Ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833) ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της διανόησης της ελληνικής αστικής τάξης στιγμάτισε με τον πιο σκληρό τρόπο την βαθειά αντιδραστικότητα του πατριαρχείου και των καλογήρων. Και όπως σημειώνει ο Γιάνης Κορδάτος «στις επιθέσεις του Κοραή έχουμε ακόμα και την αψευδέστερη και την πιο αυθεντική μαρτυρία ότι το πατριαρχείο δεν είχε σχέσεις με τα “ εθνικά” κατοπινά κινήματα και ότι από τη στιγμή που σχηματίστηκε η ελληνική αστική τάξη ο πατριάρχης στην πραγματικότητα έπαψε να είναι ο ‘‘Εθνάρχης των ελλήνων’’».
Ο Κοραής ήταν θαυμαστής της γαλλικής Δημοκρατίας, όμως δεν ήταν ο άνθρωπος της δράσης και της επαφής με τις λαϊκές μάζες. Ήταν ο άνθρωπος του γραφείου που έβλεπε την πραγματικότητα και την κίνηση της ιστορίας σαν δάσκαλος και όχι σαν πολιτικός. Αυτή ακριβώς ήταν και η διαφορά του με τον Ρήγα Φεραίο που στάθηκε πραγματικός αρχηγός και αγωνιστής μέσα στο καμίνι της ιστορικής κίνησης.
Αν και η κριτική του στον κλήρο και τη στάση του στα χρόνια της δουλείας ήταν ιδιαίτερα σκληρή και καυστική, όμως απέναντι στη θρησκεία ακολούθησε μια μετριοπαθή στάση. Στις τρεις «Κατηχήσεις» που έγραψε στα νεανικά του χρόνια για βιοποριστικούς λόγους η θρησκεία γι’ αυτόν οδηγούσε σε ένα μέσο δρόμο ανάμεσα στη «Σκύλλα της δεισιδαιμονίας και την Χάρυβδη της αθεΐας».
Η επίδραση της Γαλλικής Επανάστασης
Καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση των θέσεων του Κοραή έπαιξε η εγκατάστασή του στη Γαλλία, λίγο πριν από την έκρηξη της Επανάστασης. Έζησε από κοντά την εξέγερση του επαναστατημένου λαού και ήταν παρών σε δύο σημαδιακές κινήσεις χειραφέτησης από την εξουσία του κλήρου, στη μετακομιδή των οστών του Βολταίρου και την καύση του ομοιώματος του πάπα, γεγονότα που περιέγραψε με θαυμασμό στις επιστολές που έστειλε σε οικείους του στη Σμύρνη. «Οι άνθρωποι έγραφε, ήνοιξαν τέλος πάντων τους οφθαλμούς των και δεν θέλουν να κυβερνώνται μήτε από τυράννους βασιλείς, μήτε από τυράννους ιερείς… Ναι, φοβούμαι ότι το τέλος της παρούσης εκατονταετηρίδος θέλει δείξει παράδοξα πράγματα εις την Ευρώπην , ήγουν την πτώσιν των βασιλέων και καλογήρων».
Για τον Κοραή αυτές οι ιδέες της ελευθερίας έπρεπε να μεταλαμπαδευθούν και στον ελληνικό χώρο που διοικείτο «από χαμάληδες και ντεβεντζήδες ή από βαρβάρους καλογερίσκους, χειροτέρους και απ’ αυτούς τους εξωτερικούς τυράννους, διότι εκείνους, ως λύκους, δύνασαι κάν να τους φυλαχθείς, αλλά τους εν σχήματι προβάτων , τίς δύναται να τους φύγη;».
Η άθλια «Πατρική Διδασκαλία» μνημείο δουλοπρέπειας
Το 1798 κι ενώ ο Ρήγας Φεραίος είχε πέσει στα χέρια της αυστριακής αστυνομίας που τον οδήγησε στο τραγικό του τέλος, κυκλοφόρησε ένα φυλλάδιο με τίτλο «Πατρική Διδασκαλία». Η σύνταξη του είχε αποφασιστεί στο πατριαρχείο σε διαβούλια στα οποία πήραν μέρος ο πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄, ο πατριάρχης Ιεροσολύμων Άνθιμος και άλλοι συνοδικοί δεσποτάδες. Σ’ αυτά τα διαβούλια αποφασίστηκε να συνταχθεί ένα φυλλάδιο που να κατακεραυνώνει Ρήγα και τις ιδέες του. Για το φυλλάδιο διαδόθηκε πως συντάκτης του ήταν ο Γρηγόριος ο Ε΄, αν και ως συγγραφέας του φερόταν ο Άνθιμος. Αργότερα άλλοι είπαν πως το έγραψε ένας βαθειά αντιδραστικός λόγιος, ο Αθανάσιος Πάριος.
