Just in

Όλα τα νέα
Imerodromos logo
 

Η διαπάλη του ελληνικού διαφωτισμού και της Εκκλησίας στα ύστερα προεπαναστατικά χρόνια (A΄)

Για την συμπλήρωση 200 Χρόνων από την Επανάσταση του 1821, που συμπληρώνονται φέτος, ο Ημεροδρόμος ξεκινάει σήμερα ένα Αφιέρωμα στον Ελληνικό Διαφωτισμό από τα ύστερα προεπαναστατικά χρόνια μέχρι τα πρώτα χρόνια της δημιουργίας του ελληνικού κράτους και την καταλυτική συμβολή της στην μεγάλη Επανάσταση του 1821

Από τον 17ο αιώνα και ύστερα αρχίζουν στον ελλαδικό χώρο μεγάλες πολιτικές ανακατατάξεις και ιδεολογικές ζυμώσεις. Καταλύτης γι’ αυτές είναι..

Από τον 17ο αιώνα και ύστερα αρχίζουν στον ελλαδικό χώρο μεγάλες πολιτικές ανακατατάξεις και ιδεολογικές ζυμώσεις. Καταλύτης γι’ αυτές είναι η διαμόρφωση εθνικής συνείδησης στην τάξη των βιοτεχνών, εμπόρων και καραβοκυραίων και το όνομα Ελληνας, που στα χρόνια του Βυζαντίου σήμαινε τον ειδωλολάτρη και αντίθετα επικρατούσε το γραικός και ρωμαίος, να αποκτά τιμητική σημασία. 

Την ίδια εποχή, και κυρίως στο 18ο αιώνα, και τα χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης,  στην Ευρώπη το ρεύμα του Διαφωτισμού κορυφώνεται. Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της φιλοσοφίας του ευρωπαϊκού διαφωτισμού ήταν η κριτική της θρησκείας και της Εκκλησίας. Οι ιδέες αυτές διαδόθηκαν και στον ελλαδικό χώρο. Οι Ελληνες διαφωτιστές, επηρεασμένοι από τον ευρωπαϊκό διαφωτισμό  και τις ριζοσπαστικές του ιδέες στάθηκαν απέναντι στον συντηρητισμό του κλήρου και ειδικότερα του πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης που αποτελούσε κράτος εν κράτει στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, χαρακτηρίζοντάς το δίκαια όχι μόνο ως εκφραστή του μεσαιωνικού σκοταδισμού, αλλά και ως βασικό εμπόδιο στην ιδέα της απελευθέρωσης από τον οθωμανικό ζυγό.  

Είναι χαρακτηριστική των ιδεών των διαφωτιστών στον ελλαδικό χώρο η αντίδραση του νεαρού τότε Κοραή όταν οι Γάλλοι επαναστάτες, το 1791 μετά τον αφορισμό της Επανάστασής τους από τον πάπα της Ρώμης έκαψαν το ομοίωμα του. 

Γαλλική Επανάσταση. Η πτώση της Βαστίλης στις 14 Ιουνίου 1789. «Η Άλωση της Βαστίλης» του Jean-Pierre Houël

 Ο Κοραής περιγράφοντας όλη την τελετουργία του επαναστατημένου λαού πρόβλεψε ότι το τέλος του 18ου αιώνα θα έφερνε και το τέλος των «καλογήρων και των βασιλέων». 

Αυτό τον επαναστατικό παλμό τον ένοιωσε και ο τουρκοκρατούμενος ελλαδικός χώρος με τους Ελληνες λογίους και την ανερχόμενη αστική τάξη να προσπαθούν να συγκεράσουν το αίτημα για κοινωνική απελευθέρωση με την εθνική ανεξαρτησία, έχοντας απέναντί τους την επίσημη Εκκλησία, η οποία με την ιδεολογική ηγεμονία της και τα προνόμιά της ήταν  απόλυτα ενσωματωμένη και ένας βασικός πυλώνας του οθωμανικού φεουδαρχικού καθεστώτος. 

Βεβαίως στην Ελλάδα το ευρωπαϊκό ρεύμα της αλλαγής ήρθε κάπως καθυστερημένα. Όμως συνέβαλε καθοριστικά στην αλλαγή των πνευματικών και πολιτικών συνθηκών για την αφύπνιση αυτών που ζούσαν στον ελλαδικό χώρο και την εθνική αναγέννηση. 

Μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες προετοιμάστηκε και έγινε η αστική εθνικοαπελευθερωτική επανάσταση του 1821, μέρος της αλυσίδας των αστικοδημοκρατικών επαναστάσεων του 18ου και του 19ου αιώνα  αλλά και με το ξεχωριστό χαρακτηριστικό του εθνικο- απελευθερωτικού αγώνα εναντίον μιας όχι ντόπιας , αλλά ξένης φεουδαρχικής εξουσίας, της οθωμανικής. 

Ο Γεώργιος Σχολάριος- Γεννάδιος και τα προνόμια του πατριαρχείου 

Γεώργιος Σχολάριος- Γεννάδιος, ο πρώτος πατριάρχης μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης.

Ο σουλτάνος Μωάμεθ ο Β΄ αμέσως μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης επέλεξε να αξιοποιήσει βασικούς θεσμούς  της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ακόμη εκμεταλλευόμενος το διχασμό των ορθοδόξων σε ενωτικούς ( με την Εκκλησία της Ρώμης) και ανθενωτικούς φρόντισε να κολακέψει τις θρησκόληπτες λαικές μάζες  θέλοντας έτσι να αποφύγει και τον κίνδυνο μιάς νέας ευρωπαικής εκστρατείας εναντίον του. Έτσι επέβαλε  την εκλογή στον πατριαρχικό θρόνο του ανθενωτικού Γεώργιου Σχολάριου (1400-1473) που μετονομάστηκε σε Γεννάδιο. Παράλληλα φρόντισε να ενισχύσει την πατριαρχική εξουσία με τα λεγόμενα προνόμια ( απόλυτη και προστατευόμενη θρησκευτική εξουσία, αφορολόγητο, δικαστικές εξουσίες της Εκκλησίας  σε ζητήματα όπως το οικογενειακό δίκαιο κ.α). 

Με τα προνόμια αυτά ο πατριάρχης αναγνωρίστηκε σαν πολιτικός αρχηγός των ορθοδόξων, ένας εθνάρχης ( Μιλλέτ-μπασης). 

Το πατριαρχείο έγινε ένας βασικός θεσμός της οθωμανικής εξουσίας με τον  πατριάρχη μαζί με τους μητροπολίτες εγγυητές της υποταγής των ραγιάδων. Παρουσίαζαν μάλιστα την υποδούλωση  στους οθωμανούς ως αποτέλεσμα της θείας πρόνοιας. 

Η παραποίηση της ιστορικής αλήθειας 

Η επίσημη αστική ιστοριογραφία που ακόμη και σήμερα διδάσκεται στα σχολεία, παραποιεί την ιστορική αλήθεια για το ρόλο του κλήρου στα χρόνια της τουρκοκρατίας. Όμως όλες οι πηγές οδηγούν στο συμπέρασμα πως ο ανώτερος κλήρος , πατριάρχες και δεσποτάδες μαζί με τους καλογήρους, καταδυνάστευαν το σκλαβωμένο λαό, ενώ την ιδιωτική τους ζωή χαρακτήριζε η αισχρότητα σε όλες τις μορφές της. 

Ο πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρις (1572-1638).

Εξαίρεση στον κανόνα η παρουσία  μέσα στον ανώτερο κλήρο υπήρχαν μορφών όπως οι πατριάρχες Κύριλλος Λούκαρις και Ιερεμίας Γ΄.  

 Όπως επίσης και το γεγονός πως στην ορθόδοξη Εκκλησία της Ανατολής δεν υπήρξε Ιερά Εξέταση, όπως στη Δύση. Ωστόσο και στην Ανατολή κάθε νεωτερική φωνή αντιμετωπίστηκε σκληρά. 

Στο πατριαρχείο τα περισσότερα χρόνια κυριαρχούσε μια κλίκα καλογήρων ντυμένων στα χρυσά που είχαν μεταβάλει την απονομή των αξιωμάτων σε χρηματιστηριακό παιχνίδι με τη σιμωνία (σ.σ. Χρηματισμός  για την ανάληψη εκκλησιαστικού αξιώματος) να αποτελεί συνηθισμένο φαινόμενο. Συνηθισμένη επίσης ήταν και η αλλαξοπατριαρχία, Πατριάρχες έχαναν το θρόνο τους πριν ακόμη καλά καλά ανέβουν σ’αυτόν. Μόνο μέσα στο διάστημα 1623 έως το 1700 έγιναν 50 αλλαξοπατριαρχίες. Και όλες με το ανάλογο ποσό που δινόταν στο σουλτάνο, αφού οι ανώτεροι κληρικοί κατάργησαν ακόμη και τον όρο των προνομίων που έδωσε ο Μωάμεθ ο Β΄ και καθιερώσανε να ορίζεται ο πατριάρχης από το σουλτάνο και όχι να εκλέγεται από τη Σύνοδο και εκπροσώπους του λαϊκού στοιχείου. 

