Η Διεθνής Ημέρα για την Εξάλειψη της Κακοποίησης των Γυναικών ήταν απλώς μία καλή αφορμή για να μιλήσουμε με τη συγγραφέα Νατάσσα Καραμανλή για το βιβλίο της, τη «Βαριάντα», για την έκταση του φαινομένου της έμφυλης βίας στην ελληνική κοινωνία και τον ρόλο που διαδραματίζουμε γυναίκες και άνδρες στην προσπάθεια περιορισμού του. Η συγγραφέας από την Θεσσαλονίκη μάς μίλησε για τις κακοποιημένες ηρωίδες του βιβλίου της, αλλά και για τις κακοποιημένες ηρωίδες της καθημερινότητας, που έρχονται αντιμέτωπες με το στίγμα, την αμφισβήτηση, την έλλειψη κοινωνικών μηχανισμών και υποδομών, τον σωματικό και ψυχικό πόνο, καθώς και με στερεότυπα που τις εμποδίζουν να συνεχίσουν τη ζωή τους ή να βρουν το δίκιο τους.
Αναλυτικά η συνέντευξη:
Να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή! «Βαριάντα». Γιατί επέλεξες αυτόν τον τίτλο;
-Ο τίτλος ήρθε σχεδόν αβίαστα· μάλλον με επέλεξε προτού καν σκεφτώ να τον επιλέξω, αφού είχα ήδη απορρίψει τους τρεις προηγούμενους.
Οι ιστορίες των γυναικών στάθηκαν το έναυσμα. Είχαν οριστεί βασίλισσες πια, στο δικό τους βασίλειο, έστω κι αν υπήρξαν έκπτωτες για λίγο. Τουλάχιστον, έτσι τις έβλεπα, σαν βασίλισσες. Άλλωστε, η βασίλισσα είναι το πιο ισχυρό πιόνι στο σκάκι. Κι οι γυναίκες, παρά τα έκδηλα τραύματά τους, παρά την οδύνη που τους ακολουθούσε, είχαν καταφέρει με τις επιλογές τους να κερδίσουν ξανά το χαμένο βασίλειό τους. Με τη δική τους Βαριάντα, τις δικές τους επιλογές πάνω στη σκακιέρα της ζωής τους. Η Βαριάντα τους, η δική τους δηλαδή ακολουθία κινήσεων, ήταν η απόδραση από τον χειρότερο εφιάλτη της ζωής τους. Η πορεία τους προς ένα νικηφόρο ρουά ματ!
-Πυρήνας του μυθιστορήματος σου είναι το μείζον ζήτημα της έμφυλης βίας. Τι έρχονται να προσθέσουν οι ηρωίδες σου στην γνώση μας για το πρόβλημα;
-Όταν έχεις ακούσει δυο-τρεις ιστορίες κακοποίησης, αντιλαμβάνεσαι πως το «καλούπι» είναι το ίδιο. Το υλικό με το οποίο σφυρηλατείται και εφαρμόζεται η βία δεν γνωρίζει μεγάλες αποκλίσεις μεταξύ των θυμάτων. Σαφώς, ούτε και μεταξύ των κακοποιητών. Οι συμπεριφορές και οι αιτίες του ξεσπάσματος της βίας είναι πανομοιότυπες.
Η Βαριάντα είναι μια τέτοια ιστορία. Όμοια με εκείνη χιλιάδων γυναικών. Κι είναι πραγματική. Η διαφορά της έγκειται στο γεγονός ότι οι ηρωίδες της δεν έτυχαν της σκληρής, ή άκαρδης αντιμετώπισης από τους γεννήτορές τους. Δεν απαξίωσαν τις επιλογές τους, δεν τις έκριναν κι ήταν έτοιμοι να πέσουν στη φωτιά προκειμένου να τις προστατεύσουν. Στην πλειοψηφία τους οι γονείς συνήθως προτρέπουν τις κόρες τους να κάνουν υπομονή. «Θα περάσει κι αυτό, είναι μια κρίση, σφίξε τα δόντια, μην χαλάς το σπίτι σου!» Αυτά ακούν οι γυναίκες, κυρίως εκείνες που είχαν την ατυχία να γεννηθούν και να μεγαλώσουν σε μια κλειστή κοινωνία. Που είχαν την ατυχία να γαλουχηθούν με το πρότυπο του άντρα-αφέντη και κουβαλητή, του ισχυρού, του «έχοντα το γενικό πρόσταγμα!»
