Τόποι εξορίας, τόποι φυλάκισης, ανάμεσα στον Πρώτο και τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, κατά τη διάρκεια του πολέμου αλλά και κυρίως μετά την απελευθέρωση, στη χώρα μας, υπήρξαν πολλοί, κι ο καθένας έχει τη δική του ηρωική ιστορία. Ακροναυπλία, Ωρωπός, Τρίκερι, θανατονήσια σαν τον Αϊ-Στράτη, τη Γυάρο, τη Λέρο και τόσα άλλα, διηγούνται τις θυσίες, τα βασανιστήρια του λαού μας, των κομμουνιστών αγωνιστών, των μαχητών της εθνικής μας Αντίστασης, ενάντια στη τριπλή κατοχή των Γερμανών – Ιταλών – Βούλγαρων και των ντόπιων συνεργατών τους. Εντιμοι άνθρωποι και αξιοπρεπείς που διεκδίκησαν τα δίκια του κόσμου της εργασίας και του μόχθου, ένα καλύτερο μέλλον για τα παιδιά τους, μια άλλη κοινωνία μακριά από την αδικία και την εκμετάλλευση, με δουλειά, υγεία, παιδεία και ελευθερία για όλους.
Η Μακρόνησος όμως ξεχωρίζει. Ηταν τότε που ο υπόλοιπος κόσμος γιόρταζε τη μεγάλη αντιφασιστική νίκη των λαών, καταδίκαζε την φασιστική κτηνωδία, οργάνωνε δίκες για τους ναζί εγκληματίες πολέμου και ξεκινούσε την ανοικοδόμηση των κατεστραμμένων πόλεων. Τότε και σε αντίθεση με τις διακηρύξεις του νικητή «ελεύθερου» και «δημοκρατικού» κόσμου, το κράτος των δωσίλογων, χρησιμοποιώντας τις ναζιστικές πρακτικές και την πείρα του Αουσβιτς και του Νταχάου, με προτροπή και στήριξη από τους Αγγλοαμερικάνους επικυρίαρχους, δημιούργησε το κολαστήρι της Μακρονήσου. Στόχος διακηρυγμένος η «Αναμόρφωση» των παραπλανημένων και παραστρατημένων νεολαίων που είχαν προσβληθεί από το μικρόβιο του κομμουνισμού και συμμετείχαν στον μεγαλειώδη αγώνα της Εθνικής Αντίστασης μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ, ή είχαν αδέλφια, γονείς, θείους, αγωνιστές, απροσκύνητοι και αμετανόητοι αρνούνταν να τους αποκηρύξουν, με «δηλώσεις μετανοίας», αποκηρύσσοντας μετά βδελυγμίας και καταδικάζοντας «το ΚΚΕ και τις παραφυάδες του, ΕΑΜ, ΕΛΑΣ, ΕΠΟΝ…».
Ο τότε υπουργός Δημόσιας Τάξης ο Γεώργιος Παπανδρέου, ζητώντας να υπογραφούν τέτοιες δηλώσεις τόνιζε σε σχετική εγκύκλιό του: «Πας αφιέμενος ελεύθερος εξαιτίας υποβολής τοιούτων δηλώσεων έδει να περιβάλληται μετά στοργής και εμπιστοσύνης υπό των Αρχών Ασφαλείας, προτρεπόμενος επιδεξίως εις πράξεις εκδήλως προς το Κομμουνιστικόν Κόμμα εχθρικάς, ώστε να εκτίθεται ανεπανορθώτως εις την συνείδησιν των πρώην ομοϊδεατών του». Καθαρές κουβέντες!
Ο «Οργανισμός Αναμορφώσεως Μακρονήσου» δεν ήταν έργο κάποιων ακραίων αντιδραστικών. Ολος ο Αστικός πολιτικός κόσμος, αρκετοί παράγοντες του πολιτισμού και σύσσωμη η ηγεσία της επίσημης Εκκλησίας στήριξαν και χειροκρότησαν το εγχείρημα. Από τον «δεξιό» Παναγιώτη Κανελλόπουλο για τον οποίο «ο οργανισμός της Μακρονήσου υπήρξε μια από τας λαμπροτέρας ηθικάς νίκας κατά το διάστημα των τελευταίων ετών»,«τιμημένος τόπος» και «Παρθενώνας του νέου ελληνισμού», ως τον «κεντρώο» Κωνσταντίνο Ρεντή για τον οποίο η Μακρόνησος αποτέλεσε «νήσον ελευθερίας, προόδου και ηθικής και πολιτιστικής αναπλάσεως». Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, ο μετέπειτα Πρόεδρος της Δημοκρατίας (1975 – 1980), έβρισκε σ’ αυτόν τον τόπο εξορίας, ένα «αναρρωτήριο ψυχών», μια «συνέχιση του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού», μια «νέα Εδεμ στα μάτια της ελληνικής Ιστορίας».