Ο ανώνυμος συγγραφέας της «Ελληνικής Νομαρχίας» περιέγραψε με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο το κλίμα που επικρατούσε στο πατριαρχείο και τη συμπεριφορά των δεσποτάδων: 

« Ώ, συ μιαρά Σύνοδος της Κωνσταντινουπόλεως, εις τι ομοιάζεις τους ιερούς και θείους Αποστόλους του λόγου και της σοφίας του Ιησού Χριστού; Ίσως εις την ένδειαν και αφιλοκερδείαν όπου εκείνοι εκήρυττον; Αλλ’ εσύ είσαι γεμάτη από χρήματα όπου καθημερινώς κλέπτεις από τους ταλαίπωρους χριστιανούς. Ίσως την εγκράτειαν και χαλιναγωγίαν των παθών; Αλλ’ εις ποίον μεγάλον ξεφάντωμα δεν ευρίσκεται μέρος τους συγκλήτους σου και από αυτούς δεν λατρεύει δύο και τρεις αρχοντίσσας με άκραν αναισχυντίαν και σχεδόν φανερά;», 

Η εκκλησιαστική περιουσία  όλο και μεγάλωνε αφού οι χριστιανοί ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν φόρο και στην Εκκλησία τη λεγόμενη ρόγα ή ζητεία. Μάλιστα οι αγρότες έφταναν να δίνουν στην Εκκλησία το 1/3 της σοδειάς τους. 

Ο Άνθιμος Γαζής ( 1764-1828) «στυλοβάτης του γένους μας», όπως τον χαρακτήρισε ο Γιάνης Κορδάτος.

 Όσο για τα μοναστήρια η περιουσία τους ήταν  δεύτερη σε μέγεθος μετά από αυτή των τούρκων φεουδαρχών. Γι’ αυτούς τους καλογήρους έγραφε ο Άνθιμος Γαζής, ο οποίος αν και ήταν κληρικός, αρχιμανδρίτης, ήταν μια ξεχωριστή πνευματική μορφή, στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα: 

«Οι καλοί μας μοναχοί,  ασφαλισμένοι αγεληδόν εις τας Μονάς, εκνενευρωμένοι από την οκνηρίαν, ετρέφοντο από τους ιδρώτας των πτωχών κοσμικών , τους οποίους με τας δεισιδαιμονίας των επλανούσαν. Επάσχιζον με κάθε τρόπoν να ερημώσουν τας πόλεις …προξενούντες όσον λάχος (σ.σ. Το προορισμένο σε κάποιον, ο κλήρος, η μοίρα)  την φθοράν εις το Γένος… Πανταχού οι Ελληνες συγγραφείς εμποδίζοντο δια να αναγιγνώσκονται…». 

Στην πυρά τα «αιρετικά» συγγράμματα 

Μία από τις πρώτες πράξεις του Γεννάδιου μετά την άνοδό του στον πατριαρχικό θρόνο ήταν να ρίξει στη φωτιά μέσα στο πατριαρχείο τα γραπτά του Γεωργίου Γεμιστού-Πλήθωνος (1355-1452) του πρωτοπόρου φιλοσόφου του 15ου αιώνα , ο οποίος είχε ασκήσει  κριτική στον κλήρο και στον απόλυτο έλεγχο της Εκκλησίας στην πνευματική και πολιτική ζωή. 

Ο Γεώργιος Γεμιστός- Πλήθων, πρωτοπόρος φιλόσοφος του 15ου αιώνα που άσκησε κριτική στη χριστιανική θρησκεία. Ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων (κάτω αριστερά με τα γένια), λεπτομέρεια από τοιχογραφία στο παλάτι των Μεδίκων, Φλωρεντία, Ιταλία.