Στην «Πατρική Διδασκαλία» διαβάζουμε τα εξής χριστιανικά και θεολογικά:
« Εδώ αγαπητοί μοι χριστιανοί πρέπει να ιδώμεν και να θαυμάσωμεν την άπειρον του Θεού προς ημάς αγάπη, Ιδέτε λαμπρότατα τι οικονόμησεν ο άπειρος εν ελέει και πάνσοφος ημών Κύριος, δια να φυλάγη και αύθις αλώβητον την αγίαν και ορθόδοξον πάντων ημών των ευσεβών και να σώση τους πάντας. Ήγειρεν εκ του μηδενός την ισχυράν αυτήν βασιλείαν των Οθωμανών αντί της των Ρωμαίων ημών βασιλείας, η οποία είχεν αρχίσει τρόπον τινά να χωλαίνη εις τα της ορθοδόξου πίστεως φρονήματα και ύψωσε την βασιλείαν αυτήν των Οθωμανών περισσότερον από κάθε άλλην δια να αποδείξη αναμφιβόλως ότι θείω εγένετο βουλεύματι και ουχί με δύναμιν των ανθρώπων και να πιστοποιήση πάντας τους πιστούς ότι με αυτόν τον τρόπον ηυδόκησε να οικονομήση μέγα μυστήριον , την σωτηρίαν δηλαδή εις τους εκλεκτούς λαούς…δια τούτο και νεύει εις την καρδίαν του βασιλέως τούτων των Οθωμανών να έχη ελεύθερα τα της πίστεως ημών των ορθοδόξων, και υπερεκπερισσού να τα διαυθεντεύη, ώστε οπού και να παιδεύη ενίοτε και τους χριστιανούς και τους παρεκτρεπομένους δια να έχουν πάντοτε του Θεού τον φόβον».
Και συνεχίζει ο καλογερίστικος αφορισμός της ιδέας της ελευθερίας καλώντας τους χριστιανούς «να αποκλείσωσι τα ώτα εις τα της αθέου ταύτης ελευθερίας τα παραγγέλματα διότι αύτη αντιβαίνει προς τα ρητά της Αγίας Γραφής, ήτις κελεύει να υποτασσώμεθα εις τας υπερεχούσας αρχάς…».
Η οργισμένη απάντηση
του Κοραή
με την «Αδελφική Διδασκαλία»
Η «Πατρική Διδασκαλία» κυκλοφόρησε και στο εξωτερικό και μόλις την πήρε στα χέρια του ο Κοραής απάντησε αμέσως με την «Αδελφική Διδασκαλία προς τους ευρισκομένους κατά πάσαν την Οθωμανικήν Επικράτειαν Γραικούς».
Ένα κείμενο οργισμένο, όλο φλόγα, για την δουλοπρέπεια των δεσποτάδων του Φαναρίου:
«Βλέπων, έγραφε, το κατά των βαρβάρων τυράννων της Ελλάδος μίσος αυξανόμενον έτι μάλλον ηθέλησεν ο φιλότουρκος συγγραφεύς να κοιμήση την δικαίαν των Γραικών αγανάκτησιν και να τους εμποδίση από του να μιμηθώσι τα σημερινά υπέρ της Ελευθερίας κινήματα πολλών εθνών της Ευρώπης».
Ο συγγραφέας της « Πατρικής Διδασκαλίας» είναι φιλότουρκος ως το κόκκαλο διακηρύσσει ο Κοραής:
«Υπερασπίζει και δικαιολογεί την τυραννίαν των Τούρκων ο συγγραφεύς του βιβλίου, θρηνεί την κατάργησιν της παπικής εξουσίας, αγκαλά ρητώς να το φανερώση δεν τολμά και τους Γραικούς να υποτάσσωνται αλόγως εις τους τυράννους σπουδάζει να πείση με μαρτυρίας της θείας Γραφής, τας οποίας ή παρεξηγεί ή κολοβάς φέρει εις το μέσον, κατά την συνήθειαν όλων των αιρετικών. Εις ολίγα λόγια η «Πατρική αύτη Διδασκαλία» γέμει τοσαύτης βλασφημίας, εναντίας εις τον ορθόν λόγον, εις την ιεράν ημών θρησκείαν και εις αυτήν της περί ελυθερίας δόξαν της Ανατολικής Εκκλησίας, ώστε είναι των αδυνάτων να εγεννήθη από εγκέφαλον ενός ορθοδόξου και συνετού Πατριάρχου.