«Στη διάρκεια του τρίχρονου Εμφύλιου πολέμου έφτασε στο ψηλότερο σημείο του ο ηρωισμός των Ελλήνων κομμουνιστών και των συμμάχων τους στα πεδία των μαχών και των εκτελέσεων, αλλά και στους τόπου των φυλακίσεων και των εξοριών. Αναδείχτηκε όμως ως το έσχατο σημείο της και η κτηνωδία των ελληνικών αντιδραστικών πολιτικών δυνάμεων και των ξένων υποστηρικτών τους, που προσπάθησαν να αφανίσουν το λαϊκό κίνημα και να μεταβάλλουν τη χώρα σε αμερικανικό προτεκτοράτο.
»Για να πετύχουν, βέβαια, τον πολιτικό τους στόχο έπρεπε οι Ελληνες αντιδραστικοί και οι πάτρωνές τους να σβήσουν από τη χώρα κάθε αριστερή παρουσία – και για την επιτέλεση αυτού του σκοπού τους δεν είχαν αποδειχτεί αρκετές οι δολοφονικές δραστηριότητας των τότε παρακρατικών συμμοριών, οι τρομοκρατικές συλλήψεις και τα εκτελεστικά αποσπάσματα. Χρειαζόταν και ένας πολύ συγκεκριμένος τόπος μαζικού εκβιασμού των συνειδήσεων, έτσι ώστε να συντριβεί μια για πάντα το ελληνικό αριστερό κίνημα. Και ως τέτοιος ορίστηκε, από το 1947 ακόμη, η Μακρόνησος, που λειτούργησε στην αρχή ως στρατόπεδο οπλιτών, οι οποίοι δεν ενέπνεαν εμπιστοσύνη στο αστικό καθεστώς, και μετατράπηκε στη συνέχεια σε κολαστήριο για εκατό και πλέον χιλιάδες κομμουνιστές και άλλους ΕΑΜίτες.»[1]
«Αργότερα το έργο αυτού του κολαστηρίου διευρύνθηκε και αφορούσε τώρα και πολίτες – με αποτέλεσμα πάνω από 15 χιλιάδες κομμουνιστές και άλλοι ΕΑΜίτες, μαζί τους και γυναίκες, να μεταφερθούν ομαδικά εκεί από τους τόπους εξορίας τους».[2]
Το εγχείρημα όμως απέτυχε. Στο επίπεδο των ιδεών οι αγωνιστές της Μακρονήσου, παρά τα απίστευτα βασανιστήρια, τις δολοφονίες και τις εκτελέσεις, του εκβιασμούς, βγήκαν νικητές, στάθηκαν όρθιοι και έγραψαν μια αθάνατη σελίδα στην ιστορία των αγώνων του λαού μας.
«Καμιά ωστόσο, άλλη χώρα δεν αποφάσισε τότε να κατασκευάσει μια δική της Μακρόνησο – με εξαίρεση ίσως ένα αμερικανικό στην πραγματικότητα προτεκτοράτο στη Νοτιοανατολική Ασία. Επρόκειτο για τη Μαλαισία, η οποία είχε ιδρύσει στο έδαφός της την «Ακαδημία της ειρήνης και της ησυχίας» — ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης αιχμαλώτων κομμουνιστών ανταρτών, τους οποίους ειδικοί «εκπαιδευτές» επιχειρούσαν να οδηγήσουν στην «ανάνηψη». Οι έγκλειστοι όμως στο εν λόγω στρατόπεδο δεν ξεπέρασαν ποτέ τους εξακόσιους – και φαίνεται ότι το σχετικό «αναμορφωτικό πείραμα» εγκαταλείφτηκε τελικά από τους οργανωτές τους ως εντελώς ατελέσφορο».[3]
Εκδήλωση τιμής και μνήμης στο Λαύριο
Η προγραμματισμένη επίσκεψη – προσκύνημα στο μαρτυρικό νησί της Μακρονήσου της Πανελλήνιας Ενωσης Κρατουμένων Αγωνιστών Μακρονήσου (ΠΕΚΑΜ), δεν έγινε δυνατό να πραγματοποιηθεί λόγω των ισχυρών ανέμων που έπνεαν στην περιοχή. Εκατοντάδες άνθρωποι, μέλη της ΠΕΚΑΜ, παλιοί κρατούμενοι, συγγενείς τους, αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης, φίλοι, νέοι άνθρωποι συγκεντρώθηκαν χτες Κυριακή 7 Ιούνη, στο Λιμάνι του Λαυρίου και πραγματοποίησαν την εκδήλωση τιμής και μνήμης. Ένα πραγματικό μάθημα για τα υψηλότερα ιδανικά του ανθρώπου απέναντι από τον τόπο όπου επί εννέα χρόνια το αστικό κράτος εξόντωνε σχεδιασμένα και συστηματικά τον ανθό της ελληνικής νεολαίας.
