«Ιστορία και Κομμουνισμός», το νέο βιβλίο του Περικλή Παυλίδη, επίκουρου καθηγητή στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ένα βιβλίο-μελέτη για το πρώτο Κομμουνιστικό εγχείρημα του 20ου αιώνα, θεμελιωμένο στη θέση του συγγραφέα ότι «από τη δραματική και μεγαλειώδη ιστορική εμπειρία της Οκτωβριανής Επανάστασης και της οικοδόμησης της Σοβιετικής Ένωσης πρέπει να κρατήσουμε την επιβεβαίωση της ιδέας ότι η ζωή αποκτά αληθινό νόημα και μέγιστη ομορφιά, όταν είναι αφιερωμένη στην πανανθρώπινη πρόοδο και ευημερία, όταν υπηρετεί την υπόθεση της κομμουνιστικής ενοποίησης της ανθρωπότητας».
Η μελέτη του Περικλή Παυλίδη μόλις ξεκίνησε να κυκλοφορεί στα βιβλιοπωλεία από τις εκδόσεις ΚΨΜ, και έχει ήδη ανοίξει τη συζήτηση για το ζήτημα του Κομμουνισμού, όπως αυτό ετέθη από τους θεωρητικούς του μαρξισμού, όπως αναδείχτηκε από την πορεία οικοδόμησης του σοσιαλισμού στη Σοβιετική Ένωση και όπως τίθεται σήμερα, σχεδόν τριάντα χρόνια μετά την ανατροπή του πρώτου σοσιαλιστικού καθεστώτος. Σε πρόσφατη συνέντευξή του στην κερκυραϊκή εφημερίδα Ενημέρωση (φύλλο 19/10/2017, http://enimerosi.com/), ο συγγραφέας υποστηρίζει και αιτιολογεί με σαφήνεια τη διαχρονικότητα του ζητήματος του σοσιαλισμού/κομμουνισμού.
«Η Οκτωβριανή Επανάσταση και το σοβιετικό καθεστώς που προέκυψε από αυτή επηρέασαν βαθύτατα την Ιστορία του 20ου αιώνα, γιατί απέδειξαν ότι οι εργαζόμενοι μπορούν να ανατρέψουν την εξουσία του κεφαλαίου. Απέδειξαν ότι είναι εφικτή μια κοινωνία χωρίς ανταγωνισμούς και εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο».
Τούτον τον επετειακό Οκτώβρη που διανύουμε, ο δημόσιος λόγος κατακλύζεται από αντικομμουνιστικές ιαχές. Πολλοί παρουσιάζουν τον Οκτώβρη του 1917, είτε σαν μια νεκρή ιστορία του παρελθόντος, είτε σαν ένα λάθος της Ιστορίας. Συγχρόνως, υπερεθνικοί φορείς, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, διοργανώνουν αντικομουνιστικά συνέδρια, συγκροτούν αντικομουνιστικά θεσμικά πλαίσια και δομούν μια ρητορεία που εμφανίζει την Οκτωβριανή Επανάσταση και το άμεσο αποτέλεσμά της, τη Σοβιετική Ένωση, ως μια από τις χειρότερες στιγμές της Ιστορίας, ως το πιο κραυγαλέο παράδειγμα καταπίεσης, ανελευθερίας, τρομοκρατίας. Σε αυτό το συγκείμενο ο συγγραφέας φέρνει στο προσκήνιο τη συζήτηση για την ιστορική σημασία της Σοβιετικής Ένωσης, διευκρινίζοντας ότι αυτή η συζήτηση δεν θα μπορούσε να είναι ιδεολογικά ουδέτερη, γιατί η στάση απέναντί της καθορίζεται από τη στάση του καθενός απέναντι στην κρίσιμη αντίθεση της εποχής μας, την αντίθεση που συνίσταται στην εκμετάλλευση των μισθωτών εργαζομένων από τις δυνάμεις του κεφαλαίου.
Σύμφωνα με τον Περικλή Παυλίδη, «Το κοινωνικό εγχείρημα που ξεκίνησε με την Οκτωβριανή Επανάσταση αποτέλεσε το πιο τολμηρό, αποφασιστικό και -σε αρκετές διαστάσεις του- επιτυχές εγχείρημα κοινωνικής χειραφέτησης των εργαζομένων».
