Οταν στις 5 Μάρτη του 1936 ο βασιλιάς Γεώργιος έκανε τον Ι. Μεταξά υπουργό Στρατιωτικών στην κυβέρνηση Δεμερτζή, πολλοί ήταν αυτοί που νόμισαν- κι ακόμη περισσότεροι αυτοί που διέδωσαν- πως ο μονάρχης παρενέβαινε δυναμικά για να αποφύγει μια δικτατορία. Φαινομενικά έτσι είχαν τα πράγματα, αφού το πρωί της ίδιας ημέρας- και φυσικά πριν υπουργοποιηθεί ο Μεταξάς- πραγματοποιήθηκε στο υπουργείο Στρατιωτικών σύσκεψη της ανώτατης ηγεσίας των Ενόπλων Δυνάμεων και των Σωμάτων Ασφαλείας με θέμα την κήρυξη δικτατορίας. Μάλιστα μετά τη σύσκεψη ο, μέχρι εκείνη τη στιγμή, υπουργός Στρατιωτικών, Αλ. Παπάγος, πήγε στα ανάκτορα και ζήτησε από το βασιλιά να παύσει την κυβέρνηση Δεμερτζή και να ορίσει νέα, εξωκοινοβουλευτική, της εμπιστοσύνης των ανακτόρων και των Ενόπλων Δυνάμεων1.
Ακόμη κι αυτός ο Ε. Βενιζέλος φαίνεται να παρασύρθηκε από εκείνες τις εξελίξεις και σε επιστολή που έστειλε από το Παρίσι στο φίλο του Λουκά Ρούφο, στις 9/3/1936, σχολίαζε ως εξής την υπουργοποίηση του Μεταξά: «Δεν είναι ανάγκη να σου είπω πόσον ζωηρά είναι η χαρά μου, διότι ο Βασιλεύς απεφάσισε να πατάξη επί τέλους τας διηνεκείς επεμβάσεις των στρατιωτικών παραγόντων, απομακρύνας από την κυβέρνησιν, μετά την τελευταίαν αυθάδειάν των, τον Παπάγον και Πλατήν, και αναθέσας το υπουργείον των Στρατιωτικών εις τον Μεταξάν. Με την ενέργειάν του αυτήν ο βασιλεύς απέκτησε πάλιν ακέραιον το κύρος του, τόσον απαραίτητον διά την αποκατάστασιν της ψυχικής ενότητος του ελληνικού λαού και την οριστικήν επάνοδον της Χώρας εις κανονικόν πολιτικόν βίον… Από μέσα από την καρδιά μου αναφωνώ: Ζήτω ο Βασιλεύς!»2.
Η δικτατορία και τα αστικά κόμματα
Η δικτατορία και οι κορυφαίοι αστοί πολιτικοί
Πέρα από το ρόλο που έπαιξαν τα αστικά κόμματα στην προετοιμασία της Μεταξικής δικτατορίας, εξίσου αξιοσημείωτος και αξιοπρόσεκτος είναι ο αντίστοιχος ρόλος κορυφαίων αστών πολιτικών ηγετών εκείνης της εποχής.
Ο Ελ. Βενιζέλος, για παράδειγμα, μιλώντας από το βήμα της Βουλής στις 15/3/1933 αποκάλυπτε πως είχε μια συνομιλία με τον Πλαστήρα, λίγο πριν αυτός κάνει το γνωστό κίνημα, όπου συμφώνησαν ότι θα ήταν καλή για την Ελλάδα μια δικτατορία. Η μόνη διαφωνία τους ήταν στο γεγονός ότι ο Βενιζέλος δε θεωρούσε τον Πλαστήρα ικανό να παίξει το ρόλο του Μουσολίνι την Ελλάδας. «Διά να υπάρξη μία τοιαύτη δικτατορία – ισχυρίστηκε ο Βενιζέλος ότι είπε στον Πλαστήρα – πρέπει να υπάρξη δικτάτωρ, και τέτοιο δικτάτορα εγώ δεν τον βλέπω. Εγώ νομίζω αγαπητέ φίλε στρατηγέ Πλαστήρα ότι δεν είσαι ικανός να κάνεις τον δικτάτορα ως ο Μουσολίνι»8. Επίσης, όπως προκύπτει από δικές του επιστολές το Φλεβάρη του ’35, ο Βενιζέλος έκρινε ως αναγκαία – με περιορισμένη, όμως χρονική διάρκεια – την επιβολή δικτατορίας στη χώρα9.