Στη συγκέντρωση μίλησε ο Πρόεδρος της ΠΕΚΑΜ Γρηγόρης Ριζόπουλος, ο οποίος αναφέρθηκε στο ιστορικό της Μακρονήσου, στο έγκλημα των μοναρχοφασιστικών κυβερνήσεων, που στήριζαν οι Αγγλοαμερικάνοι, σε βάρος των χιλιάδων αγωνιστών του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ.
Εκ μέρους της ΚΕ του ΚΚΕ χαιρέτησε τους ασυμβίβαστους και αλύγιστους ο Νίκος Σοφιανός. «Μέσα από την ιστορία και τα χαλάσματα διαπαιδαγωγούνται οι νέοι αγωνιστές, οι νέοι κομμουνιστές, για τους αγώνες που έρχονται», ανάφερε στο χαιρετισμό του το μέλος του ΠΓ.
Ο ηθοποιός Βασίλης Κολοβός απήγγειλε με συγκλονιστικό τρόπο το ποίημα του Γ. Ρίτσου «Α.Β.Γ.» και από τις εξόριστες η Ζωζώ Πετροπούλου το «Ερχονται οι γυναίκες στη Μακρόνησο» του Μενέλαου Λουντέμη και η Πότα Κακαβά ζήτησε από τους νεολαίους να μην υποστείλουν τη σημαία του αγώνα, μνα μείνουν όρθιοι και να μην προδώσουν ποτέ τα ιδανικά τους και τους εαυτούς τους. Η χορωδία του Συλλόγου Δημοκρατικών Γυναικών τραγούδησε το «Για την ανάστασή σου λαέ».
Ο Αντιπρόεδρος της ΠΕΚΑΜ Λάζαρος Κυρίτσης διηγήθηκε τα γεγονότα της μεγάλης σφαγής των εκατοντάδων κρατουμένων στρατιωτών του ΑΕΤΟ που έγινε στις 29 Φλεβάρη και 1η Μάρτη του 1948.
Στη συνέχεια έδωσε μεγάλη συναυλία το εξαιρετικό συγκρότημα «Ρωμιοσύνη» με τραγούδια αφιερωμένα στη Μακρόνησο και δρώμενα από τη ζωή των κρατουμένων.
Τιμητικά ρίχτηκαν στη θάλασσα, στο λιμάνι, τα στεφάνια που προορίζονταν να κατατεθούν στο Αγαλμα του «Δεσμώτη Μακρονησιώτη».
Η εκδήλωση έκλεισε με την επίσκεψη αλληλεγγύης των παραβρισκόμενων στους ναυτεργάτες του πλοίου «Ταξιάρχης» που κάνουν επίσχεση εργασίας στο λιμάνι του Λαυρίου, διεκδικώντας τα δεδουλευμένα τους καθώς παραμένουν απλήρωτοι οκτώ μήνες.
Μικρές ιστορίες από τη ζωή στη Μακρόνησο
Στο μεταξύ από νωρίς παρέες – παρέες συγκεντρώνονταν γύρω από Μακρονησιώτες κρατούμενους που ιστορούσαν στιγμές από τη ζωή και τα βασανιστήρια στο κολαστήριο. Δεν ήταν μόνο οι διηγήσεις για τους βασανισμούς, τους τραυματισμούς, τις ακρωτηριάσεις, τις ταπεινώσεις, τις αρρώστιες και την τρέλα που ήταν καθημερινοί σύντροφοι τους. Ηταν και οι μικρές ανθρώπινες ιστορίες που εξιστορούσαν, με μια δόση χιούμορ, που αποδείκνυαν πως παρά τις κακουχίες και τις αντιξοότητες παρέμεναν άνθρωποι και ήταν η μόνη τους άμυνα απέναντι στην βαρβαρότητα που ζούσαν. «Εμείς σπρώχναμε τη ζωή, αλλιώς θα χάναμε τα μυαλά μας» μου είχε πει κάποτε ένας άλλος «περιηγητής των νησιών του Αιγαίου με έξοδα του ελληνικού δημοσίου» όπως συνήθιζε να λέει, ο Σάββας Κατιρτζόγλου.