Ερμηνεύοντας ο συγγραφέας το αντικομμουνιστικό μένος της εποχής μας, θεωρεί ότι ακριβώς αυτή η επιτυχία του κομμουνιστικού εγχειρήματος είναι ο λόγος που οι δυνάμεις του κεφαλαίου διεξάγουν ανηλεή πόλεμο εναντίον της σοβιετικής κληρονομιάς, επιχειρώντας να συκοφαντήσουν το πρώτο σοσιαλιστικό καθεστώς, να το απαξιώσουν στη συνείδηση των εργαζομένων, να σβήσουν κάθε ανάμνηση των επιτευγμάτων του και να καταργήσουν κάθε ελπίδα για νέα σοσιαλιστικά εγχειρήματα.
Αυτή η προσπάθεια έχει δύο διαστάσεις, η πρώτη είναι εύκολα και άμεσα αντιληπτή και αρθρώνεται μέσα από ανιστόρητα «επιχειρήματα» και κραυγαλέα ιστορικά ψεύδη. Η δεύτερη είναι πιο δυσδιάκριτη και αρθρώνεται μέσα από μια θολή αντικαπιταλιστική ρητορεία που δεν μετουσιώνεται ποτέ σε πράξη. Πρόκειται για έναν γενικόλογο, ασαφή αντικαπιταλισμό που μοιάζει να ψυχορραγεί εν τη γενέσει του, να εξαντλείται πολύ πριν μετουσιωθεί σε έναν διαυγή και συγκεκριμένο σοσιαλισμό.
Σε αυτή την προβληματική ο Περικλής Παυλίδης απαντά επισημαίνοντας ότι «έχει τεράστια σημασία σήμερα να καταπιανόμαστε με το ζήτημα του σοσιαλισμού/κομμουνισμού μελετώντας την εμπειρία των πρώτων σοσιαλιστικών κοινωνιών, γιατί το εγχείρημα αυτό αφορά τον προσανατολισμό, την καθοδήγηση εκείνης της κοινωνικής πράξης δια της οποίας οι άνθρωποι διαμορφώνουν και αλλάζουν την κοινωνία. Ο αντικαπιταλισμός ως πολιτική στάση βρίσκεται σε πολύ κατώτερο επίπεδο από αυτό στο οποίο πραγματοποιήθηκαν οι κοινωνικοί αγώνες τον 20ο αιώνα κι αυτό γιατί στερείται σαφούς στόχου, σαφούς στρατηγικής. Ο αντικαπιταλισμός στην καλύτερη περίπτωση μας λέει από πού πρέπει να φύγουμε και όχι που πρέπει να πάμε. Όμως, ποτέ οι εργαζόμενοι δεν θα διακινδυνεύσουν τη συμμετοχή σε αποφασιστικές και σκληρές ταξικές συγκρούσεις – πολύ περισσότερο σε τολμηρά επαναστατικά εγχειρήματα- χωρίς την αντίληψη της κοινωνίας στην οποία θα χειραφετηθούν και θα ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους»
Η μελέτη «Ιστορία και Κομμουνισμός» ξεκινά στο πρώτο μέρος εξετάζοντας τον τρόπο με τον οποίο ο Μαρξ και ο Ένγκελς θεμελίωσαν το εφικτό της κομμουνιστικής κοινωνίας σε συνάρτηση με τα συμπεράσματα στα οποία τους οδήγησε η αλλαγή του χαρακτήρα της εργασίας που παρατηρείται στο στάδιο του βιομηχανικού καπιταλισμού. Επίσης, παρουσιάζεται η εξέλιξη των απόψεών τους για την προλεταριακή επανάσταση και η επισήμανση, από τους ίδιους, της μεγάλης πιθανότητας αυτή να ξεσπάσει στη Ρωσία.
Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου ο Περικλής Παυλίδης παρακολουθεί την ιστορική διαδρομή της πρώτης σοσιαλιστικής επανάστασης. Αναλύει τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες που συντέλεσαν στην έναρξη της επαναστατικής διαδικασίας και στην οδήγησή της σε σοσιαλιστική κατεύθυνση με την εξέγερση του Οκτώβρη. Παρακολουθεί την πρωταρχική εγκαθίδρυση των σοσιαλιστικών-κομμουνιστικών σχέσεων κατά την περίοδο της πολιτικής του Πολεμικού Κομμουνισμού και αναλύει τα αδιέξοδά της που οδήγησαν μετά στην αποκαλούμενη Νέα Οικονομική Πολιτική.
