Οι σολωμικοί «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» είναι ένα έργο που αποθεώνει τον αγώνα του ανθρώπου για την «ηθική ελευθερία», όπως τόσο εύστοχα ανέδειξε πριν από έναν αιώνα σχεδόν και τελεσίδικα με στερνόν ύμνο στη σολωμική ποίηση το 1957, στα 100 χρόνια από τον θάνατο του «ποιητή-πατέρα», ο Κώστας Βάρναλης.
Η λαμπρή ομώνυμη μουσική δημιουργία του Γιάννη Μαρκόπουλου, που αποτελεί το αντικείμενο της αποψινής συναυλίας του κόμματος των Ελλήνων κομμουνιστών σε δημοτικό μουσικό θέατρο στο κέντρο της Αθήνας, μιλά, ως γνωστόν, για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον μιας δίκαιης και ευτυχισμένης ζωής, σύμφωνα με τις σολωμικές συντεταγμένες του ποιήματος.
Οργανώνοντας το λιμπρέτο του μουσικού έργου από όλα τα σχεδιάσματα του ποιήματος και τα πεζά, τους στίχους και τα αφηγηματικά μέρη, με αντιπροσωπευτικά εύστοχα τμήματα, ο συνθέτης ξεπέρασε, θαρρείς, τις υπερβολικά ιδεαλιστικές και αποδιδόμενες σε κυρίαρχες αισθητικές-φιλοσοφικές θεωρίες του γερμανικού ιδεαλισμού της εποχής προσλήψεις του σολωμικού έργου από τον Πολυλά και τον Πολίτη. Έτσι αναδεικνύει αρκούντως, μεταξύ άλλων, την επιθυμία του ποιητή από το έργο του να «έβγουν οι Μεγάλες Ουσίες», όπως και τη θέλησή του να αναμετρηθεί με τους στίχους του με το «παγκόσμιο σύστημα». Οι επιλογές του Μαρκόπουλου «δένουν» θαυμαστά, θαρρείς, με την ανάδειξη των ηθικών αρετών που ο Σολωμός απέδωσε στον λαό όταν αγωνίζεται «ενάντια σε μεγάλες δύναμες» για τη δίκαιη ζωή, μα και με σύγχρονες και κατοπινές εκδοχές-επισημάνσεις που έχει κάνει για τους σολωμικούς «Ελεύθερους Πολιορκημένους» και για τις ιδέες και τις αξίες του ποιήματος ο πανεπιστημιακός Ερατοσθένης Καψωμένος.
Οι αποφάνσεις του Ερ. Καψωμένου, όπως αυτές έχουν διατυπωθεί σε διαφορετικές μελέτες του, αποτελούν, κατά τη γνώμη μας, κορυφαίες επισημάνσεις που συνιστούν θεμελιακή επανερμηνεία των σολωμικών «Ελεύθερων Πολιορκημένων», σε σχέση με ιδεαλιστικές, ακόμη κυρίαρχες βέβαια, αναλύσεις του παρελθόντος.
Ο Ερ. Καψωμένος, κορυφαίος ίσως στις ημέρες μας βαθύς μελετητής του Σολωμού, καθηγητής Νέας Ελληνικής Φιλολογίας και Θεωρίας της Λογοτεχνίας και συγχρόνως ένας από τους εισηγητές στην Ελλάδα της Δομικής Θεωρίας και της Σημειωτικής στη λογοτεχνία, ενώ συνηγορεί, επικαλούμενος κιόλας τις αποδείξεις και τα συγκριτολογικά στοιχεία που προσκόμισαν σε μελέτες τους το 1925 ο Κώστας Βάρναλης και πολύ αργότερα άλλοι μελετητές, όπως ο Στέφανος Ροζάνης, ο Γιώργος Βελουδής και ο Στυλιανός Αλεξίου, πως τουλάχιστον σε κάποια σημεία τους οι σολωμικοί «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» ήταν βαθιά επηρεασμένοι από τις αισθητικές-φιλοσοφικές πραγματείες των Σίλερ-Χέγκελ και γενικότερα από κυρίαρχες θέσεις του γερμανικού ιδεαλισμού της εποχής του, έχει καταλήξει σε νέα συμπεράσματα όσον αφορά αυτή την κορυφαία «ποιητική πραγμάτωση» του Σολωμού.