Ακούσαμε για τον Βασίλη Επιτρόπου που δήλωνε, μερικά χρόνια μετά, ότι «στην Μακρόνησο βρήκε το φως του». Ο Επιτρόπου έπασχε από στραβισμό. Όταν τον έφεραν στο νησί, έφαγε τόσο άγριο ξύλο, με καδρόνια, για να «ανανήψει» και να υπογράψει Δήλωση, που φαίνεται κάποιο οπτικό νεύρο επανήλθε στη θέση του και γιατρεύτηκε ο στραβισμός του… Στην παρατήρηση της μάνας του ότι της φαίνεται πιο όμορφος από τότε που τον πήραν, ο Γιάννης της απάντησε πως «είχαν καλούς δεσμοφύλακες, πολύ καλά παιδιά, μερικά από τα οποία είχαν, σίγουρα, σπουδάσει …οφθαλμίατροι!»
Ηταν ο Γιάννης Αραζός, που όταν τον συνέλαβαν οι γερμανοτσολιάδες για την αντιστασιακή του δράση, βρέθηκε, από τον Φλεβάρη του 1943 στα ναζιστικά στρατόπεδα στο Νταχάου στην αρχή και στο Μπιρκενάουμ στη συνέχεια, στη Βαυαρία έξω από το Μόναχο, μέχρι τον Απρίλη του 1945. Όταν επέστρεψε στην Ελλάδα, αρνούμενος να υπογράψει Δήλωση, ακολούθησε το δρόμο της εξορίας, στα νησιά του Αγαίου, για να καταλήξει στη Μακρόνησο το 1949 – 50. Ο διοικητής του ΑΕΤΟ, ο Βασιλόπουλος, αφού μελέτησε το φάκελό του, του φώναξε «Κοίταξε, Αραζέ, εδώ δεν είναι Νταχάου για να γλυτώσεις. Εδώ είναι Μακρόνησος»…
Και εκείνο το παλικάρι, ο Γεωργέλης, από τη Μυτιλήνη. Είχε φάει πολύ ξύλο ο Γεωργέλης για να μαρτυρήσει ποιός τον οργάνωσε και βγήκε αντάρτης στο βουνό. Αλύγιστος και λεβέντης, δεν μίλαγε. «Δεν με οργάνωσε κανένας. Η πατρίδα ήταν σκλαβωμένη. Επρεπε να με οργανώσει κάποιος; Μόνος μου πήγα». Κάποτε τον άφησαν ήσυχο, σταμάτησε το ξύλο. Στις αρχές του Μάρτη του 49, δυο τρεις μέρες πριν αρχίσει η Σαρακοστή, ήρθε στη Μακρόνησο στο ΓΕΤΟ, ο Αρχιμανδρίτης του Αγιου Σώστη της Λεωφόρου Συγγρού, κάποιος Κορνάρος που αργότερα έγινε και Επίσκοπος Πρεβέζης. Εγινε κάλεσμα από την Διοίκηση του τάγματος για όποιον ήθελε να πάει να εξομολογηθεί. Και να λοιπόν ο Γεωργέλης, μέσα στην αφέλειά του, έτρεξε να βγάλει το «αμάρτημα» από μέσα του για τα ψέματα που έλεγε. «Με δέρνουν να τους πω ποιος με οργάνωσε και εγώ τους λέω πως μόνος μου έγινα αντάρτης». Τον άκουσε ο Αρχιμανδρίτης και τον ρωτάει «Ποιος σε οργάνωσε λοιπόν;», «ο κ. Γιάννης από το χωριό μου». «Εντάξει παιδί μου, ο Θεός είναι μεγαλόψυχος, τους μετανοούντες τους συγχωρεί, να είσαι καλά αλλά ποτέ να μην ξαναπείς ψέματα». Δυο – τρεις μέρες μετά οι Αλφαμίτες ξυλοφόρτωσαν άγρια τον Γεωργέλη «Γιατί μας έλεγες τόσο καιρό ψέμματα;». «Τι έκανες πάλι Γεωργέλη;» τον ρωτούσαν οι συγκρατούμενοι, «Αυτή τη φορά φταίω εγώ» απαντούσε το παλικάρι. Θόλωσε το μυαλό του, γκρεμίστηκε ο κόσμος του, έπεσε σε μελαγχολία. Ένα βράδυ προφασίστηκε ότι είναι άρρωστος, εξασφάλισε λίγο πετρέλαιο από τα μαγειρεία για να τριφτεί και πήγε στην εκκλησία του ΓΕΤΟ, τον Αγιο Παύλο. Μάζεψε όλες τις εικόνες στο κέντρο, τις έλουσε με το πετρέλαιο και έβαλε φωτιά. Κάηκε η εκκλησία με όλες τις εικόνες και την επίπλωσή της. Κάηκε μαζί τους και η πίστη μέσα στη ψυχή του. Την άλλη μέρα ο Γεωργέλης έφυγε από τη Μακρόνησο για να εξεταστεί σε νευρολογική κλινική της Αθήνας. Δεν μάθαμε τι απόγινε από τότε.