Στη Βαριάντα οι γυναίκες έχουν ένα σημείο αναφοράς, έναν γνώριμο βράχο για να απλώσουν τις έννοιες τους. Οι γονείς τους είναι οι υπασπιστές κι οι φύλακές τους. Στάθηκαν δίπλα τους, τις άκουσαν τις ενθάρρυναν και τις αναπτέρωσαν το ηθικό.
Αυτό για μένα είναι ίσως το πιο θετικό πρόσημο στη Βαριάντα. Μια νότα αισιοδοξίας, ένα χνάρι ελπίδας πως ίσως δεν έχουν αλωθεί τα πάντα.
-Θα ήθελα να σταθούμε ιδιαίτερα στις εκφάνεις που λαμβάνει η λέξη «αγάπη» στο βιβλίο σου. Άλλοτε συναντάμε την αυθεντική μορφή της και άλλοτε «βαφτίζεται» κατά συνθήκη έτσι.
-Στη Βαριάντα η αγάπη συγχέεται. Μπερδεύεται κι αποπροσανατολίζει τις ηρωίδες. Χάνει το νόημα και τον στόχο της και ντύνεται το σκοτάδι. Αυτή είναι η αγάπη που τσακίζει. Που διαλύει. Που συνθλίβει. Που κακοποιεί. Η αγάπη που αναγκάζει τις γυναίκες να αποποιηθούν τα δικά τους θέλω, τα όνειρά τους. Αυτή η αγάπη ματώνει. Αυτή η αγάπη μπορεί να σκοτώσει. Είναι μια αγάπη κατά συνθήκη, μια αγάπη που υπονομεύει, που απαιτεί, που φθονεί. Που πνίγει και φιμώνει ό,τι δεν της ταιριάζει, ό,τι δεν την εξυπηρετεί. Είναι κι η αγάπη της συνήθειας, της παθητικής συνενοχής. Οι γυναίκες στη Βαριάντα είχαν πιστέψει πως ήταν υπεύθυνες για την κακοποίησή τους και πως άξιζαν την τιμωρία που τους επιβαλλόταν. Με την σιωπή τους όχι μόνο αποδέχονταν τη βία, αλλά την μετέφραζαν σε έναν παράδοξο κανόνα συνετισμού.
Στη Βαριάντα υπάρχει όμως κι αγάπη που δεν κρατά μαχαίρι, που δεν οπλοφορεί, ούτε αιμορραγεί. Η αγάπη που απελευθερώνει, που απογειώνει, που αποδέχεται χωρίς να προσπαθεί να αλλάξει τον άλλον στα μέτρα της. Είναι δικός μας ο μύθος ότι η αγάπη μάς ματώνει. Πρέπει να πάψουμε να βαυκαλιζόμαστε με αυτή τη σαθρή θεωρία, μήπως έτσι μπορέσουμε να κοιτάξουμε κατάματα την αλήθεια που φοβόμαστε να αντικρίσουμε. Όταν αιμορραγεί, απλά δεν είναι αγάπη!