Στη συνέχεια, εξετάζοντας τη Νέα Οικονομική Πολιτική εστιάζει την προσοχή τόσο στα επιτεύγματά της όσο και στους περιορισμούς της, όσον αφορά την διασφάλιση της βιωσιμότητας και ανάπτυξης του σοβιετικού καθεστώτος.
Μετά, ο συγγραφέας περνά στην εξέταση της μεγάλης περιόδου που εγκαινιάζεται με την εκβιομηχάνιση και κολεκτιβοποίηση της σοβιετικής οικονομίας και χαρακτηρίζεται, όπως δηλώνει ο ίδιος, από την κεντρικά σχεδιασμένη εκτατική ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονομίας. Ο Περικλής Παυλίδης παρουσιάζει τα επιτεύγματα αυτής της περιόδου, χωρίς να παραλείπει τις μεγάλες δυσκολίες που τα συνόδεψαν.
Ως θριαμβική επιβεβαίωση της σημασίας των κοινωνικών αλλαγών της δεκαετίας του 1930 παρουσιάζει τον τρόπο με τον οποίο η ΕΣΣΔ κατάφερε να νικήσει στον φονικό πόλεμο εναντίον της χιτλερικής Γερμανίας και των συμμάχων της.
Σημαντικό σημείο του δεύτερου μέρους του βιβλίου είναι η αναφορά του συγγραφέα στην κατάσταση της σοβιετικής οικονομίας μετά τον πόλεμο και στην εμφάνιση προς το τέλος της δεκαετίας του 1950 των ορίων του μοντέλου εκτατικής ανάπτυξης της οικονομίας. Αναδεικνύοντας τους παράγοντες που καθόριζαν αυτά τα όρια ο Περικλής Παυλίδης αναφέρεται στις διαφορετικές αντιλήψεις για την υπέρβασή τους που εμφανίστηκαν στην ΕΣΣΔ, όπως η αποκαλούμενη «μεταρρύθμιση του Κοσύγκιν» και το «σχέδιο του Γκλουσκόφ». Επίσης, αναλύει τα κρισιακά φαινόμενα στη σοβιετική οικονομία κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 και την κλιμάκωσή τους κατά τη διάρκεια της πολιτικής της περεστρόικα, η οποία οδήγησε και στην ανατροπή του σοβιετικού καθεστώτος.
Στο τρίτο μέρος του βιβλίου ο συγγραφέας καταπιάνεται με τη θεωρητική ανάλυση των αντιφάσεων της σοβιετικής κοινωνίας ως καθεστώτος ‘πρώιμου σοσιαλισμού’.
Εξετάζει το χαρακτήρα των σχέσεων παραγωγής στην ΕΣΣΔ σε συνάρτηση με την υλική τους βάση, το ρόλο του κράτους στην οικονομία και την κοινωνία καθώς και το ζήτημα της διεύθυνσης των εργαζομένων ως οργανικό στοιχείο της κοινωνικής διεύθυνσης της παραγωγικής διαδικασίας.
Ο Περικλής Παυλίδης μας παρουσιάζει τον τρόπο λειτουργίας του συστήματος σχεδιοποιημένης διεύθυνσης της οικονομίας, τις διαδικασίες συγκρότησης των παραγωγικών πλάνων, δίνοντας έμφαση στις αδυναμίες αυτού του συστήματος και στα προβλήματα που εμφανίζονταν ως συνέπειά τους. Επιπροσθέτως, εξετάζει εκτενώς το ρόλο των εμπορευματικών σχέσεων στη σοβιετική οικονομία, τα αίτια της διατήρησής τους, τις διαφορετικές αντιλήψεις γι’ αυτές που διατύπωσαν οι σοβιετικοί θεωρητικοί.
Στο τελευταίο μέρος το βιβλίου ο συγγραφέας εξετάζει τον κομμουνισμό ως προοπτική της κοινωνίας. Αναφέρεται και πάλι στις ιδέες του Μαρξ και του Ένγκελς για τον κομμουνισμό, τις οποίες αναλύει υπό το πρίσμα της εμπειρίας οικοδόμησης της πρώτης σοσιαλιστικής κοινωνίας. Ο Περικλής Παυλίδης σημειώνει ότι ο Μαρξ, για λόγους ιστορικά αναπόδραστους, εξέταζε την κομμουνιστική κοινωνία του μέλλοντος ως άρνηση της κεφαλαιοκρατίας χωρίς να έχει τη δυνατότητα να την εξετάσει ως διαδικασία μετασχηματισμού όλης της προηγούμενης ιστορικής εξέλιξης της ανθρωπότητας.