Μια αποτυχημένη απόδραση
ΒΕΤΟ: Β΄ Ειδικό Τάγμα Οπλιτών (Μάης 1947)
ΓΕΤΟ: Γ΄ Ειδικό Τάγμα Οπλιτών (Ιούλης 1947)
ΑΕΤΟ: Α΄ Ειδικό Τάγμα Οπλιτών (Ιούλης 1947)
ΣΦΑ: Στρατιωτικές Φυλακές Αθηνών (Αύγουστος 1947)
Ανάμεσα στο ΑΕΤΟ και το ΚΕΝΤΡΟ ήταν το ΕΣΑΓ Ειδικό Σχολείο Αναμόρφωσης Γυναικών (Γενάρης 1950), και το ΕΣΑΙ: Ειδικό Σχολείο Αναμόρφωσης Ιδιωτών (Καλοκαίρι 1949)
Το ΓΚΠΑ: Γ΄ Κέντρο Παρουσιάσεως Αξιωματικών (Σεπτέμβρης 1947) βρισκόταν ανάμεσα στο ΑΕΤΟ και το ΓΕΤΟ , αργότερα μεταφέρθηκαν στο Βόρειο μέρος του νησιού στην Πειθαρχημένη Διαβίωση Πολιτικών Εξόριστων και δίπλα του το ΣΠΕ: Στρατόπεδο Πολιτικών Εξόριστων (Νοέμβρης 1948)
Κάποια στιγμή, κοιτώντας απέναντι από το Λαύριο τη Μακρόνησο, ρώτησα τον Αντιπρόεδρο της ΠΕΚΑΜ, τον Λάζαρο Κυρίτση:
— Ετσι όπως φαίνεται η Μακρόνησος από εδώ, τόσο κοντά, είναι σαν να σου λέει ότι μπορείς να περάσεις κολυμπώντας… Το σκεφτήκατε ποτέ Λάζαρε; Το επιχείρησε κανείς;
— Μερικοί το προσπάθησαν κατά καιρούς. Δεν τα κατάφερε κανείς. Ακου μια προσωπική ιστορία. Ηταν Ιούλης – Αύγουστος του 1949. Μας είχαν μεταθέσει από το ΑΕΤΟ (Α΄ Ειδικό Τάγμα Οπλιτών) στο Γ΄ΕΤΟ, στο νότιο τμήμα της Μακρονήσου. Πριν από δύο βδομάδες η ακταιωρός είχε συλλάβει δυο κρατούμενους που είχαν επιχειρήσει, κρατώντας δυο σανίδες, να περάσουν απέναντι. Δεν πρόλαβαν να απομακρυνθούν. Και οι δύο μεταφέρθηκαν στην Αθήνα για να περάσουν στρατοδικείο. Δεν μάθαμε τι απέγιναν. Εκείνες τις μέρες είχαν βγάλει ένα συνεργείο που μάζευε μαύρα χαλίκια και άσπρες πέτρες από τη θάλασσα, κατάλληλες για να γίνουν ασβέστης, από τον μικρό κόλπο, 500 μέτρα από το Τάγμα. Εγώ και ο Τάσος ο Δήμου, παλιός δημοσιογράφος του Ριζοσπάστη και, μετά την Μακρόνησο, της Αυγής, χρεωθήκαμε να πηγαίνουμε φαγητό, το μεσημέρι, στο συνεργείο και επιστρέφαμε μαζί τους το απόγευμα, για να παρακολουθήσουμε την «Ηθική Αγωγή».
Ετσι βρήκαμε την ευκαιρία και κάναμε μπάνιο στον κόλπο κάθε μέρα. Υπολογίσαμε ότι το άνοιγμα του κόλπου, από τη μια άκρη ως την άλλη ήταν περίπου 200 μέτρα και αρχίσαμε να προπονούμαστε στο πήγαινε – έλα (κάπου 400 μέτρα) για να δούμε πόσες φορές μπορούμε να το κάνουμε. Κατάφερα να κολυμπήσω μέχρι και 10 φορές την απόσταση. Ο Τάσος, πιο δυνατός, κολυμπούσε μέχρι και 15 φορές.