-Άλλη μία έννοια με κυρίαρχο ρόλο στο βιβλίο σου είναι αυτή του φόβου. Τι έχουν να φοβούνται οι γυναίκες στην Ελλάδα σήμερα;
Σύμφωνα με τον αμερικάνο φιλόσοφο Ralph Waldo Emerson , ο φόβος πάντα ξεκινάει από την άγνοια. Και από την έλλειψη αυτοπεποίθησης, θα συμπλήρωνα εγώ. Η αλήθεια είναι πως έχουμε καταφέρει πολλά και σε ατομικό και σε συλλογικό επίπεδο. Κι ίσως η καθεμιά μας ξεχωριστά να είχε καταφέρει πολλά παραπάνω, αν δεν κυριευόταν από το συναίσθημα του φόβου, κι από την άγνοια. Δυστυχώς στη χώρα μας δεν γνωρίζουμε ακόμη πώς να διεκδικήσουμε τα δικαιώματά μας. Διεκδικούμε την ισότητα, όταν οι μισθοί μας είναι χαμηλότεροι από εκείνους των ανδρών. Έχουμε άγνοια για τις διαδικασίες που ορίζει ο νόμος για την κακοποίηση, δεν ξέρουμε πού και σε ποιον να απευθυνθούμε. Περνάμε λάθος πρότυπα στα παιδιά μας από φόβο μην τυχόν δεν γίνουν αποδεκτά, μην τυχόν και διαφέρουν. Διστάζουμε να προβούμε σε μια καταγγελία γιατί φοβόμαστε τα αντίποινα, τις συνέπειες. Φυσικά φοβόμαστε ακόμα να μιλήσουμε ανοιχτά για θέματα ταμπού, φοβόμαστε αυτή την γελοία άποψη του κόσμου, που ούτως ή άλλως ο κόσμος πάντα θα μιλάει, πάντα θα έχει κάτι να πει. Αυτή είναι η δουλειά του, είναι η μάζα κι η μάζα δεν υποκύπτει στη λογική και στα επιχειρήματα.
Κι αν εκείνες οι γυναίκες, γυναίκες σαν αυτές που κατοικούν στη Βαριάντα, που έχουν καταρρακωθεί ψυχικά και σωματικά από τον σύντροφό τους, τον άνθρωπό τους, έχουν χάσει και το τελευταίο ίχνος αυτοπεποίθησης, πώς μπορούμε να τις κρίνουμε γιατί δεν κάνουν την κίνηση να φύγουν; Κι αυτές έναν μεγάλο φόβο παλεύουν. Ζουν και κοιμούνται μαζί του. Είναι ένας μπερδεμένος γρίφος όλο αυτό και είναι επιτακτική ανάγκη να αναθεωρήσουμε πολλά και γύρω μας και μέσα μας.
-Είσαι μία γυναίκα με οξυμένη κρίση και ανεπτυγμένη κοινωνική ενσυναίσθηση. Γνωρίζω πως είσαι κοινωνικά δραστήρια σε θέματα ισότητας και γυναικείων δικαιωμάτων. Πώς αντιμετωπίζεις τις αποκαλύψεις των τελευταίων εβδομάδων για τις κακοποιήσεις και την σεξουαλική εκμετάλλευση παιδιών;
Θα ήθελα να μπορώ να κλείσω τα μάτια, τα αυτιά μου και να τρυπώσω σε μια σπηλιά. Να χωθώ κάπου όπου θα ακούω μόνο πουλιά και τον άνεμο στα δέντρα. Σε έναν κόσμο όπου τα παιδιά θα είναι και θα φέρονται σαν παιδιά, όπου δεν θα υπάρχουν παιδεραστές, ούτε δήμιοι της παιδικής αθωότητας. Είναι τόσο βάναυσα, τόσο απάνθρωπα αυτά που συμβαίνουν, που αν τα κάνεις εικόνα μπορεί να σε διαβρώσουν. Θα μπορούσα να συγχωρήσω πολλά, αλλά όχι αυτό! Δεν το αποδέχεται ο εγκέφαλός μου, γενικά, δεν! Και δεν πιστεύω πως υπάρχει κατάλληλη τιμωρία για αυτού του είδους τα εγκλήματα!