Ουδεμίαν βέβαια βλάβην οι Γραικοί φοβούνται σήμερον από τοιούτον μωρόν σύγγραμμα. Αλλ’ είναι φόβος μήπως οι Ευρωπαίοι, αναγνόντες αυτό κατά τύχην, συμπεράνουν ότι τοιαύτα είναι όλων των Γραικών τα φρονήματα. Ότι είμεθα, όχι μόνο φαύλοι, αλλά φίλοι της δουλείας, όχι μόνον δέσμιοι, αλλ’ ότι και καυχώμεθα εις τα δεσμά και την μαστίζουσαν ημάς χείρα του τυράννου με ανδραποδώδες σέβας ασπαζόμεθα».
«Το κατά των τυράννων μίσος είναι ριζωμένον εις τας ημετέρας καρδίας»
Ο Κοραής θυμάται το Ρήγα Φεραίο και διακηρύσσει το δικαίωμα των λαών στον ξεσηκωμό κατά των τυράννων:
«Ανάγκη λοιπόν είναι να κηρύξωμεν εις όλην την οικουμένην αντιλέγοντες εις το μωρόν αυτό σύγγραμμα, ότι το κατά των τυράννων μίσος είναι ριζωμένον εις τας ημετέρας καρδίας, ότι του να μην ελευθερωθώμεν μέχρι σήμερον από τον ζυγόν αίτιον είναι, όχι η ημετέρα ανανδρία, αλλ’ η ζηλοτυπία πολλών Ηγεμόνων της Ευρώπης, οι οποίοι, κολακεύοντες τον ημέτερον Τύραννον βραδύνουσι την ελευθερίαν ημών».
«Πως τολμάτε να ονομάζεσθε Έλληνες»
Λίγα χρόνια αργότερα ο Κοραής επανέρχεται με τους «Στοχασμούς» του και κατακεραυνώνει το ιερατείο, που κρατά το λαό στην αμάθεια και την εξαχρείωση:
«Πώς τολμάτε να ονομάζεσθε Έλληνες, όταν υποφέρετε την ατιμίαν της Ελλάδος; Πώς πανιερώτατοι, όταν αμελήτε την παιδείαν του έθνους; Η νομίζετε ότι αρκούν αι κατ’ Εκκλησίαν διδαχαί και παραινέσεις εις διόρθωσιν των ηθών;… Και εγώ πιστεύω με σας και το βλέπω, ότι το ταλαίπωρον γένος ημών μαστίζεται. Αλλ’ η μεγαλυτέρα του μάστιξ είσθε εσείς. Μηδέ θέλει παύσει να μαστίζεται ενόσω σας σέβεται και σας υποφέρει επιστάτας της παιδείας του».
Η μεταμόρφωση του Παπατρέχα
Στον «Παπάτρέχα» ( από τα «Προλεγόμενα» στην Ιλιάδα και φέρουν την υπογραφή Ζ.Λ., ψευδώνυμο που χρησιμοποίησε και σε άλλο του βιβλίο) ο Κοραής περιγράφει τον πρότυπο του ιερωμένου πολίτη.
Ενός απλού λαϊκού παπά που από τον λειτουργικό αναλφαβητισμό κάτω από το καθεστώς της δουλείας μετατρέπεται σε κήρυκα της ελευθερίας όταν έρχεται σε επαφή (μέσω του συγγραφέα) με τη νεώτερη φιλοσοφία: «Μαθημένοι τα θυμιάματα και τας προσκυνήσεις της απαιδευσίας, ολίγοι τινές, κακώς γραμματισμένοι αλαζόνες, σποδάζουν να διώξωσιν την φιλοσοφίαν, μόνην ικανήν να δείξη την ορθήν μέθοδον της παιδείας, πότε μεν αυτήν κατηγορούντες ως εναντίαν της θρησκείας, πότε δε τους επαινέτας αυτής κηρύττοντες ως αθρήσκους».
Το 1820, ένα χρόνο πριν από την έναρξη της Επανάστασης στη «Συμβουλή Τριών Επισκόπων» καυτηριάζει την πολιτική ταύτιση της Εκκλησίας σ’ Ανατολή και Δύση με την απολυταρχία και κατά της Επανάστασης.
Ένα χρόνο μετά την Ανεξαρτησία, σε ένα από τα τελευταία συγγράμματά του τον «Συνέκδημον Ιερατικόν» ο Κοραής εκφράζει τον φόβο των εκπροσώπων του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ότι η δημιουργία εθνικού κράτους δεν είχε ως επακόλουθο και την πνευματική και ηθική απελευθέρωσή του., ενώ η Εκκλησία στο νεοσύστατο κράτος εξακολουθούσε να έχει την ίδια ισχύ με την οθωμανική περίοδο και το βασικό εμπόδιο για την κοινωνική και πνευματική ελευθερία. Μια ξεχωριστή σημείωση αν σκεφτούμε πως το 1833 μετά το Αυτοκέφαλο της ελλαδικής Εκκλησίας αρχηγός της οριζόταν ο καθολικός το θρήσκευμα βασιλιάς Όθωνας.