«Ακου», μου λέει ο Τάσος, «κατάφερα να το κάνω 15 φορές επί 400 μέτρα είναι 6 χιλιόμετρα. Το Λαύριο απέχει, όπως μας λένε, 4 μίλια (περίπου 7,5 χιλιόμετρα), θα τα καταφέρω μπορώ να το βγάλω απέναντι. Τι λες το κάνουμε;»
Είπα ότι δεν έχω τέτοιες δυνάμεις και ανέλαβα να τον βοηθήσω με τα χρειαζούμενα. Πήγα στο Γραφείο Επισιτισμού όπου ήταν χρεωμένος ο συγκρατούμενος Γιώργος Καλλιγάς, ένας έμπορος ξυλείας από του Ψυρρή, καλός σύντροφος και άνθρωπος εμπιστοσύνης, του εξήγησα το σχέδιο και του ζήτησα να βρει υλικά για ένα σωσίβιο.
Πράγματι, ο Καλλιγάς έφτιαξε με μια παλιά, φαρδιά, στρατιωτική ζώνη, ένα σωσίβιο , κρέμασε πάνω της έξι άδεια παγούρια και εξασφάλισε ένα πουκάμισο στρατιωτικό και ένα κοντό παντελόνι, τα τύλιξε με δυο λαδόχαρτα για να μείνουν, όσο γίνεται στεγνά. «Πρόσεξε, μου είπε, το πρώτο παγούρι το έχω γεμίσει μέχρι τη μέση με κονιάκ που βρήκα, για να μπορέσει να τονωθεί αν αρχίσει και χάνει δυνάμεις».
Το βραδάκι χαιρετηθήκαμε, ο Δήμου ετοιμάστηκε και εγώ γύρισα στη σκηνή μου.
Το πρωί έγινε φασαρία. «Πιάσανε τον Τάσο τον Δήμου, μεθυσμένο, στην παραλία». Οι Αλφαμίτες τον έπιασαν, τον έσπασαν στο ξύλο και τον πέταξαν στο «σύρμα», στην απομόνωση, σε ένα στενό χώρο ζωσμένο με συρματόπλεγμα, ίσα που μπορούσε να περπατήσει στα τέσσερα. Κόντεψε να τρελαθεί ο Τάσος.
Μια βδομάδα – δέκα μέρες μετά, τον έφεραν οι Αλφαμίτες στο τάγμα. Σε κακή κατάσταση ο Τάσος, τον έσερναν οι δεσμοφύλακες μισοπεθαμένο, το έδεσαν σε έναν στύλο στη μέση, και άρχισαν να καλούν τους φαντάρους που είχαν συγκεντρωθεί για το απογευματινό «μάθημα ηθικής αγωγής», να περνούν και να τον φτύνουν. Τέσσερις – πέντε από εκείνους που είχαν υπογράψει δήλωση έσπευσαν να τον βρίσουν, να τον χτυπήσουν και να τον φτύσουν. Οι υπόλοιποι διαλυθήκαμε και πήγαμε στις σκηνές μας. Ηταν η πρώτη μαζική εκδήλωση ανυπακοής…
Αργότερα, όταν συνήλθε κάπως ο Τάσος μας διηγήθηκε την περιπέτειά του:
— Βούτηξα κι άρχισα να κολυμπάω, αλλά το ρεύμα ήταν πολύ ισχυρό και άρχισε να με παρασέρνει νότια. Είχα φτάσει κοντά στο Γαϊδουρονήσι, σχεδόν απέναντι από το Σούνιο, έβλεπα τις κολώνες. Αρχισα να κουράζομαι κι είχα κάνει πάνω – κάτω μόνο 1500 μέτρα. Υπήρχε πια κίνδυνος να πνιγώ, αν έβγαινα ανοιχτά στο Αιγαίο, ή θα με πιάνανε πάνω στο Γαϊδουρονήσι, ή θα με μάζευε το χάραμα η ακταιωρός και τότε τα πράγματα θα ήταν πολύ δύσκολα, θα πέρναγα στρατοδικείο και ποιος ξέρει τι θα γινόταν μετά. Αποφάσισα να γυρίσω πίσω. Βγήκα στο πιο κάτω κολπίσκο, εκεί που είναι το φυλάκιο. Θα με ’πιαναν, δεν είχα άλλη λύση, ήπια το κονιάκ κι άρχισα να παριστάνω τον μεθυσμένο. Την συνέχεια την ξέρετε…
Ο «Ζιργάνος»
Ηταν και η περίπτωση του Αντώνη έτσι όπως την διηγείται ο Γιώργος Φαρσακίδης στο εκπληκτικό του Λεύκωμα, γεμάτο σκίτσα, σχέδια και χαρακτικά του, Μακρόνησος, στη σελίδα 66, της τέταρτης έκδοσης:
«Μετά την επιστροφή μας στο στρατόπεδο του Αϊ-Γιώργη, το νεοκαταχτημένο προνόμιό μας ήταν το μπάνιο. Αυστηρές οι διαταγές, καθορισμένες οι ώρες και η φρουρά πάνοπλη πάνω στους βράχους να μας φυλάει. Εδώ και καιρό οι εφημερίδες πανηγυρίζουν το κατόρθωμα του Ζιργάνου που έχει περάσει κολυμπώντας τη Μάγχη. Το συζητάμε εμείς, το συζητάν κι οι φρουροί χωροφύλακες και γεμίζει η ψυχή μας… «Εθνική περηφάνεια».