Αποσκοπώντας στην καλύτερη κατανόηση του σολωμικού αριστουργήματος ας μοιραστούμε, λοιπόν, κάποιες από αυτές τις εκδοχές-επισημάνσεις του σολωμιστή Ερ. Καψωμένου με τα δικά του λόγια, όπως τα αντλήσαμε/επιλέξαμε από πέντε διαφορετικές μελέτες του για τον Σολωμό σε σχέση με τους «Ε.Π.», έστω με τον κίνδυνο βέβαια να μην αποδίδουμε πλήρως ορθά τη θεώρηση Καψωμένου:
1.– Στην ώριμη φάση της δημιουργίας του ο Σολωμός, με την πνευματική εγρήγορση που τον διακρίνει, βρίσκεται σε διάλογο με τις μεγάλες φιλοσοφικές και αισθητικές θεωρίες της εποχής του, κατεξοχήν με το γερμανικό ιδεαλισμό και ρομαντισμό. Μέσα σ’ αυτή την προβληματική, επιχειρεί να εφαρμόσει, κατά το υπόδειγμα του Σίλλερ, την αντίληψη του «υψηλού» στις μεγάλες λυρικές συνθέσεις του.
2.– Στην ποιητική μυθολογία του Σολωμού – ομόλογη προς τη λαϊκή παράδοση – το σύμπαν είναι ενιαίο και δεν επιδέχεται οντολογική διάκριση μεταξύ υλικού και πνευματικού κόσμου. Η ριζική αυτή διάσταση των δύο προτύπων εξειδικεύεται στο πεδίο του τραγικού, με τις συνέπειες που προκύπτουν από τη διαφορετική αντίληψη της συνάρτησης κάλλους – αγαθού. Η διαφορά είναι ότι στο «υψηλό» του Schiller, το κάλλος και το αγαθό βρίσκονται σε δυσαρμονία και γίνονται συστατικοί όροι της τραγικής σύγκρουσης (κάλλος vs αγαθό)· ενώ στο τραγικό του Σολωμού, το κάλλος και το αγαθό είναι σε αρμονία, δηλ. βρίσκονται στον ίδιο πόλο της τραγικής σύγκρουσης. Αυτό παραπέμπει σε διαφορές κοσμοθεωρητικού χαρακτήρα. Στη σιλλερική θεωρία, η δυσαρμονία του κάλλους προς το αγαθό αντανακλά τη διάσταση ανάμεσα στο αισθητό και στο νοητό, δηλ. ανάμεσα στο φυσικό κόσμο (κάλλος) και στον μεταφυσικό κόσμο (αγαθό). Αντίθετα, στη σολωμική κοσμοαντίληψη, η αρμονία μεταξύ κάλλους και αγαθού αντανακλά την ενότητα του σύμπαντος, όπου δε νοείται αντίθεση μεταξύ φύσης και θείου, αισθητού και νοητού κόσμου.
3.– Ο Σολωμός εθνικοποιεί την εκφραστική του αναζήτηση προκρίνοντας μια λύση που θ’ αποτελέσει σημείο συνάντησης της αυριανής ποιητικής πρωτοπορίας (του 20ού αιώνα) με την ελληνική λαïκή παράδοση.
