(*) Λάβαμε από τον αναγνώστη του «Ημεροδρόμου», κύριο Βασίλη Παυλόπουλο, αναπληρωτή καθηγητή του τμήματος Ψυχολογίας του ΕΚΠΑ το παρακάτω κείμενο και το δημοσιεύουμε:
«Μπορεί να φαίνεται γελοία ιδέα, αλλά ο μόνος τρόπος για την καταπολέμηση της πανούκλας είναι με αξιοπρέπεια.»
Αλμπέρ Καμύ, Η Πανούκλα, 1947
Ήταν αναμενόμενο ότι μια πανδημία με εκατόμβες νεκρών παγκοσμίως θα εκληφθεί ως υγειονομική κρίση. Ο «ακήρυχτος πόλεμος» απέναντι σε έναν «αόρατο εχθρό» που «δεν κάνει διακρίσεις» δημιουργεί την εντύπωση μιας ομοιογενούς και συνεκτικής κοινωνίας που, στο όνομα της απειλής, παραχωρεί δικαιώματα και εκχωρεί εξουσίες στις κυβερνήσεις ώστε εκείνες, ως άλλες πατρικές φιγούρες, να προστατέψουν τα αδύναμα παιδιά τους.
Οι περισσότεροι ειδικοί υποστηρίζουν τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης για τηδ ιαχείριση της νόσου COVID-19. Ωστόσο, δεν λείπουν οι διαφορετικές φωνές. Πρόσφατα ο Μπερνάρ-Ανρί Λεβί, από τους πλέον προβεβλημένους Ευρωπαίους διανοούμενους, επικαλέστηκε δύο προηγούμενες πανδημίες, το 1957 και το 1968, με πολλαπλάσια θύματα για να αναρωτηθεί μήπως «το παρατραβάμε λίγο» με το θέμα της «άνευ προηγουμένου» πανδημίας και να συμπεράνει ότι «δεν πρέπει να θέσουμε σε μπλακ-άουτ τα μυαλά μας». Ένας άλλος διάσημος φιλόσοφος, ο Αντρέ Κοντ-Σπονβίλ, προειδοποίησε απερίφραστα ότι «πενθούμε για τους 80άρηδες και μεταφέρουμε τεράστια χρέη στα παιδιά μας».
Τέτοιες «αιρετικές» τοποθετήσεις δείχνουν ότι, τελικά, η υγεία δεν αποτελεί ύψιστη και αδιαπραγμάτευτη αξία καθαυτή. Ας σημειωθεί εδώ ότι η ουσία ενός αξιακού συστήματος δεν βρίσκεται τόσο στις αξίες που περιλαμβάνει, όσο στον τρόπο που τις ιεραρχεί και στις προτεραιότητες που υποδεικνύει. Το σύνθημα «υγεία πάνω απ’ όλα» στέκεται αμήχανο απέναντι σε άλλες αξίες που αποδεχόμαστε με την ίδια ευκολία, όπως το να θυσιαστεί κανείς ή –ακόμα χειρότερα– να σκοτώσει για να υπερασπιστεί την πατρίδα του. Η διαπίστωση ότι η υγεία δεν βρίσκεται στο απυρόβλητο των αξιών οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η πανδημία COVID-19, όπως κάθε υγειονομική κρίση, συνιστά εν τέλει πολιτικό ζήτημα. Η απάντηση στο αγωνιώδες ερώτημα που τίθεται σε τέτοιες περιπτώσεις «τι να κάνουμε;» δεν δίνεται απλά με όρους υγιεινής, αλλά με όρους κόστους-οφέλους, όπως αυτά ορίζονται από τα αξιακά μας συστήματα.
Το κατεστημένο αξιακό σύστημα, το οποίο εκπορεύεται από την τρέχουσα κοινωνικο-οικονομική οργάνωση του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, δείχνει εν προκειμένω να υπερασπίζεται την ανθρώπινη ζωή. Όμως στην πραγματικότητα υπερασπίζεται αυτό που έχει αποκληθεί «επιπέδωση της καμπύλης», δηλαδή τη δυνατότητα των συστημάτων υγείας να αντέξουν την πίεση από τη μαζική εξάπλωση του κορωνοϊού SARS-CoV-2. «Μα, δεν είναι το ίδιο;» θα αναφωνήσει ο καλοπροαίρετος αναγνώστης. Όχι ακριβώς… Παρόλο που η καθυστέρηση της πανδημίας θα σώσει ζωές, κυρίως όμως θα σώσει το υπάρχον σύστημα από την κατάρρευση, η οποία ίσως οδηγούσε σε ανεξέλεγκτο χάος, ακόμα και στην ανατροπή του. Γι’ αυτό εξάλλου δίνεται πολύ μεγαλύτερη έμφαση στα μέτρα «ατομικής ευθύνης» για περιορισμό του κορωνοϊού και λιγότερο στις θεσμικές ευθύνες για θωράκιση των συστημάτων υγείας, κάτι που θα απαιτούσε γενναιόδωρη χρηματοδότηση των δημόσιων νοσοκομείων και αλλαγή των συσχετισμών δημόσιου-ιδιωτικού τομέα στην περίθαλψη.