Ο Πλαστήρας , με τη σειρά του ήταν κατ’ απόλυτο τρόπο οπαδός μια δικτατορικής λύσης στο ελληνικό πολιτικό πρόβλημα. Πρωταγωνίστησε, άλλωστε, στα δύο στρατιωτικά κινήματα που προαναφέραμε. Ακόμη, πριν ο Μεταξάς εγκαθιδρύσει τη δικτατορία του, ο Πλαστήρας με δηλώσεις του, στις 29/6/1936, φρόντισε να ταχθεί αλληλέγγυος, λέγοντας ανάμεσα στα άλλα10: «Πρόκειται συγκεκριμένως περί των κατά τας ημέρας αυτάς διαδόσεων προς εγκαθίδρυσιν δικτατορίας εκ μέρους των κυβερνώντων σήμερον. Θα ήτο τη αληθεία ευχής έργον, εάν ήτο δυνατόν να πραγματοποιηθή η ιδέα αύτη το ταχύτερον, διότι προσωπικώς πιστεύω, όπως πάντα και τώρα, ότι μόνον μία ηθική και αφατρίαστος δικτατορία είναι δυνατόν να σώση την χώραν από την πλήρη αποσύνθεσιν».
Ο Θ. Σοφούλης , ως επικεφαλής του κόμματος των Φιλελευθέρων είχε υπογράψει με το Παλλαϊκό Μέτωπο (ΚΚΕ-αγροτιστές), στις 19/2/1936, σύμφωνο συνεργασίας (γνωστό ως σύμφωνο Σοφούλη – Σκλάβαινα) από το οποίο στη συνέχεια υπαναχώρησε υποστηρίζοντας μαζί με το κόμμα του και το δεξιό Λαϊκό Κόμμα τη λύση Δεμερτζή, την κυβέρνηση Μεταξά και το καθεστώς της «3 1/2 Αυγούστου». Ακόμη, λίγο πριν την επιβολή της δικτατορίας με δηλώσεις του, φρόντιζε να αποπροσανατολίζει το λαό, διαβεβαιώνοντας ότι κίνδυνος για τους «ελεύθερους κοινοβουλευτικούς θεσμούς» δεν υπήρχε11.
Ο Σοφοκλής Βενιζέλος – γιος του Ελ. Βενιζέλου και διάδοχος του πατέρα του στο κόμμα των Φιλελευθέρων – όπως ο ίδιος αποκάλυψε δημόσια στα 193912 είχε συζητήσει και είχε συμφωνήσει με το Μεταξά για την επιβολή της δικτατορίας, προβάλλοντας κάποιους όρους δευτερεύουσας σημασίας.
Τέλος, ο Γ. Παπανδρέου και ο Α. Παπαναστασίου λίγο πριν ο Μεταξάς πραγματοποιήσει τα σχέδιά του – κι ενώ ο κίνδυνος ήταν κάτι παραπάνω από φανερός – αρθρογραφούσαν κατά του ΚΚΕ13. Για τον Γ. Παπανδρέου μάλιστα αξίζει να προσθέσουμε και τούτο. Το Φλεβάρη του 1935 με άρθρο του στην εφημερίδα «ΕΘΝΟΣ» υποστήριξε τα εξής για το θέμα της δικτατορίας14: «η δικτατορία ως προσωρινόν μέτρον προς αντιμετώπισιν εξαιρετικών εθνικών περιστάσεων, το οποίον συμπαρέρχεται μαζί με τας εξαιρετικάς αυτάς περιστάσεις, ως υπαγόρευσις και υπέρτατος νόμος εθνικής σωτηρίας, δεν ημπορεί να τεθεί υπό αμφισβήτισιν».
Τη δικτατορία ως αναγκαιότητα προέβαλε και ο αστικός Τύπος. Πρωταγωνιστές η «Καθημερινή» του Γ. Βλάχου, που το έγραφε ανοικτά στις σελίδες της, και το «Βήμα» του Λαμπράκη που υποστήριξε το Μεταξά στην πορεία του προς την εξουσία, με αξιοζήλευτη συνέπεια.