4.– Το ίδιο το κείμενο γίνεται, σε επίπεδο σύνθεσης, τεκμήριο της δημιουργικής ανεξαρτησίας του Σολωμού απέναντι στον Σίλλερ και το ρομαντικό κίνημα συνολικά, καθώς αναδεικνύει τη σαφή διαφορά προσανατολισμού, του Σίλλερ προς την κατεύθυνση του (αναδυόμενου) ρεαλισμού, του Σολωμού προς την υπέρβαση ενός μελλοντικού μοντερνισμού. Ένα δεύτερο πεδίο όπου καταγράφονται εξίσου σημαντικές διαφοροποιήσεις είναι το πεδίο της ιεράρχησης των αξιών, που συναρτάται ευθέως με ουσιώδεις διαφορές των εκατέρωθεν πολιτισμικών προτύπων.
5.– Σ’ αυτό το πεδίο, ο Σολωμός βγαίνει πιο ώριμος και πιο σίγουρος για τις επιλογές του. Και προχωρεί σε μια σημαδιακή αλλαγή πορείας. Εγκαταλείπει το Β΄ Σχεδίασμα και μαζί την απόπειρα προσαρμογής στο σιλλερικό ιδεαλιστικό πρότυπο. Παράλληλα, εγκαταλείπει τον ομοιοκατάληκτο δεκαπεντασύλλαβο, με την ερωτοκρίτεια μουσική του αντήχηση, και προκρίνει τον ανομοιοκατάληκτο στίχο του δημοτικού τραγουδιού με τη δωρική αυστηρότητα και τη δύσκολη εσωτερική αρμονία. Δίνοντας τώρα την προτεραιότητα στην αυτοσυνειδησία της κουλτούρας, όπως αυθεντικά εκφράζεται μέσα στα τραγούδια του απλού λαού, προχωρεί σε μια ριζική αναμόρφωση της δομής του ποιήματος, με στόχο ένα ενιαίο και εσωτερικά συνεπές σύμπαν, χωρίς μεταφυσική, που να αντλεί τους χυμούς του από το παραδοσιακό ελληνικό πρότυπο, όπως αποτυπώνεται στο κλέφτικο τραγούδι.
6.– Το συγκλονιστικό κάλεσμα της φύσης στη χαρά της ζωής είναι η ισχυρότερη δύναμη που πολεμά την ηθική αντίσταση των πολιορκημένων. Η τραγικότητα της δοκιμασίας έγκειται στο γεγονός ότι ο ήρωας θυσιάζει τη ζωή, επειδή ακριβώς τη σέβεται και την αγαπά στο μέγιστο βαθμό.
7.– (…) Σπαρακτική επίκληση προς το ανεκτίμητο αγαθό της ζωής που οι ήρωες θεληματικά θυσιάζουν, για να μην το ευτελίσουν (…) Ο ποιητής αναπαράγει και απομνημειώνει τον κώδικα του καημού της Ρωμιοσύνης (…) Η πρόκληση έχει δύο πομπούς. Ο ένας είναι η φύση-παράδεισος στην κορυφαία στιγμή της άνοιξης, που καθιστά τη ζωή μέγα καλό και πρώτο. Ο άλλος είναι η μυστηριακή διάσταση της φύσης και η θεία Επιφάνεια, που δηλώνει με τον πιο παραστατικό τρόπο ότι αυτός ο κόσμος είναι και η περιοχή της θεότητας κι επομένως ο μοναδικός στίβος ολοκλήρωσης και μακαριότητας των όντων. Αυτή η σύνθεση των δύο θεμάτων αντιπροσωπεύει, μέσα στο «διάλογο» Σολωμού – Schiller, την πιο απερίφραστη απάντηση του Έλληνα ποιητή στη διανοητική εκζήτηση του γερμανικού ιδεαλιστικού ρομαντισμού. Γιατί ακριβώς αντιπαραθέτει στο δυϊστικό μοντέλο του Schiller το ενιστικό πρότυπο της νεοελληνικής κοσμοθεωρίας, που τοποθετεί όλες τις αξίες στη φύση και στην εγκόσμια ζωή. Και μ’ αυτή την έννοια, ο πειρασμός της φύσης γίνεται η κατεξοχήν τραγική σύγκρουση στο Γ’ Σχεδίασμα, συνοψίζοντας, κατά σχήμα συνεκδοχής, όλες τις άλλες. Γιατί το νόημα αυτής της σύνθεσης είναι ότι η φύση, αυτός ο κόσμος των αισθήσεων είναι η περιοχή και του Κάλλους και του Αγαθού, και της αισθαντικότητας και του «λόγου», και της ευδαιμονίας και της ελευθερίας. Η τραγική σύγκρουση