Αν το κατεστημένο σύστημα έδινε πραγματική προτεραιότητα στην ανθρώπινη ζωή έναντι του εαυτού του, τότε δεν θα αδιαφορούσε για τις συγκλονιστικές ανισότητες που επηρεάζουν τη διάχυση της πανδημίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Ο πιο βασικός κανόνας υγιεινής, σύμφωνα με τις υγειονομικές αρχές, είναι το πλύσιμο των χεριών. Όμως η Unicef υπολογίζει ότι 3 δισεκατομμύρια άνθρωποι, το 40% του παγκόσμιου πληθυσμού, δεν μπορούν να πλύνουν τα χέρια στο σπίτι τους επειδή δεν διαθέτουν τρεχούμενο νερό είτε τα μέσα για να αγοράσουν σαπούνι. Παρομοίως, σύμφωνα με τον ΠΟΥ, άνω του 50% του παγκόσμιου πληθυσμού δεν έχουν πρόσβαση σε βασικές υπηρεσίες υγείας. Το επιχείρημα ότι οι περισσότεροι από αυτούς τους ανθρώπους ζουν σε αναπτυσσόμενες χώρες είναι σαθρό. Αν μας ενδιέφερε πραγματικά η προστασία της δικής μας ζωής, θα έπρεπε να κάνουμε πολλά για τους μακρινούς αυτούς πληθυσμούς, καθώς η πανδημία COVID-19 απέδειξε ότι τα μικρόβια ταξιδεύουν στον πλανήτη πιο γρήγορα από τους δυσκίνητους διεθνείς οργανισμούς. Όταν κινδυνεύει το σπίτι σου, το να προστατεύσεις το σπίτι του γείτονα δεν είναι αλτρουισμός ή αλληλεγγύη, αλλά στοιχειώδηςπρακτική επιβίωσης.
Ας μεταφερθούμε από τον «κόσμο της πλειοψηφίας» των αναπτυσσόμενων χωρών στη μητρόπολη του καπιταλισμού, τη Νέα Υόρκη. Εκεί τα στοιχεία δείχνουν δυσανάλογα μικρότερο αριθμό θυμάτων στις γειτονιές των WEIRD (White-Educated-Industrialized-Rich-Democratic) και συντριπτικά αυξημένη εκπροσώπηση των φυλετικών μειονοτήτων στους εργαζόμενους που είναι οι πιο εκτεθειμένοι στον κορωνοϊό και, εν τέλει, στον αριθμό των θυμάτων. Παρόμοια είναι τα στατιστικά δεδομένα από την Αγγλία και τη Γαλλία. Τέτοιες διαπιστώσεις καταρρίπτουν τον μύθο περί μιας πανδημίας που «δεν κάνει διακρίσεις». Ούτε ο κίνδυνος μόλυνσης είναι κοινός, ούτε τα διαθέσιμα μέσα θεραπείας εξίσου προσβάσιμα.
Ας δεχτούμε όμως προσωρινά (αν και δεν ισχύει) ότι ήταν αδύνατον να προβλέψει κανείς την πανδημία COVID-19 και να λάβει ριζικά μέτρα παγκόσμιας κλίμακας σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα. Ας εξετάσουμε λοιπόν πόση πραγματική προτεραιότητα δίνει το υπάρχον σύστημα στην αξία της ανθρώπινης ζωής σε περιόδους «κανονικότητας». Κατά τις επίσημες στατιστικές, το 2018 ο αριθμός των θανάτων από καρκίνο στην Ελλάδα έφτασε τους 33.288 ή περίπου 91 ανά ημέρα, δηλαδή σχεδόν δεκαπλάσιος από τον χειρότερο ημερήσιο απολογισμό που καταγράφηκε μέχρι σήμερα από COVID-19. Οπωσδήποτε, οι θάνατοι από μία αιτία δεν είναι περισσότερο ή λιγότερο σημαντικοί από άλλους θανάτους.Το παράδειγμα αποσκοπεί μόνο να αναδείξει την ασύμμετρη σημασία που δίνει η πολιτεία στην ανθρώπινη ζωή. Οι θάνατοι από καρκίνο δεν προκαλούν πίεση στο σύστημα υγείας, καθώς έχει προσαρμοστεί στην «ομαλή διεκπεραίωση» αυτών των ασθενών. Ακούω και πάλι την επίμονα καλοπροαίρετη ένσταση: Δεν μπορούμε να λάβουμε άμεσα μέτρα κατά του καρκίνου, όπως κατά του SARS-CoV-2. Αυτό είναι αλήθεια. Όμως ο καρκίνος δεν έπεσε στα κεφάλια μας ως ξαφνική επιδημία. Καθένας από τους ασθενείς που έχουν καθυστερήσει ή αποκλειστεί από κρίσιμες διαγνωστικές εξετάσεις και θεραπευτικά σχήματα, ρισκάροντας τη ζωή όσο και την αξιοπρέπειά τους, το γνωρίζει καλά.
Θα μπορούσαμε να επεκτείνουμε την ανάλυση αυτή στα προληπτικά μέτρα προστασίας της ζωής που (δεν) λαμβάνει το υπάρχον σύστημα,προς όφελος των ισχυρών φίλων του. Θα μπορούσαμε, δυστυχώς, με την ίδια ευκολία να προσθέσουμε στον κατάλογο των επιχειρημάτων άλλες κατηγορίες θανάτων, όπως από εργατικό ατύχημα ή ακόμα και από τροχαίο, για να καταλήξουμε στο ίδιο συμπέρασμα: η προστασία της ανθρώπινης ζωής είναι σημαντική, αλλά η προστασία του συστήματος είναι σημαντικότερη. Το οποίο σημαίνει ότι, αν θέλουμε πραγματικά να προστατέψουμε την ανθρώπινη ζωή, χρειάζεται να διεκδικήσουμε ένα σύστημα που θα της αποδίδει την ανάλογη προτεραιότητα. Όπερ έδει δείξαι…
