Τις τρεις τελευταίες μέρες του Αυγούστου αποκολλήθηκαν και νέα κομμάτια από αγιογραφίες των πολιτικών κρατουμένων στην Αγία Κιουρά, στη Λέρο. Ο ναός έχει ανακηρυχθεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο, «χαρακτηριστικό της μεταβυζαντινής λαϊκής αρχιτεκτονικής και συνάμα διακοσμημένο με τις μοναδικές στον ελληνικό χώρο τοιχογραφίες που έγιναν από εξόριστους καλλιτέχνες στο Παρθένι Λέρου κατά τη διάρκεια της δικτατορίας 1967-1974 και αποδίδουν την αγωνία και τη στέρηση της ελευθερίας του Ελληνικού Λαού», το 1983, με απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού.
Σήμερα η Αγία Κιουρά παρουσιάζει μια εικόνα εγκατάλειψης με αποτέλεσμα οι ξεχωριστές αγιογραφίες, με τη μοναδικότητά τους για τα διεθνή εκκλησιαστικά και εικαστικά δεδομένα, που φιλοτεχνήθηκαν από πολιτικούς εξόριστους την περίοδο της δικτατορίας, να κινδυνεύουν να καταστραφούν και ο ίδιος ο ναός αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα στατικότητας.
Από το έργο του Κυριάκου Τσακίρη, «Η Κοίμηση της Θεοτόκου» έχουν αποκολληθεί κομμάτια ενώ σημαντικότερη ζημιά έχει υποστεί «Ο Μυστικός Δείπνος», του Αντώνη Καραγιάννη.
Η 4η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου, που ενημερώθηκε για τις αποκολλήσεις από επισκέπτες της Αγίας Κιουράς,αντέδρασε άμεσα, φροντίζοντας για την περισυλλογή των θραυσμάτων και την φύλαξή τους, προκειμένου να χρησιμοποιηθούν όταν και αν βρεθούν οι φορείς που θα χρηματοδοτήσουν την αποκατάσταση των αγιογραφιών και την επιδιόρθωση των προβλημάτων στατικότητας του ναού.
Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου, σε σχετικό ερώτημα, μας ενημέρωσε: «Από το 2008 διαπιστώνεται η εμφάνιση προβλημάτων στο κτήριο από εισερχόμενη υγρασία λόγω βλάβης της υγρομόνωσης στις οροφές. Τα προβλήματα αυτά γίνονταν όλο και περισσότερο εμφανή λόγω της χρήσης ευτελών και ακατάλληλων υλικών τόσο στις τοιχοποιίες του κτηρίου, όσο και στο υπόστρωμα και τα υλικά του ζωγραφικού διακόσμου. Επιπροσθέτως, παρατηρήθηκε η πρόκληση ρωγμών στις λιθοδομές του κτηρίου λόγω των συνεχιζόμενων βολών πυροβόλων όπλων που πραγματοποιούνται στην περιοχή».
«Ο ναός αντιμετωπίζει μεν προβλήματα δομικής και οικοδομικής φύσεως και οι τοιχογραφίες του έχουν υποστεί φθορές, ωστόσο υπάρχουν λύσεις άρσης των παραπάνω προβλημάτων, οι οποίες έχουν προταθεί και υποστηριχθεί επιστημονικά στις εγκεκριμένες μελέτες δομικής αποκατάστασης και συντήρησης του ζωγραφικού διακόσμου του μνημείου προκειμένου η περαιτέρω φθορά του μνημείου να αποτραπεί».
«Κατά τα έτη 2017 και 2018, ο εποχιακός φύλακας της Εφορείας μεριμνούσε ετησίως για την κατά τόπους μόνωση του δώματος στα πάσχοντα σημεία με την επάλειψη ελαστομερούς μονωτικού, κυρίως στο κεντρικό κλίτος. Επίσης, σωστικές εργασίες στερέωσης των τοιχογραφιών εκτελούντο ανά διαστήματα από συντηρητές της Εφορείας κατά τη διάρκεια μετακίνησής τους στο νησί στο πλαίσιο άλλων προγραμμάτων».
Το 2022, μέσω του Εθνικού Προγράμματος Ανάπτυξης, αποφασίστηκε η χρηματοδότηση από το Υπουργείο Πολιτισμού εξειδικευμένων μελετών ωρίμανσης για την ολοκληρωμένη προστασία, συντήρηση, αποκατάσταση και ανάδειξη του μνημείου. Οι παραπάνω μελέτες έχουν ήδη εξετασθεί από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο και εγκριθεί με υπουργική απόφαση που εκδόθηκε στις 2 Ιουνίου 2024. Η Εφορεία βρίσκεται σε πλήρη ετοιμότητα για την υποβολή πρότασης εφαρμογής τους σε όποια μελλοντική πρόσκληση χρηματοδότησης έργων πολιτισμού.