δεν προκύπτει από την αντίθεση του Αγαθού προς το Κάλλος, του Υψηλού προς το Ωραίο, της πνευματικής προς την υλική φύση του ανθρώπου, της ελευθερίας του λόγου προς τη δουλεία των αισθήσεων, ούτε στοχεύει να επαληθεύσει την απόλυτη εξουσία του «αόρατου Μονάρχη», της μεταφυσικής Ιδέας πάνω στον υλικό κόσμο, όπως στο σιλλερικό σύστημα αξιών. Αντίθετα, το στοιχείο που δίνει κοσμολογικές προεκτάσεις στην τραγική σύγκρουση είναι ότι ο πειρασμός, που αντιμάχεται την ηθική ελευθερία των πολιορκημένων, κορυφώνεται με την εμφάνιση της Θεότητας μέσα στη φύση. Το μήνυμα που δίνει η Θεοφάνεια είναι καθαρό και σημαίνει ταυτόχρονα την πλήρη απόρριψη της ιδεαλιστικής κοσμολογίας: αυτός ο κόσμος δεν είναι μόνο ο κόσμος της ομορφιάς, της χαράς, της καλοσύνης, είναι και ο χώρος της θεότητας, που κι αυτή είναι εδώ, ανάμεσα μας, συστατικό στοιχείο ενός ενιαίου Σύμπαντος, που προσφέρεται στον άνθρωπο ως πεδίο ολοκλήρωσης και ευδαιμονίας.
8.– Προτάσσοντας (…) ως ισχυρότερο επιχείρημα την ενότητα του σύμπαντος, στερεί την επιλογή της θυσίας από κάθε κίνητρο μεταφυσικής ανταμοιβής και δικαίωσης, που θα έκανε το θάνατο αποδεκτό. Έτσι, η θυσία δε βρίσκει καμιά παρηγοριά, γι’ αυτό και το δίλημμα είναι τόσο σκληρό, γι’ αυτό και η τραγική συγκίνηση είναι τόσο γνήσια. Από την άλλη, ο ποιητής υποδεικνύει στον αναγνώστη ότι η ελευθερία, για χάρη της οποίας οι Πολιορκημένοι θυσιάζουν τα πάντα, δε χρειάζεται κανένα μεταφυσικό δεκανίκι για να δικαιωθεί. Μέσα στον κόσμο του Κάλλους και του Αγαθού, η ελευθερία είναι ο μόνος πλήρης τρόπος ύπαρξης, ο μόνος που προσφέρεται στον άνθρωπο για να πραγματώσει το αίτημα και το νόημα της ύπαρξής του. Αν θυσιάσει την ελευθερία του, ακρωτηριάζει την ακεραιότητά του, την ανθρώπινή του ιδιότητα, που είναι αναγκαία προϋπόθεση για να μετέχει στις αξίες που κάνουν τη ζωή άξια να τη ζει κανείς. Είναι μια αντίληψη που υπερβαίνει τη βιολογική εκδοχή της ζωής και την ατομική ύπαρξη του Ήρωα και ανάγεται στην έννοια του Προσώπου, ως αξία πολιτισμική, που αποβλέπει στο μέλλον του Ανθρώπου συνολικά. Έτσι, ο ποιητής δένει το ατομικό με το γενικό, το τοπικό με το εθνικό και το παγκόσμιο. Μένει ακόμα μία αξιοσπούδαστη κατάκτηση του Σολωμού. Η τραγική σύγκρουση πηγάζει από μιαν αντίφαση: αξίες πρώτου μεγέθους και καθολικού κύρους, όπως η Φύση και το Θείον, εμφανίζονται ως αντίμαχοι του ανθρώπου, ακόμη και της ανθρώπινης ελευθερίας υπό ορισμένους όρους. Δηλαδή, αξίες θετικές, με υψηλή θέση στην κοινή συνείδηση, εμφανίζονται να λειτουργούν αρνητικά ή, για την ακρίβεια, θετικά και αρνητικά μαζί. Αυτή η θετική – αρνητική λειτουργία, οι θετικές και αρνητικές ιδιότητες των αξιών, που αποτελούν τον πυρήνα της προβληματικής του ποιητή σε όλα τα μεγάλα έργα της ωριμότητας, στον «Κρητικό» και στον «Πόρφυρα» εξίσου με τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους», οδήγησε σε μια κατάκτηση κοσμοθεωρητικών διαστάσεων, που βγήκε από το «διάλογο» του Σολωμού με το Σίλλερ και το γερμανικό ρομαντικό ιδεαλισμό.