Ακόμη και νεκρό το πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης καταδίωξε τον Κοραή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα: Το 1833 το Φανάρι απαγόρευσε την τέλεση μνημοσύνου για το μεγάλο δάσκαλο!…
Eνδεικτική Βιβλιογραφία
–Ανωνύμου του Έλληνος «Ελληνική Νομαρχία ήτοι λόγος περί ελευθερίας». Φιλολογική απομνημείωση, κείμενο-σχόλια –εισαγωγή Γ. Βαλέτας. Μελετήματα Ν.Α.Βέης- Μ. Σιγούρος. Εκδόσεις Αποσπερίτης.
–Γιάνη Κορδάτου « Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας 1453-1821», τ. ΙΧ, εκδόσεις 20ος Αιώνας.
–«1821 -Η Επανάσταση και οι απαρχές του αστικού Ελληνικού κράτους». Επιμέλεια: Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ. Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή.
–Tηλέμαχου Λουγγή « Η Επανάσταση του 1821 και η παραχάραξή της». Αναδημοσίευση από το «Ριζοσπαστη» (1/4/2007) ομιλίας σε εκδήλωση με θέμα «Η αλήθεια για την Επανάσταση του 1821 και η παραχάραξή της από τα σχολικά βιβλία».
–Φίλιππου Ηλιού
«Η ακραία περίπτωση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Χριστόδουλος Παμπλέκης» (Αυγή 22/2/1976).
«Θεσμική μεταρρύθμιση σχέσεων Πολιτείας-Εκκλησίας. Η αυτονομία της Εκκλησίας», Θρησκευτική ελευθερία και δημοκρατία (συλλογικός τόμος, Αθήνα 2000).
«Κοινωνικοί αγώνες και διαφωτισμός. Η περίπτωση της Σμύρνης (1819)», Αθήνα 1986.
«Η σιωπή για τον Χριστόδουλο Παμπλέκη», Ιστορικά τ. 4 ( Δεκέμβριος 1985.
« Τύφλωσον Κύριε τον λαόν Σου. Οι προεπαναστατικές κρίσεις και ο Νικόλαος Πίκκολος», Αθήνα 1988.
–Κιτρομηλίδη Πασχάλη
«Η Γαλλική Επανάσταση και η Νοτιοανατολική Ευρώπη», Αθήνα 1990.
«Νεοελληνικός Διαφωτισμός, οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες», Αθήνα 2000.
«Ιδεολογικές συνέπειες της κοινωνικής διαμάχης στη Σμύρνη (1809-1810), ανάτυπο Αθήνα 1982.
–Άλκη Αγγέλου «Των Φώτων. Όψεις του Νεοελληνικού Διαφωτισμού», Αθήνα 1988.
–Γ. Βαλέτα «Αδελφική Διδασκαλία»- κείμενο, σχόλια, εισαγωγή, επιμέλεια, Αθήνα 1949.
–Λεοντσίνη- Γλυκοφρύδη Αθανασίας
«Νεοελληνική φιλοσοφία, θέματα πολιτικής και ηθικής», Αθήνα 2001.
«Νεοελληνική φιλοσοφία, πρόσωπα και θέματα», Αθήνα 1993.
–Παναγιώτη Τσολιά « Η κριτική της Θρησκείας στον νεοελληνικό Διαφωτισμό». Εκδόσεις Προσκήνιο.
–Δημήτρη Αποστολόπουλου «Η Γαλλική Επανάσταση στην τουρκοκρατούμενη ελληνική κοινωνία», Αθήνα 1989.
–Μανουήλ Γεδεών
«Εικοσαετής πατριαρχική ιστορία κατόπιν θυέλλης (1791-1811) , ανάτυπο, Θεολογία τ. Ε΄, τεύχος ΙΘ΄, Αθήνα 1927.
« Η πνευματική κίνησις του Γένους κατά τον ΙΗ΄και ΙΘ΄ αιώνα», Αθήνα 1976.
–Παναγιώτη Νούτσου «Νεοελληνική φιλοσοφία, οι ιδεολογικές διαστάσεις των ευρωπαικών της προσεγγίσεων», Αθήνα 1981.
–Aριστείδη Πανώτη «Το Συνοδικόν της εν Ελλάδι Εκκλησίας», Αθήνα 2008.
Στο επόμενο (Δ΄ ΜΕΡΟΣ): Τα ανώνυμα κείμενα
του ελληνικού Διαφωτισμού
στα ύστερα προεπαναστατικά χρόνια
– H «Ελληνική Νομαρχία»
(A΄ ΜΕΡΟΣ) Η διαπάλη του ελληνικού διαφωτισμού
και της Εκκλησίας
στα ύστερα προεπαναστατικά χρόνια
(Β΄ ΜΕΡΟΣ) Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός
και ο αντίκτυπός του στον ελλαδικό χώρο