»Του ’ρθε λοιπόν του Αντώνη, θες για να επιδείξει την κολυμβητική του δεινότητα, θες για να δοκιμάσει τα αντανακλαστικά της φρουράς, θες απλώς ξεχάστηκε και μια και δυο, τράβηξε στ’ανοιχτά. Θορυβήθηκε με την «απόδραση» η Εξουσία κι όσο να βαρέσουν συναγερμό, ξεμάκρυνε ο Αντώνης κατά το Λαύριο κι έγινε ένα τόσο δα κουκιδάκι.
»Μας βγάλαν έξω από τη θάλασσα με φωνές, να παρακολουθούμε μ’αγωνία να τον ζυγώνει η βάρκα. Και λέγαν αργότερα, οι κακές οι γλώσσες, πως την ώρα που βρίζοντας οι χωροφύλακες τον τράβαγαν από τη θάλασσα, το μόνο που άκουσαν, ήταν να τους ρωτάει ο αθεόφοβος: Τι χρόνο έπιασα ρε παιδιά;
Παραδειγματική στάθηκε η τιμωρία του «δραπέτη». Ως τη μέρα της αναχώρησής μας για τον Αϊ-Στράτη, τον είχαν στη ρεματιά νηστικό, διψασμένο, ζωσμένο με χαμηλό συρματόπλεγμα, όσο να μπορεί να μπουσουλάει στα τέσσερα.
»Και στους συντρόφους του, από τότε για χρόνια, ο Αντώνης θα μείνει γνωστός σαν ‘‘Ζιργάνος’’».
Σύντομα ιστορικά στοιχεία για τα στρατόπεδα της Μακρονήσου[4]
1946: Δημιουργούνται Πειθαρχικά Τάγματα – Στρατόπεδα «επικίνδυνων» δημοκρατικών φαντάρων στο Λιόπεσι, Λάρισα, Ντουντουλάρ Θεσσαλονίκης.
1947: Μεταφέρονται αυτά τα Τάγματα διαδοχικά στο Μακρονήσι, προς αναμόρφωσιν. Ετσι δημιουργείται το ΑΕΤΟ (Α΄ Ειδικό Τάγμα Οπλιτών), το ΒΕΤΟ, το ΓΕΤΟ. Ταυτόχρονα δημιουργείται και το Γ΄ Κέντρο Παρουσιάσεως Αξιωματικών.
1948: Στις 29 Φλεβάρη και 1η Μάρτη γίνεται η μεγάλη σφαγή στο ΑΕΤΟ. Εκατοντάδες οι νεκροί (πάνω από 300) και οι τραυματίες. Μετά τη σφαγή των στρατιωτών ο Βασιλικός Επίτροπος παραπέμπει 116 στρατιώτες – κρατούμενους του ΑΕΤΟ στο Εκτακτο Στρατοδικείο για… σύσταση μαχητικής ένοπλης ομάδας, κατάληψη της στρατιωτικής εξουσίας, βιαιοπραγίες εις βάρος αξιωματικών κλπ. Επιβλήθηκαν βαριές ποινές.
Τον Μάρτη δημιουργείται η ΣΦΑ (Στρατιωτικές Φυλακές Αθηνών) για τα Εκτακτα Στρατοδικεία. Εποίσης δημιουργείται το Στρατόπεδο Πολιτικών Εξορίστων. Τον Νοέμβρη αρχίζει το μεγάλο όργιο βασανισμών στη ΣΦΑ που συνεχίστηκε μέχρι τον Γενάρη του 1950 οπότε δολοφόνησαν εν ψυχρώ τον ήρωα Δημήτρη Τατάκη, συνδικαλιστικό στέλεχος των ναυτεργατών.