9.– Όταν αυτός ο διάλογος από το θεωρητικό ενδιαφέρον πέρασε στην ποιητική πράξη, βγήκαν στην επιφάνεια, από τις δυσκολίες σύνθεσης, οι ουσιώδεις διαφορές αξιακών προτύπων και κοσμοαντίληψης, που οδήγησαν τον ποιητή να συλλάβει και ν’ ανασυνθέσει τα αξιακά και κοσμοθεωρητικά πρότυπα του ελληνικού πολιτισμού μέσα στη λόγια και λαϊκή πνευματική παράδοση.
10.– Συνοψίζομε: στους Ελεύθερους Πολιορκημένους ο ποιητής μεταφέρει και ενσωματώνει στο λόγιο πολιτισμό θεμελιώδεις κώδικες της λαϊκής παράδοσης. Συγχωνεύει τον κώδικα του προσώπου (ζωή = ανεξαρτησία vs υποταγή = θάνατος) με τον κώδικα του ρωμέικου καημού σε μια σύνθεση, που φέρνει πιο κοντά στο μέσο αναγνώστη τα υψηλά ηρωικά πρότυπα, καθώς του ξυπνά οικεία βιώματα, προσωπικά και συλλογικά. Και συγκροτεί, ως πολύτιμη κληρονομιά του αγώνα της Ανεξαρτησίας, τον πρώτο κώδικα της εθνικής ιδεολογίας: Ελλάδα και Ελευθερία είναι μια ταυτότητα, Ελλάδα και δουλεία (οποιασδήποτε μορφής) είναι μια αντίφαση.
11.– Οι διανοητικές κατασκευές του σιλλερικού ιδεαλισμού αποδείχτηκαν απρόσφορες για τα αισθητικά κριτήρια και την ποιητική γλώσσα του Σολωμού.
12.– Στην αξιολογική κλίμακα του Σολωμού, η ιεράρχηση αντιστρέφεται και την προτεραιότητα παίρνουν οι συγκρούσεις ανάμεσα σε πρωτογενείς ζωικές αξίες, όπως η αγάπη για τη ζωή και το ένστικτο της ατομικής ανεξαρτησίας, αξίες που στη σιλλερική ιεράρχηση δεν παρουσιάζουν τραγικό ενδιαφέρον, αλλά που μέσα στους Ε.Π. αποτελούν τις πιο συγκλονιστικές δοκιμασίες, που παράγουν αληθινά τραγικές καταστάσεις.
