χριστόδουλος Παμπλέκης» (Αυγή 22/2/1976). 

«Θεσμική μεταρρύθμιση σχέσεων Πολιτείας-Εκκλησίας. Η αυτονομία της Εκκλησίας», Θρησκευτική ελευθερία και δημοκρατία (συλλογικός τόμος, Αθήνα 2000). 

«Κοινωνικοί αγώνες και διαφωτισμός. Η περίπτωση της Σμύρνης (1819)», Αθήνα 1986. 

«Η σιωπή για τον Χριστόδουλο Παμπλέκη», Ιστορικά τ. 4 ( Δεκέμβριος 1985. 

« Τύφλωσον Κύριε τον λαόν Σου. Οι προεπαναστατικές κρίσεις και ο Νικόλαος Πίκκολος», Αθήνα 1988. 

–Κιτρομηλίδη Πασχάλη 

«Η Γαλλική Επανάσταση και η Νοτιοανατολική Ευρώπη», Αθήνα 1990. 

«Νεοελληνικός Διαφωτισμός, οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες», Αθήνα 2000. 

«Ιδεολογικές συνέπειες της κοινωνικής διαμάχης στη Σμύρνη (1809-1810), ανάτυπο Αθήνα 1982. 

–Άλκη Αγγέλου «Των Φώτων. Όψεις  του Νεοελληνικού Διαφωτισμού», Αθήνα 1988. 

–Γ. Βαλέτα «Αδελφική Διδασκαλία»- κείμενο, σχόλια, εισαγωγή, επιμέλεια, Αθήνα 1949. 

–Λεοντσίνη- Γλυκοφρύδη Αθανασίας 

 «Νεοελληνική φιλοσοφία, θέματα πολιτικής και ηθικής», Αθήνα 2001. 

«Νεοελληνική φιλοσοφία, πρόσωπα και θέματα», Αθήνα 1993. 

–Παναγιώτη Τσολιά « Η κριτική της Θρησκείας στον νεοελληνικό Διαφωτισμό». Εκδόσεις Προσκήνιο. 

–Δημήτρη Αποστολόπουλου «Η Γαλλική Επανάσταση στην τουρκοκρατούμενη ελληνική κοινωνία», Αθήνα 1989. 

–Μανουήλ Γεδεών  

«Εικοσαετής πατριαρχική ιστορία κατόπιν θυέλλης (1791-1811) , ανάτυπο, Θεολογία τ. Ε΄, τεύχος ΙΘ΄, Αθήνα 1927. 

« Η πνευματική κίνησις του Γένους κατά τον ΙΗ΄και ΙΘ΄ αιώνα», Αθήνα 1976. 

–Παναγιώτη Νούτσου «Νεοελληνική φιλοσοφία, οι ιδεολογικές διαστάσεις των ευρωπαικών της προσεγγίσεων», Αθήνα 1981. 

–Αριστείδη Πανώτη «Το Συνοδικόν της εν Ελλάδι Εκκλησίας», Αθήνα 2008. 

Στο επόμενο (Γ’ ΜΕΡΟΣ):
Ο Αδαμάντιος Κοραής η θρησκεία και ο κλήρος 

(A΄ ΜΕΡΟΣ) Η διαπάλη του ελληνικού διαφωτισμού
και της Εκκλησίας
στα ύστερα προεπαναστατικά χρόνια

Σχετικά θέματα

Απόψεις