1949: Μεταφέρονται προς αναμόρφωσιν ομαδικά οι χιλιάδες εξόριστοι από Ικαρία, Λήμνο, ΑηΣτράτη, με βάση το ΟΓ Ψήφισμα που πρόβλεπε τη βαθμιαία μεταφορά στο θανατονήσι όλων των κρατουμένων από όλες τις φυλακές της χώρας. Από τους πρώτους μεταφέρονται στη ΣΦΑ οι ανήλικοι κρατούμενοι από τη Γιούρα.
Τον Οκτώβρη αρχίζει το πογκρόμ εναντίον των πολιτικών εξόριστων.
1950: Τον Γενάρη μεταφέρονται και οι γυναίκες εξόριστες από το Τρίκερι (περίπου 1200 γυναίκες. Ανάμεσά τους μωρομάνες, ηλικιωμένες, βαριά άρρωστες).
1954: Ουσιαστική κατάργηση του Μακρονησιού, το οποίο όμως με ελάχιστους στρατιώτες διατηρείται ως το 1958.
Οι κατηγορίες κρατουμένων που πέρασαν από την Μακρόνησο ήταν: Στρατεύσιμοι που κρίθηκαν ύποπτοι και επικίνδυνοι για το στράτευμα λόγω των πολιτικών του πεποιθήσεων και της συμμετοχής τους στην Εθνική Αντίσταση μέσα από τις οργανώσεις του ΕΑΜ, της ΕΠΟΝ, μέλη και στελέχη του ΚΚΕ, του Αγροτικού Κόμματος, αξιωματικοί και αντάρτες του ΕΛΑΣ, ανήλικοι πολιτικοί κατάδικοι, εξόριστες γυναίκες από το Τρίκερι και, μια ειδική κατηγορία, Μάρτυρες του Ιεχωβά.
Στην περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων (1912 – 1913) είχαν μεταφερθεί στο νησί αρκετοί Τούρκοι αιχμάλωτοι που έμειναν μέχρι την υπογραφή ειρήνης και επέστρεψαν στην Τουρκία. Δέκα χρόνια αργότερα (1922 – 1923) δεκάδες χιλιάδες Πόντιοι πρόσφυγες «φιλοξενήθηκαν» στην Μακρόνησο, η οποία λειτούργησε ως λοιμοκαθαρτήριο. Αρκετοί πρόσφυγες δεν άντεξαν και έχασαν τη ζωή τους εκεί.
Η Μακρόνησος είναι ένα άγονο και άνυδρο νησί, ιδιαίτερα αφιλόξενο, ξηρό και βραχώδες. Απέχει μόλις 5 χιλιόμετρα από το Λαύριο. Από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα δεν κατοικήθηκε ποτέ. Τα μνημεία της Μακρονήσου δείχνουν ότι αυτή ήταν μόνο τόπος λατρείας. Σε τούτο εδώ τον τόπο μόνο θεοί και δαίμονες μπορούν να ζήσουν κι ανάμεσά τους μερικές χιλιάδες απλοί και συνηθισμένοι άνθρωποι του λαού, ευάλωτοι στις κακουχίες, που όμως μέσα τους έκαιγε η φωτιά του δίκιου και η θέληση για αγώνα, τόσο ώστε μπόρεσαν να επιζήσουν και να φανερώσουν τις απίστευτες δυνάμεις που κρύβει ο Ανθρωπος μέσα του όταν αποφασίσει να ζήσει όρθιος.
Α.Β.Γ.
Μια και μάθαμε, σύντροφοι, να πεθαίνουμε
Μάθαμε και να ζούμε, σύντροφοι.
Από το «Πέτρινος Χρόνος» του Γιάννη Ρίτσου
ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΤΗΣ ΠΕΚΑΜ
Στιγμιότυπα από την εκδήλωση της ΠΕΚΑΜ, την Κυριακή 7 Ιουνίου, στο Λαύριο. Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στο χώρο του λιμανιού του Λαυρίου αφού λόγω του καιρού δεν ήταν δυνατή η μετάβαση στη Μακρόνησο.
——————–
[1]Στον Α΄ τόμο «ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΣ – ιστορικός τόπος» (Εκδοσεις Σύγχρονης Εποχής) σελ 18
[2]Στο ίδιο, σελ. 19
[3]Στο ίδιο, σελ. 27
[4]Από Ενημερωτικό φυλλάδιο της ΠΕΚΑΜ