13.– Την προτεραιότητα έχει η τραγικότητα της σχέσης ανθρώπου – φύσης, που ορίζεται από τούτο το αντιφατικό: η φύση αντιμάχεται την ηθική ανεξαρτησία των πολιορκημένων με τις κατεξοχήν θετικές αξίες που εμπεριέχει και που, στη συγκεκριμένη συγκυρία, λειτουργούν αρνητικά. Το σολωμικό τραγικό στηρίζεται στην αντίφαση: θετικές αξίες vs αρνητική λειτουργία. Η φύση είναι η περιοχή του κάλλους και του αγαθού, που εξασφαλίζει την ευδαιμονία και την ολοκλήρωση των όντων. Όντας στην πιο γλυκιά της ανοιξιάτικη ώρα, προσκαλεί τους ήρωες να χαρούν αυτή τη σχέση μέσα στα πλαίσια της ζωής, τα μόνα που παρέχουν αυτή τη δυνατότητα. Η πρόκληση έγκειται στην πεποίθηση ότι ο άνθρωπος πεθαίνοντας χάνει τα πάντα, ζώντας κερδίζει τα πάντα. Οι ήρωες οφείλουν να διαλέξουν ανάμεσα στο αγαθό της ζωής και στην ατομική τους ανεξαρτησία. Η προσήλωση στο αγαθό της ζωής είναι ένα από τα θεμελιακά γνωρίσματα της ελληνικής παραδοσιακής βιοθεωρίας, καθώς συναρτάται με το βίωμα της ταύτισης φυσικών και πολιτισμικών αξιών. Εξίσου θεμελιακό είναι το βίωμα της ατομικής ανεξαρτησίας, ως έκφραση της μεσογειακής ισορροπίας ανθρώπου – Κόσμου, που δε συντρίβει αλλά αναδείχνει το άτομο ως αξία, παρέχοντας τους ιδεώδεις όρους για την ολοκλήρωσή του, σε αρμονία –και όχι σε αντίθεση- με την κοινωνία. Έτσι, η σύγκρουση ανάμεσα στις δύο αυτές πρωταρχικές ροπές είναι το τραγικότερο δίλημμα που θα μπορούσε ν’ αντιμετωπίσει ο μεσογειακός άνθρωπος. Ο Σολωμός, με το βαθύ πολιτισμικό του κριτήριο, συλλαμβάνει την αξία ενός τέτοιου διλήμματος και επιλέγει να προβάλει τον πειρασμό της ζωής (μέσα από την πρόκληση της φύσης) ως τη φοβερότερη δύναμη που αντιμάχεται την ηθική ανεξαρτησία των πολιορκημένων.
14.– Οι ήρωες, για να περισώσουν την ηθική τους ελευθερία, πρέπει ν’ απαρνηθούν ό,τι αγαπούν περισσότερο, το υπέρτατο αγαθό της ζωής μέσα σε μια ευλογημένη φύση. Γι’ αυτό η συναισθηματική επένδυση της δοκιμασίας είναι πολύ πιο ανθρώπινη και πιο συγκλονιστική παρ’ ότι στο σιλλερικό ιδεαλιστικό πρότυπο. Εδώ η ηθική νίκη συνοδεύεται από το πάθος και τη λαχτάρα για το αγαθό της ζωής που οι ήρωες θεληματικά απαρνιούνται. Έτσι, η σύγκρουση παίρνει τη μεγαλύτερη ένταση και διάρκεια, κι ας συμπυκνώνεται ουσιαστικά σ’ ένα μόνο στίχο: «Έρμα ’ν’ τα μάτια που καλείς, χρυσέ ζωής αέρα». Ο λόγος είναι «διφωνικός», εμπεριέχει ταυτόχρονα την αμετάκλητη άρνηση του αγαθού της ζωής και τον αγιάτρευτο καημό γι’ αυτή την άρνηση. Το σχήμα συμπυκνώνει ολόκληρη την παράδοση του «ρωμέικου καημού», όπως χαρακτηριστικά αποτυπώνεται στο κλέφτικο τραγούδι, που, κατά την άποψή μας, αποτέλεσε το δομικό και αξιακό πρότυπο του Γ΄ Σχεδιάσματος των Ελεύθερων Πολιορκημένων.
