Ο Δαρβίνος είχε αρχίσει να σχηματίζει τη θεωρία του από τα τέλη της δεκαετίας του 1830, αλλά περίμενε δύο δεκαετίες μέχρι να τη δημοσιεύσει, επειδή ήθελε να βεβαιωθεί ότι τα δεδομένα και τα επιχειρήματά του ήταν αδιαμφισβήτητα. Αλλωστε, προηγούμενες θεωρίες για τη βιολογική εξέλιξη (όπως εκείνες του Λαμάρκ) είχαν συνδεθεί με τον πολιτικό ριζοσπαστισμό και ήξερε ότι οι δικές του πιθανότατα θα επέσυραν επιπλέον την κατηγορία της βλασφημίας.
Το 1838 ο Δαρβίνος έφτασε στο πιο ουσιαστικό σημείο της θεωρίας του, εκείνο που εξηγούσε πώς μπορεί να υπάρχει «δημιουργία χωρίς δημιουργό», δηλαδή τη διαδικασία της φυσικής επιλογής των ειδών που είναι καλύτερα προσαρμοσμένα στις συνθήκες του περιβάλλοντος όπου ζουν. Συμπέρανε επίσης ότι δύο πληθυσμοί του ίδιου είδους που είναι απομονωμένοι (π.χ. ένας στην έρημο και ο άλλος στα βουνά) μπορεί να μετεξελιχθούν σε εντελώς διαφορετικά είδη, που δε θα μπορούν πια να ζευγαρώσουν μεταξύ τους. Η έκδοση του περίφημου βιβλίου του «Για την προέλευση των ειδών», το 1859, εξαντλήθηκε μέσα σε ελάχιστο χρόνο, καθώς έδινε μια ερμηνεία κατανοητή ακόμα και από τους μη ειδικούς.
Η δαρβινική θεωρία αποτέλεσε την κορωνίδα της επιστημονικής σκέψης στη βιολογία έως εκείνο τον καιρό, επιβεβαιώνοντας ότι τα πάντα στη φύση βρίσκονται σε μια διαδικασία συνεχούς αλλαγής και εξέλιξης.
Οι Μαρξ και Ενγκελς εκτιμούσαν βαθύτατα τις ανακαλύψεις του Δαρβίνου, που αποδείκνυαν επιστημονικά ότι η ανθρωπότητα είχε αναδυθεί από το ζωικό βασίλειο. Θεωρούσαν, μάλιστα, ότι η θεωρία του Δαρβίνου αποτελούσε έναν από τους προπομπούς, στο επίπεδο των φυσικών επιστημών, που συνέβαλαν στη γέννηση του διαλεκτικού υλισμού.
O Φρίντριχ Ένγκελς αναφέρει για τη σημασία του έργου του Δαρβίνου: «Η φύση είναι η λυδία λίθος της διαλεχτικής και είμαστε υποχρεωμένοι ν’ αναγνωρίσουμε ότι η σύγχρονη φυσική επιστήμη έδωσε ένα εξαιρετικά πλούσιο υλικό, που καθημερινά αυξάνει, και απόδειξε έτσι ότι, σε τελευταία ανάλυση, στη φύση όλα τα πράγματα γίνονται διαλεχτικά και όχι μεταφυσικά, ότι η φύση δεν κινείται στην αιώνια μονοτονία ενός κύκλου που διαρκώς επαναλαμβάνεται, μα ότι ζει πραγματική ιστορία.Εδώ πριν απ’ όλα πρέπει να αναφέρουμε τον Δαρβίνο που έδωσε το πιο γερό χτύπημα στη μεταφυσική αντίληψη της φύσης, με την απόδειξη του ότι όλη η σημερινή οργανική φύση, τα φυτά, τα ζώα και μαζί τους και ο άνθρωπος είναι προϊόν ενός προτσές εξέλιξης που βάσταξε εκατομμύρια χρόνια». (Η εξέλιξη του σοσιαλισμού από την ουτοπία στην επιστήμη).
Ο Λένιν έγραψε σχετικά: «Ο Δαρβίνος έβαλε τέρμα στην άποψη που υποστήριζε πως τα είδη των ζώων και των ανθρώπων δε συνδέονται καθόλου μεταξύ τους και πως χρωστιούνται σε τυχαίες αιτίες, γιατί “δημιουργήθηκαν από το θεό”. Ηταν ο πρώτος που έβαλε τη βιολογία πάνω σε βάσεις απόλυτα επιστημονικές και καθόρισε πώς έγινε η εξέλιξη των ειδών και σε ποια σχέση διαδέχτηκαν το ένα το άλλο».
Σε μια εποχή που οι μεταφυσικές αντιλήψεις επανέρχονται, ακόμα και σε επιστημονικούς κύκλους, ο αγώνας ενάντια στο μεταφυσικό ανορθολογισμό συνεχίζεται.
Δεν έχουν περάσει και πολλά χρόνια από τότε που σε 17 πολιτείες των ΗΠΑ, τα δικαστήρια καλούνταν να δικάσουν τις ανακαλύψεις του Δαρβίνου. Με ποιο ερώτημα; Αν έπρεπε να συνεχιστεί να διδάσκονται στα αμερικανικά πανεπιστήμια!