– Θεωρείς πώς είμαστε σε καλό δρόμο ως κοινωνία σε ό,τι αφορά στην εξάλειψη των έμφυλων ανισότητων;
Φανταστείτε μια σκηνή. Χώρος κουζίνας. Στρωμένο τραπέζι. Τέσσερις καθήμενοι, οι γονείς και τα παιδιά. Αγόρι και κορίτσι. Στο σήμερα. Το γεύμα έχει τελειώσει κι η μητέρα σηκώνεται να μαζέψει τα πιάτα. Την ακολουθεί ο γιος, με το δικό του πιάτο στο χέρι. Ο πατέρας τον βλέπει και του φωνάζει να καθίσει στη θέση του.
«Άσε τα πιάτα για τις γυναίκες. Είναι δική τους δουλειά».
Το αγόρι υπακούει. Η μητέρα κοιτάζει προς το μέρος της κόρης, εκείνη σηκώνεται, ελαφρώς θιγμένη.
Αν σας έλεγα να βρείτε το λάθος, πιθανόν θα επιλέγατε τη συμπεριφορά του πατέρα.
Όμως κι εκείνη της μητέρας είναι αδικαιολόγητη. Συναινεί στην ανισότητα, διαχωρίζει ήδη τους ρόλους των παιδιών της, Και δυστυχώς, αυτά είναι μικρά, συνηθισμένα, αναπόσπαστα κομμάτια της καθημερινότητας, κάποια ίσως κι αμελητέα· τα προσπερνάμε δίχως να τους δίνουμε ιδιαίτερη σημασία, είναι ωστόσο πολύ σημαντικά για να συντηρήσουν τον διαχωρισμό άνδρα-γυναίκας και να προσδιορίζουν τις μελλοντικές συμπεριφορές των παιδιών μας.
Συνεπώς, όχι θεωρώ πως έχουμε πολύ δρόμο ακόμη μπροστά μας, δρόμο που θέλει κότσια, αντοχή και θέληση να αλλάξουμε μέσα μας και γύρω μας.
– Πού «σκοντάφτει» το πράγμα; Γιατί τόσοι ευαισθητοποιημένοι άνθρωποι και τόσες συλλογικότητες δεν φέρνουν τα επιθυμητά αποτελέσματα;
Κάποια θέματα δεν κατοχυρώνονται μόνο από τους νόμους, ούτε εξομαλύνονται από τις εκάστοτε δράσεις ευαισθητοποίησης. Απαιτούνται πράξεις, ενέργειες από μέρους μας. Οι κοινωνίες αλλάζουν μόνο προς το χειρότερο όταν αδρανούμε, όταν επαναπαυόμαστε, όταν αφήνουμε τους υπόλοιπους να ενεργούν για όσα εμείς θέλουμε να αλλάξουμε.
Ναι, σίγουρα γίνονται πράγματα, σαφώς και γίνονται κινήσεις, το νομοθετικό πλαίσιο βελτιώνεται, χωρίς ωστόσο να αλλάζει ριζικά, παρόλα ταύτα, η εσωτερική νοοτροπία, μας κρατά πίσω.
Το σύνταγμα ορίζει τον άνδρα ίσο με τη γυναίκα, με ίσα δικαιώματα στην εργασία, στην κοινωνική ασφάλιση, στην οικογένεια και στα δημόσια αξιώματα. Μια γυναίκα, ωστόσο, μπορεί να μην κερδίσει την αύξηση ή την προαγωγή που αξίζει, αν δεν «ενδώσει» στις ορέξεις του προϊστάμενου της. Οι νόμοι κατά των διακρίσεων υπάρχουν, αυτό δεν σημαίνει πως εφαρμόζονται κιόλας! Οι γυναίκες καλούνται να αποδεικνύουν καθημερινά την αξία τους, καλούνται να δίνουν μάχες που οι άνδρες δεν χρειάστηκε να δώσουν ποτέ!
Ο στίχος του Οδυσσέα Ελύτη περιγράφει πολύ εύστοχα την αλήθεια, «Για να γυρίσει ο ήλιος θέλει δουλειά πολλή»!