15.– Οι πολιορκημένοι απαρνούνται τη ζωή ακριβώς επειδή την αγαπούν και τη σέβονται στο μέγιστο βαθμό, για να μην τη ταπεινώσουν και ακρωτηριάσουν. Τη ζωή αξίζει να τη ζεις στην ακεραιότητά της. Και η πλήρης ζωή δε συμβιβάζεται με την υποταγή· ζωή υποταγμένη είναι μια ζωή μισερή, ένας ζωντανός θάνατος, ανάξια να τη ζει κανείς. Θυσιάζοντας λοιπόν τη ζωή οι ήρωες διασώζουν την ακεραιότητα της ζωής, που ταυτίζεται με την πληρότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Κι έτσι αποδείχνουν ότι η ακεραιότητα της ζωής και η ανθρώπινη αξιοπρέπεια (που είναι το ίδιο) αντιπροσωπεύουν αξίες πάνω και πέρα από τα όρια της ατομικής ζωής. Αυτή είναι η νεοελληνική αντίληψη του προσώπου, κορυφαία πολιτισμική κατάκτηση του Νέου ελληνισμού που εμπεριέχει μια τεράστια επαναστατική δυναμική, η οποία εξουδετερώνει τον εκβιασμό της δύναμης.
16.– Οι σολωμικές τραγικές συγκρούσεις αντιπαραθέτουν, στη μεταφυσική διάσταση των σιλλερικών, μια διάσταση Κοσμική, που ανταποκρίνεται πιο πολύ στο πνεύμα της αισχύλειας τραγωδίας. Η ολοκλήρωση των σολωμικών ηρώων μέσα από τη δοκιμασία δεν είναι προς την κατεύθυνση της αποπνευμάτωσης, μα προς τη συνειδητοποίηση του ανθρώπινου προσώπου, συνείδηση που παραπέμπει στην Κοσμική διάσταση και ευθύνη του ανθρώπου. Το τελεολογικό μοντέλο του σιλλερικού ιδεαλισμού βασίζεται στην υποτίμηση των φυσικών και ζωικών αξιών, στο θρίαμβο του πνεύματος πάνω στην ύλη. Ενώ το πρότυπο του σολωμικού ιδανισμού θεμελιώνεται στην κατάφαση των φυσικών αξιών και στην εναρμόνιση υλικών και πνευματικών αναγκών και αιτημάτων.
17.– Τα συστατικά της σολωμικής κοσμολογίας και ανθρωπολογίας αποτελούν κατακτήσεις της ελληνικής πνευματικής και πολιτισμικής
παράδοσης, που η ιδιοφυία του ποιητή προσλαμβάνει και συνθέτει ποιητικά με θαυμαστή διαύγεια και πληρότητα.
18.– Το μυθικό σύμπαν της ώριμης σολωμικής ποίησης παρέχει ένα διαφορετικό κοσμολογικό πλαίσιο απ’ αυτό της λυρικής ποίησης του Schiller. Ενώ στον Γερμανό ιδεαλιστή το Απόλυτο είναι μεταφυσική ουσία της οποίας πραγμάτωση είναι τα αισθητά (…), στη σολωμική ποίηση πραγματοποιείται μια εγκοσμίωση των μεταφυσικών αξιών, αλλά όχι με την εγελιανή έννοια (…), μα με το νόημα που παίρνει στη θεία μορφή της Φεγγαροντυμένης: μετατόπιση του θείου από το μεταφυσικό χώρο στο φυσικό (…) Η «θειότητα» είναι οντολογική κατηγορία της φύσης και η θεϊκή παρουσία μέσα στη φύση είναι η πλαστική σύλληψη και απεικόνιση αυτής της «θειότητας». Η πορεία είναι αντίστροφη. Ο κόσμος είναι θείος (…) Η περιοχή του θείου είναι αυτός ο κόσμος. Το θείο βρίσκεται ανάμεσά μας (…) Η Φεγγαροντυμένη πραγματώνει την ταυτότητα του Κάλλους και του Αγαθού: «κι έδειξε πάσαν ομορφιά και πάσαν καλοσύνη». Και πραγματώνει την ενότητα φυσικού και πνευματικού κόσμου, λογικού και αισθαντικότητας, που βρίσκονται όχι σε διάσταση, μα σε αρμονία (…) Το τραγικό του Σολωμού λειτουργεί μέσα σ’ ένα «μονιστικό μοντέλο». Κόσμος, άνθρωπος, θεός είναι ομοειδή. Ο παράδεισος βρίσκεται γύρω και μέσα στον άνθρωπο. Το σύμπαν είναι ενιαίο.