Στη συνέχεια ο συγγραφέας παρουσιάζει αναλυτικά τις ιδέες του σοβιετικού στοχαστή Βίκτορα Βαζιούλιν για την ιστορία και τον κομμουνισμό, αναδεικνύοντας την άποψη του τελευταίου ότι η γενική πορεία της ιστορίας, διαμέσου πληθώρας τυχαίων γεγονότων, κατατείνει στον κομμουνισμό, με την έννοια ότι ο κομμουνισμός αποτελεί το στάδιο στο οποίο οι κοινωνικές σχέσεις φτάνουν στην ωριμότητά τους.
Ο Περικλής Παυλίδης ολοκληρώνει το βιβλίο του με τη διατύπωση ορισμένων ιδεών αναφορικά με το ζήτημα της αλληλεπίδρασης των σχέσεων σχεδιομετρικής διεύθυνσης της οικονομίας με τις εμπορευματικές σχέσεις σε μια σοσιαλιστική κοινωνία. Ο συγγραφέας συμπεραίνει ότι το εγχείρημα σοσιαλιστικής αλλαγής των σχέσεων παραγωγής, εγκαθίδρυσης δηλαδή σχέσεων σχεδιοποιημένης διεύθυνσης της οικονομίας, σε συνάρτηση με την αντιμετώπιση του ζητήματος των εμπορευματικών-χρηματικών σχέσεων (του βαθμού κατάργησης ή διατήρησής τους) καθορίζεται από το βαθμό στον οποίο έχει αναπτυχθεί ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας και των συντελεστών της παραγωγής στο σύνολό τους.
Αναλύοντας το ζήτημα, αυτό ο Περικλής Παυλίδης παρουσιάζει την άποψή του για τις αναγκαίες θεμελιώδεις αλλαγές στο χαρακτήρα της εργασίας, στο σύστημα της υλικής παραγωγής, που δύνανται να καταστήσουν τις κομμουνιστικές σχέσεις παραγωγής μη αναστρέψιμες.
Αποτιμώντας συνολικά την εμπειρία οικοδόμησης του σοσιαλισμού στον 20ο αιώνα ο Περικλής Παυλίδης γράφει:
«Ο 20ός αιώνας γνώρισε τις μεγαλύτερης έκτασης και έντασης ταξικές συγκρούσεις και επαναστατικές εξεγέρσεις που γνώρισε ποτέ η ιστορία. Για πρώτη φορά οι εκμεταλλευτικές τάξεις βίωσαν θανάσιμη απειλή για την ύπαρξή τους και υποχρεώθηκαν σε πρωτόγνωρες υποχωρήσεις προς όφελος του εργαζόμενου λαού. Με την Οκτωβριανή Επανάσταση και την εμφάνιση των πρώτων σοσιαλιστικών καθεστώτων η ανθρώπινη ιστορία απέκτησε για πρώτη φορά αισιόδοξη-απελευθερωτική προοπτική»
Ο συγγραφέας εκτιμά ότι η εμφάνιση και ανάπτυξη της σοβιετικής κοινωνίας καθώς και των άλλων σοσιαλιστικών κοινωνιών αποτέλεσε μια εξαιρετικής σημασίας ανίχνευση από την εργαζόμενη ανθρωπότητα των δυνατοτήτων και προϋποθέσεων χειραφέτησης της εργασίας στις συνθήκες του 20ού αιώνα.
Παρά την τελική ήττα των πρώτων σοσιαλιστικών καθεστώτων η μετάβαση στον κομμουνισμό ως διαδικασία αυθεντικής ενοποίησης της ανθρωπότητας παραμένει, κατά την άποψη του συγγραφέα, «το πλέον αναγκαίο και κρίσιμο εγχείρημα της ιστορίας, ως πράξη ανάληψης από τους ανθρώπους του ελέγχου επί των όρων ύπαρξής τους, αποτελώντας γι’ αυτούς την πρώτη πράξη αυθεντικής ελευθερίας».