Ερωτήσεις του ΚΚΕ για την λήψη μέτρων για τη συντήρηση και προστασία της Αγίας Κιουράς
Οι βουλευτές του ΚΚΕ είχαν καταθέσει δυο Ερωτήσεις προς την Υπουργό Πολιτισμού και Αθλητισμού, τον Μάη του 2019 και τον Σεπτέμβρη του 2022 με τις οποίες ζητούσαν να παρθούν άμεσα μέσα για την συντήρηση και διάσωση των τοιχογραφιών της Αγίας Κιουράς, της εκκλησίας των εξορίστων της Λέρου.
Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου μας ενημέρωσε σήμερα ότι: «Το έτος 2022, κατόπιν της υπ’ αριθ. 132670/29-03-2022 απόφασης ένταξης της Πράξης «Μελέτες ωρίμανσης για την αποκατάσταση και ανάδειξη εκκλησιών στη Λέρο: Αγία Κιουρά, Άγιος Πέτρος στον Δρυμώνα και Άγιος Ζαχαρίας στη Μερικιά» στο Εθνικό Πρόγραμμα Ανάπτυξης (ΟΠΣ 5167082), της υπ’αριθ. 153829/06-05-2022 απόφασης έγκρισης εκτέλεσης εργασιών του υποέργου «Μελέτες Ωρίμανσης για την Αποκατάσταση και Ανάδειξη Εκκλησιών στη Λέρο: Αγία Κιουρά, Άγιος Πέτρος στον Δρυμώνα και άγιος Ζαχαρίας στη Μερικιά» απολογιστικά και με αυτεπιστασία από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου (ΑΔΑ: 6ΞΓ04653Π4-ΓΨΣ) και των υπ’ αριθ. ΥΠΠΟΑ/271960/09-06-2022 (ΑΔΑ: 96ΔΒ4653Π4-ΟΨΔ) και ΥΠΠΟΑ/216553/04-04-2023 (ΑΔΑ: ΨΩΜΣ4653Π4-9ΑΝ) συμβάσεων εκπονήθηκαν από εξειδικευμένους επιστήμονες μελέτες στατικής επάρκειας και δομικής αποκατάστασης της εκκλησίας και συντήρησης και αποκατάστασης του ζωγραφικού διακόσμου της. Οι μελέτες αυτές εκπονήθηκαν σε άμεση συνεργασία με την Εφορεία μας, διαβιβάσθηκαν για έλεγχο στις αρμόδιες κεντρικές υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού, εξετάσθηκαν από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο και, κατόπιν ομόφωνης θετικής γνωμοδότησής του, εγκρίθηκαν με την υπ’ αριθ. 239310/02-06-2024 απόφαση έγκρισης.»
Όμως, παρόλα αυτά, μέχρι σήμερα ακόμα αναζητούν τον τρόπο ένταξης και χρηματοδότησης από διάφορα προγράμματα προκειμένου να προγραμματιστούν οι όποιες εργασίες και επεμβάσεις για την προστασία, συντήρηση, αποκατάσταση και ανάδειξη του μνημείου, με την ελπίδα ότι μέχρι τότε η Αγία Κιουρά και οι εμβληματικές αγιογραφίες των πολιτικών εξόριστων της περιόδου της δικτατορίας δεν θα έχουν καταρρεύσει…
Σύμφωνα με τις παρατηρήσεις της στατικής μελέτης, παρά το γεγονός ότι το κέλυφος του ναού διατηρεί εν γένει την ακεραιότητά του, σημειώνονται σοβαρές δομικές βλάβες (οξείδωση του σιδηρού οπλισμού, αποφλοίωση της πλάκας, ρηγμάτωση των λιθοδομών, χαμηλή στάθμη των μηχανικών αντοχών της τοιχοποιίας) λόγω κατασκευαστικών (ασθενική φύση της τοιχοποιίας και δη του κονιάματος δομής) και εξωγενών παραγόντων φθοράς (υδατική δράση, κατακρατούμενη ανερχόμενη και κατερχόμενη υγρασία, σεισμική δράση, αστάθμητα καιρικά φαινόμενα και εξελισσόμενα τοπικά προβλήματα οφειλόμενα στη δράση οξειδωμένων σιδηρών στοιχείων και στην τοπική ανεπάρκεια της θεμελίωσης). Από την άλλη πλευρά, οι φθορές των τοιχογραφιών (ρωγμές, αποκολλήσεις, απώλειες, απολεπίσεις και αποφλοιώσεις της ζωγραφικής επιφάνειας και του υποστρώματος, οξείδωση και κατά τόπους συρρίκνωση του στρώματος προστασίας) οφείλονται στα προαναφερθέντα δομοστατικά προβλήματα του κτηρίου και στα ευτελή υλικά κατασκευής τους και επιδεινώθηκαν από τη γειτνίαση του μνημείου με τη θάλασσα και με δεξαμενή συλλογής ομβρίων, τη δράση των κεριών, τις προκληθείσες φωτιές και την έντονη σεισμική δραστηριότητα.