19.– Για την ιδεαλιστική αντίληψη της τέχνης αληθινά τραγικές είναι μόνο οι συγκρούσεις ανάμεσα σε ηθικές αξίες απόλυτου κύρους, αξίες που μετέχουν στη «θεία» ουσία και που έρχονται κάποτε σε αντίθεση μεταξύ τους στη συνείδηση του ήρωα. Για το Σολωμό ωστόσο ο «πειρασμός» της φύσης δεν αφορά απλά την «υλική υπόσταση» του ανθρώπου. Η φύση ως χώρος του κάλλους, του αγαθού και του θείου καθιστά τη ζωή πρώτη και μεγάλη αξία. Ως τέτοια είναι το πεδίο ολοκλήρωσης του ανθρώπου, άρα ασυμβίβαστη προς καθετί που ακρωτηριάζει την ακεραιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως η ταπείνωση της σκλαβιάς. Από αυτή την ανώτερη αντίληψη της ζωής απορρέει και η επιλογή του θανάτου, ως έκφραση σεβασμού προς την ίδια τη ζωή (…) Αυτό θα αρκούσε για να αποδείξει την ανεξαρτησία του Σολωμού απέναντι στις θεωρητικές θέσεις από τις οποίες αφορμάται.
20.– Η ζωή μέσα στη φύση καθίσταται υπέρτατο αγαθό (…) Το μήνυμα αυτό, μεταφερόμενο από το αξιολογικό στο δεοντολογικό επίπεδο, μεταφράζεται σε ακαταμάχητο κάλεσμα για ζωή και ευδαιμονία (…) Μετάθεση του παραδείσου από τον ουρανό στη γη (…) Στο αξιοκρατικό επίπεδο ο ήρωας αρνείται το διαχωρισμό της ζωής από τη λευτεριά. Μ’ άλλα λόγια θεωρεί απαραίτητο προσδιορισμό της ζωής τη λευτεριά, χωρίς τον οποίο η ζωή παύει να αντιπροσωπεύει μια αξία. Άρα υποταγμένη ζωή = άρνηση της ζωής = θάνατος και αντίστροφα κατάφαση της ζωής = λευτεριά (…) Ο ήρωας θυσιάζει τη ζωή επειδή ακριβώς την αγαπά και τη σέβεται στο μέγιστο βαθμό. Έτσι, ο ήρωας –σε συμφωνία με έναν κλασικό κανόνα της τραγικής τέχνης – θριαμβεύει ηθικά μέσα από την καταστροφή (…) Ο ήρωας θυσιάζει αυτόβουλα τη ζωή ακριβώς για να μην την εξευτελίσει· από σεβασμό στην ακεραιότητα της ζωής και της ανθρώπινής του υπόστασης. Εδώ έγκειται η επαναστατική δυναμική αυτής της αξιοκρατίας.
* Οι εικόνες, πέραν βεβαίως του γνωστού έργου του Γιώργη Βαρλάμου με τον Σολωμό, προέρχονται από θεατρικές αναπαραστάσεις του ποιήματος των Ε.Π. στη διάρκεια του 2021 από το Εθνικό Θέατρο στην Αθήνα (οι δύο πρώτες) και από ερασιτεχνικό λαϊκό σύνολο στην Ελευσίνα (οι υπόλοιπες).
ΠΕΤΡΟΣ ΚΟΡΦΗΣ