Για τους επόμενους δύο αιώνες για το οθωμανικό κράτος και το πατριαρχείο η μόνη εκπαιδευτική δραστηριότητα που επιτρέπονταν έπρεπε να είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ορθοδοξία. 

Οι φαναριώτες 

Στη διάρκεια του 17ου αιώνα απέκτησε δύναμη  μια νέα αριστοκρατική τάξη ελλήνων αξιωματούχων και λογίων που στελέχωσαν νευραλγικές θέσεις του οθωμανικού κράτους, μέχρι τα χρόνια της Επανάστασης. Γλωσσομαθείς και μορφωμένοι οι φαναριώτες ανέλαβαν κυρίως διπλωματικά καθήκοντα κι’ έτσι ήρθαν σ’ επαφή με τις ευρωπαϊκές ιδέες. Μάλιστα μετά την ανάληψη της διοίκησης  στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, που αποτελούσαν ένα είδος ενδιάμεσου μεταξύ της οθωμανικής Ανατολής και της χριστιανικής Δύσης, είχαν μια συνεχή και συστηματική επαφή  με την ευρωπαϊκή διανόηση. Όμως, λόγω της θέσης τους, αντιμετώπισαν τα θέματα με τα οποία ασχολήθηκαν μέσα από μια συντηρητική σκοπιά. Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα και μετά τους φαναριώτες ο προσανατολισμός προς την ευρωπαϊκή παιδεία επεκτάθηκε και σε άλλους κύκλους του ελλαδικού χώρου όπως ήταν οι έμποροι, οι Ελληνες των παροικιών αλλά και κληρικοί ( αρκετοί  από τους εκπροσώπους του ελληνικού διαφωτισμού ήταν κληρικοί γιατί μόνο μέσω της Εκκλησίας θα μπορούσε κάποιος να  σπουδάσει εκείνη την εποχή). Όλοι αυτοί είχαν τη δυνατότητα να έχουν άμεση επαφή με την Ευρώπη και τα πανεπιστήμιά της. Επηρεασμένοι από τα νέα φιλοσοφικά  ευρωπαϊκά  ρεύματα άρχισαν να αμφισβητούν την αυθεντία του ιερατείου και τις παραδεδεγμένες για την Εκκλησία  φιλοσοφικές ιδέες. Ήταν φυσικό η εισαγωγή στον ελλαδικό χώρο αυτών των ιδεών να συναντήσει την σκληρή αντίδραση του ανώτερου κλήρου κυρίως από το 1793 και μέχρι την Επανάσταση.

Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης και η καταδίκη του από την πατριαρχική Σύνοδο 

Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης.

Η πρώτη σύγκρουση για το δικαίωμα της ελευθερίας στη φιλοσοφική έρευνα είχε πρωταγωνιστή ένα κληρικό, τον ιερομόναχο και δάσκαλο της φιλοσοφίας Μεθόδιο Ανθρακίτη ( 1660-1749).  

Ο Ανθρακίτης λόγιος με βαθιά μόρφωση και σπουδές στην Ιταλία από τα πρώτα κιόλας έργα του αναδείχθηκε σε πρωτεργάτη της απαλλαγής του φιλοσοφικού στοχασμού από τις μεσαιωνικές αγκυλώσεις . 

Παράλληλα άσκησε κριτική στις ατασθαλίες διεφθαρμένων κληρικών, αλλά και στα εκφοβιστικά εκκλησιαστικά επιτίμια με τα οποία το ιερατείο κρατούσε υποταγμένες  τις θρησκόληπτες μάζες:

«Βαβαί, τι άσπλαχνία είναι αυτή, τι ωμότης, τι απανθρωπότης, να πραγματεύεται ο καλός ποιμένας τους αφορισμούς, να πωλή την πληγήν του θεού διά αισχροκέρδειαν; (…) Βοούσι κατά τούτων των αφροντίστων και άλαλων ποιμένων οι νόμοι οι φυσικοί. Διατί καταπατούσι την υπόσχεσίν τους και λαμβάνοντες τας εσοδίας, τας μεταχειρίζονται μόνον εις άφθονον απόλαυσιν των επιθυμιών τους».

Πριν από τον Ανθρακίτη υπήρξαν και άλλοι οι οποίοι κατέκριναν τη διαφθορά του ανώτερου κλήρου, όμως αυτός ήταν ο πρώτος ιερωμένος που άσκησε κριτική στηριγμένος στους φυσικούς νόμους. 