Το ΚΚΕ στην πάλη κατά του φασισμού και της δικτατορίας
Το ΚΚΕ ήταν το μοναδικό πολιτικό κόμμα που με συνέπεια πάλεψε κατά του φασισμού και της επερχόμενης δικτατορίας. Εγκαιρα είχε προειδοποιήσει για τους κινδύνους και είχε απευθύνει προσκλητήριο αντιφασιστικής συσπείρωσης και πάλης. Η αντιφασιστική πάλη του Κόμματος σ’ όλο το πρώτο μισό της δεκαετίας του ’30 – και πριν την 4η Αυγούστου του ’36 – ασφαλώς δεν είναι δυνατόν να παρουσιαστεί εδώ. Ενας όμως σημαντικός σταθμός αυτού του αγώνα, που πρέπει να τον αναφέρουμε, είναι το πολυσυζητημένο σύμφωνο Σκλάβαινα – Σοφούλη15. Συγκεκριμένα το Γενάρη του ’36 το ΚΚΕ συγκρότησε με το Αγροτικό Κόμμα (παράταξη Βογιατζη) το συνασπισμό του Παλλαϊκού Μετώπου, ο οποίος σημείωσε επιτυχία στις εκλογές που έγιναν στις 26 του ιδίου μήνα. Οι εκλογές εκείνες δεν έδωσαν αυτοδύναμη κυβέρνηση, αλλά το Παλλαϊκό Μέτωπο δεν έμεινε με σταυρωμένα τα χέρια. Στις 19/2 ήρθε σε συμφωνία με το κόμμα των Φιλελευθέρων του Θ. Σοφούλη και ανέλαβε την υποχρέωση να ψηφίσει τους Φιλελεύθερους για προεδρείο της Βουλής, καθώς και να δώσει ψήφο ανοχής σε κυβέρνηση που θα συγκροτούσε αυτό το κόμμα, στη βάση ενός μίνιμουμ δημοκρατικού, φιλολαϊκού, αντιφασιστικού προγράμματος. Το σύμφωνο αυτό – εκτός από την περίπτωση της εκλογής του προεδρείου της Βουλής – δεν εφαρμόστηκε ποτέ, με ευθύνη του κόμματος των Φιλελευθέρων, γιατί οι τελευταίοι, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, προτίμησαν να ανοίξουν το δρόμο στον Μεταξά. Μόνο το ΚΚΕ και οι σύμμαχοι του αντιτάχθηκαν στην προσπάθεια της ντόπιας ολιγαρχίας και του ξένου παράγοντα να συγκεντρώσει ο Μεταξάς στα χέρια του όλες τις εξουσίες που χρειαζόταν ώστε να πραγματοποιήσει με επιτυχία τη δικτατορία. Γι’ αυτό και δεν είναι καθόλου παράξενο που το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, από την επομένη της εγκαθίδρυσής του, ξεκίνησε έναν απηνή διωγμό κατά των κομμουνιστών έχοντας ως κύριο στόχο του να εξαφανίσει από προσώπου Γης το κόμμα τους.
1 Σπ. Λιναρδάτου: «Πώς εφτάσαμε στην 4η Αυγούστου», εκδόσεις «Θεμέλιο» 1965, σελ. 178
2 «Ελεύθερο Βήμα» 18/3/1936
3 «Ριζοσπάστης» 6/3/1936
4 «Φοίβου Γρηγοριάδη»: «Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας 1909 – 1940», εκδόσεις «Κ. Καπόπουλος», τόμος 4ος, σελ. 141 κ.ε.
5 Βλέπε «Ημερολόγιο Ι. Μεταξά», εκδόσεις «Γκοβόστη», τόμος 4ος (7ος), σελ. 222 – 225
6 Γ. Ανδρικόπουλου: «Οι ρίζες του ελληνικού φασισμού», εκδόσεις «Διογένης», σελ. 25
7 «Καθημερινή», 6/1/1934
8 Ν. Ψυρούκη: «Ο Φασισμός και η 4η Αυγούστου», εκδόσεις «Επικαιρότητα», σελ. 62 και Γρ. Δαφνή: «Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων», εκδόσεις «Ικαρος» 1955, τόμος β’, σελ. 183
9 Γρ. Δαφνή: «Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων», τόμος β’, σελ. 290
10 Μ. Μαλαίνου: «Η 4η Αυγούστου», Αθήναι 1947, σελ. 86
11 Ν. Ψυρούκη: «Ο Φασισμός και η 4η Αυγούστου», εκδόσεις «Επικαιρότητα», σελ. 73
12 Σπ. Λιναρδάτου, στο ίδιο, σελ. 233 – 236
13 Δ. Σάρλη: «Η πολιτική του ΚΚΕ κατά του μοναρχοφασισμού», Αθήνα 1975, σελ. 397
14 «ΕΘΝΟΣ» 9/2/1935
15 «Το ΚΚΕ – Επίσημα κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Δ’ σελ. 342 – 343
Πηγή: Ριζοσπάστης