Η Αγία Κιουρά
Η Αγία Κιουρά βρίσκεται στο Παρθένι της Λέρου, κοντά στο αεροδρόμιο του νησιού, σε ένα ύψωμα δίπλα στο στρατόπεδο πολιτικών κρατουμένων, στο οποίο κατά τη διάρκεια της Στρατιωτικής Δικτατορίας (1967-1974) εκτοπίσθηκαν στελέχη και άλλες προσωπικότητες της Αριστεράς, βουλευτές, διανοούμενοι, επιστήμονες και καλλιτέχνες.
Αγιογραφήθηκε στα χρόνια ’69 – ’70, μετά από πρόταση του συνεξόριστού τους, Σπύρου Μήλα, στον διοικητή του στρατοπέδου, Σπυράκη, από τον Αντώνη Καραγιάννη, από τη Θεσσαλονίκη (ζωγράφισε στο νότιο κλίτος τον Μυστικό Δείπνο, τον Ευαγγελισμό, τη Βάπτιση, τη Σταύρωση και τον Επιτάφιο Θρήνο), και τους ζωγράφους Τάκη Τζανετέα (φιλοτέχνησε τη μορφή του Παντοκράτορα στην καμάρα του μεσαίου κλίτους) και Κυριάκο Τσακίρη (έργα του στο μεσαίο κλίτος Η Κοίμηση της Θεοτόκου, Οι Ευαγγελιστές, Η Άκρα Ταπείνωση, Η Προσευχή στη Γεθσημανή και δύο παραστάσεις της Παναγίας, στο βόρειο και νότιο κλίτος αντίστοιχα).
Σε αυτήν την εκκλησία οι εξόριστοι έβαλαν την τέχνη τους, την καθάρισαν από καθετί το περιττό, διόρθωσαν την πόρτα, τους τοίχους και τη σκεπή, βάψανε λευκούς τους εσωτερικούς της τοίχους και ξεκίνησαν το έργο της εικονογράφησης με τη βοήθεια και τη συμπαράσταση όλων των κρατουμένων.
Στα έργα αυτά, με τη νεωτεριστική τεχνοτροπία που απομακρύνεται από το αμιγώς βυζαντινό ύφος, αποτυπώνονται γλαφυρά τα συναισθήματα αγωνίας και θλίψης των φυλακισμένων αγωνιστών, οι οποίοι στερήθηκαν την ελευθερία τους, ενώ ως πρότυπα για τις θρησκευτικές μορφές χρησιμοποιήθηκαν σύγχρονα υπαρκτά πρόσωπα, συγκρατούμενοί τους, κάτοικοι του νησιού, στρατιώτες και χωροφύλακες.
Στα χρόνια της μεταπολίτευσης, μετά την πτώση της χούντας, αφότου η Λέρος έπαψε να είναι τόπος εξορίας, ένας φανατισμένος καλόγερος που είχε εγκατασταθεί εκεί (1979-1981), ενοχλημένος από το γεγονός ότι οι αγιογραφίες φιλοτεχνήθηκαν «από χέρια άθεων κομμουνιστών) επιχείρησε να καλύψει τις αγιογραφίες με ασβέστη. Το γεγονός αντιλήφθηκε η Ελβετική Αρχαιολογική Σχολή, και με τους αγωνιστές κατά της δικτατορίας, με μεγάλο αγώνα πέτυχαν την αποκατάσταση των νωπογραφιών (fresco), με χρηματοδότηση του υπουργείου Πολιτισμού.
Το 1982 η 4η Εφορεία Νεοτέρων Βυζαντινών Μνημείων Δωδεκανήσου ανακηρύσσει την Αγία Κιουρά διατηρητέο μνημείο και απαγορεύει οποιαδήποτε επέμβαση επί των τοίχων της.