Ο Ανθρακίτης δίδαξε στη Σχολή της Καστοριάς και των Ιωαννίνων μαζί με τη φιλοσοφία και νεώτερα μαθηματικά εξοργίζοντας τους εκπροσώπους του σκοταδισμού. Η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι της οργής των σκοταδιστών ήταν η άντίρρηση που έφερε στον πατριάρχη Αλεξανδρείας Σαμουήλ να κάνει έρανο και να ζητήσει λεφτά από τους κατοίκους μιας φτωχής πόλης , όπως ήταν η Καστοριά. 

«Αλητήριος» 

Οι αντίπαλοί του τον κατήγγειλαν στην Ιερά Σύνοδο του πατριαρχείου στην Κωνσταντινούπολη που τον κάλεσε σε απολογία. Έντεκα πρόκριτοι των Ιωαννίνων έστειλαν επιστολή στη Σύνοδο με την οποία ζητούσαν να ανακληθεί η πρόσκληση του Ανθρακίτη λόγω πενίας και γήρατος. Όμως οι συνοδικοί ιεράρχες προχώρησαν στην καθαίρεσή του από το ιερατικό και διδασκαλικό αξίωμά με τη βασική κατηγορία ότι ακολούθησε την αίρεση του Miguel de Molinos ενός ισπανού καθολικού ιερέα από τη Σαραγόσα  που καταδικάστηκε για τις απόψεις του από την Ιερά Εξέταση και πέθανε στη φυλακή. Και βεβαίως η καθαίρεση συνοδεύτηκε από τους συνηθισμένους στα εκκλησιαστικά κείμενα της εποχής χαρακτηρισμούς ο ηπιότερος των οποίων ήταν «αλητήριος». 

Η  καύση των συγγραμμάτων του  

Με το βάρος των χρόνων και άρρωστος ο Ανθρακίτης αναγκάστηκε να ταξιδέψει στην Κωνσταντινούπολη για την αναψηλάφηση της δίκης του. Όμως και πάλι η Σύνοδος τον καταδίκασε υποχρεώνοντάς τον σε μετάνοια και δημόσια αποκήρυξη της διδασκαλίας του ενώ παράλληλα τον ανάγκασε να παραδώσει ο ίδιος στην πυρά τα συγγράμματά του.

Τελικά το 1725 τον αποκατέστησε και στα δύο αξιώματα, το ιερατικό και το διδασκαλικό με τον όρο στη διδασκαλία του να ακολουθεί τα διδασκόμενα στην Πατριαρχική  Σχολή στην Κωνσταντινούπολη «μηδεμίαν άλλων παράδοσιν ασυνήθους και ξένης φιλοσοφίας τολμήσαι όλως ποτέ». 

Η διαμάχη του  Ανθρακίτη με την κορυφή της Εκκλησίας άνοιξε ένα κύκλο, σχεδόν εκατονταετή διώξεων των εκφραστών των νέων ιδεών. Ωστόσο  αυτή η υπόθεση είχε και μια άλλη πλευρά. Στο πλευρό του Ανθρακίτη και των ιδεών του στάθηκαν οι εκπρόσωποι παραγωγικών τμημάτων του λαού. Και μπορεί να μην επηρέασαν την απόφαση της Συνόδου, λόγω της παντοδυναμίας της κορυφής της Εκκλησίας, όμως αποτέλεσε μια κίνηση χαρακτηριστική των διεργασιών εκείνης της εποχής στον ελλαδικό χώρο.  

Και o σπόρος που έριξε ο Ανθρακίτης άρχισε να αποδίδει καρπούς. Λίγα χρόνια μετά από την καταδίκη του ο μαθητής του Παχώμιος ζήτησε να ανοίξει σχολή στη Θεσσαλονίκη και να διδάξει μαζί με την παραδοσιακή και τη νεώτερη φιλοσοφία και τις επιστήμες. Όμως και πάλι το πατριαρχείο αντέδρασε και όταν ο Παχώμιος αρνήθηκε να υπακούσει τον εξόρισε στο Άγιον Όρος…  

 Eνδεικτική Βιβλιογραφία 

–Ανωνύμου του Έλληνος «Ελληνική Νομαρχία ήτοι λόγος περί ελευθερίας». Φιλολογική  απομνημείωση, κείμενο-σχόλια –εισαγωγή Γ. Βαλέτας. Μελετήματα Ν.Α.Βέης- Μ. Σιγούρος. Εκδόσεις Αποσπερίτης. 

–Γιάνη Κορδάτου « Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας 1453-1821», τ. ΙΧ, εκδόσεις 20ος Αιώνας. 

–«1821 -Η Επανάσταση και οι απαρχές του αστικού Ελληνικού κράτους». Επιμέλεια: Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ. Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή. 

–Tηλέμαχου Λουγγή « Η Επανάσταση του 1821 και η παραχάραξή της». Αναδημοσίευση από το «Ριζοσπαστη» (1/4/2007) ομιλίας σε εκδήλωση με θέμα «Η αλήθεια για την Επανάσταση του 1821 και η παραχάραξή της από τα σχολικά βιβλία». 

–Φίλιππου Ηλιού: 

«Η ακραία περίπτωση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Χριστόδουλος Παμπλέκης» (Αυγή 22/2/1976). 

«Θεσμική μεταρρύθμιση σχέσεων Πολιτείας-Εκκλησίας. Η αυτονομία της Εκκλησίας», Θρησκευτική ελευθερία και δημοκρατία (συλλογικός τόμος, Αθήνα 2000). 

«Κοινωνικοί αγώνες και διαφωτισμός. Η περίπτωση της Σμύρνης (1819)», Αθήνα 1986. 

«Η σιωπή για τον Χριστόδουλο Παμπλέκη», Ιστορικά τ. 4 (Δεκέμβριος 1985. 

«Τύφλωσον Κύριε τον λαόν Σου. Οι προεπαναστατικές κρίσεις και ο Νικόλαος Πίκκολος», Αθήνα 1988. 

–Κιτρομηλίδη Πασχάλη:

«Η Γαλλική Επανάσταση και η Νοτιοανατολική Ευρώπη», Αθήνα 1990. 

«Νεοελληνικός Διαφωτισμός, οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες», Αθήνα 2000. 

«Ιδεολογικές συνέπειες της κοινωνικής διαμάχης στη Σμύρνη (1809-1810), ανάτυπο Αθήνα 1982. 

–Άλκη Αγγέλου «Των Φώτων. Όψεις  του Νεοελληνικού Διαφωτισμού», Αθήνα 1988. 

–Γ. Βαλέτα «Αδελφική Διδασκαλία»- κείμενο, σχόλια, εισαγωγή, επιμέλεια, Αθήνα 1949. 

–Λεοντσίνη- Γλυκοφρύδη Αθανασίας:

 «Νεοελληνική φιλοσοφία, θέματα πολιτικής και ηθικής», Αθήνα 2001. 

«Νεοελληνική φιλοσοφία, πρόσωπα και θέματα», Αθήνα 1993. 

–Παναγιώτη Τσολιά « Η κριτική της Θρησκείας στον νεοελληνικό Διαφωτισμό». Εκδόσεις Προσκήνιο. 

–Δημήτρη Αποστολόπουλου «Η Γαλλική Επανάσταση στην τουρκοκρατούμενη ελληνική κοινωνία», Αθήνα 1989. 

–Μανουήλ Γεδεών  

«Εικοσαετής πατριαρχική ιστορία κατόπιν θυέλλης (1791-1811) , ανάτυπο, Θεολογία τ. Ε΄, τεύχος ΙΘ΄, Αθήνα 1927. 

« Η πνευματική κίνησις του Γένους κατά τον ΙΗ΄και ΙΘ΄ αιώνα», Αθήνα 1976. 

–Παναγιώτη Νούτσου «Νεοελληνική φιλοσοφία, οι ιδεολογικές διαστάσεις των ευρωπαικών της προσεγγίσεων», Αθήνα 1981. 

–Αριστείδη Πανώτη «Το Συνοδικόν της εν Ελλάδι Εκκλησίας», τ. Α΄, Αθήνα 2008. 

*Ο πίνακας που συνοδεύει το άρθρο είναι του Θεόφιλου, «Κωνσταντίνος ο Αυτοκράτωρ των Ελληνορωμαίων εξέρχεται Ατρομος εις την μάχην το 1453 Μαΐου 29»

Στο επόμενο (Β’ ΜΕΡΟΣ):
Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός
και ο αντίκτυπός του στον ελλαδικό χώρο. 

 

Σχετικά θέματα

Απόψεις