Πρώτα απ’ όλα αυτοί/ές που προπηλακίζουν πρόσφυγες, γυναίκες και παιδιά, στη Συκαμιά, στη Θερμή κ.ά. φέρουν ακέραια την ευθύνη (ατομική και ποινική). Δεν υπάρχει καμιά δικαιολογία, κανένα πρόσχημα του τύπου «θέλουμε πίσω τη ζωή μας». Άλλοι τους «παίρνουν τη ζωή» χρόνια τώρα. Σε κάθε περίπτωση δεν είναι οι πρόσφυγες και οι μετανάστες. Οι τελευταίοι «μπήκαν στη βάρκα», αφού διαλύθηκαν και καταστράφηκαν οι χώρες τους (Αφγανιστάν, Συρία, Λιβύη, Υεμένη κ.ά.) από τον αμερικανικό και ευρωπαϊκό ιμπεριαλισμό. Από κοντά και η χώρα μας (στρατός στο Αφγανιστάν, διακοπή διπλωματικών σχέσεων με Συρία, πύραυλοι Patriot στη Σαουδική Αραβία κ.λπ.). Αν λοιπόν οι ευθύνες εξατομικεύονται, όταν κάτοικοι καίνε εγκαταστάσεις για πρόσφυγες (Συκαμιά-Λέσβου, Παναγιά Λέτσαινα-Χίο κ.α.), ή, βρίζουν και χλευάζουν κατατρεγμένους ανθρώπους (Θερμή-Λέσβου), πως συμβαίνει άνθρωποι που πριν τρία-τέσσερα χρόνια, ξημέρωναν στη Παναγιά τη Γοργόνα, παραδίπλα, για να βγάλουν παιδιά και πρόσφυγες από το παγωμένο νερό («τα μωρέλια μωρέ να σώσουμε»), ή, να προσφέρουν ζεστές κουβέρτες «στης γης τους θλιμμένους», όπως το μολογούσε ο ποιητής, και «σταμνί για να πιει ο καημός», να άλλαξαν τόσο πολύ; Αυτοί μεταμορφώθηκαν, λες και πάθανε κάτι.
Έχω την εντύπωση πως αν μείνουμε στους ανθρώπους, στα άτομα -μέσα στα οποία θα μπορούσα να είμαι εγώ, εσείς και άλλοι-, όπως και να τους χαρακτηρίσουμε (τραμπούκους, μισάνθρωπους, ρατσιστές,), θα χάσουμε το δάσος. Ισχυρίζομαι λοιπόν, πως αν θέλουμε να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα θα πρέπει να δούμε τα άτομα μέσα στα συστήματα σχέσεων που βρίσκονται. Αυτό αφορά τόσο το σύστημα κοινωνικής οργάνωσης της εργασίας, την έκπτωση από την εργασία (ανεργία), την εργασιακή επισφάλεια, όσο και το σύστημα κατανομής πόρων (ασφάλεια ως δημόσιο αγαθό, κοινωνική ασφάλιση, υγεία, εκπαίδευση κ.ο.κ.). Όμως η απόταξη από το σύστημα εργασίας, επιφέρει και μια κοινωνική αποειδίκευση (απώλεια κοινωνικού χώρου, απώλεια προσωπικών σχέσεων, περιορισμός γνωστικών ικανοτήτων, αποκοινωνικοποίηση κ.λπ.), μιας και η εργασία δε παράγει μόνο το κοινωνικό πλούτο αλλά και υποκειμενικότητα (κοινωνικές και προσωπικές σχέσεις) και παραμένει πάντοτε ο κεντρικός μηχανισμός κοινωνικής ένταξης.
Εξάλλου η ανεργία μεταφέρει την ένταση και τον ανταγωνισμό μέσα στο κόσμο της εργασίας, μεταξύ τμημάτων της εργατικής τάξης (γηγενούς και ξένης), καθώς η ενεργοποίηση του εφεδρικού βιομηχανικού στρατού, αποσκοπεί, εκτός των άλλων, στο να αποτρέψει μια μάζα εργαζομένων να αποκτήσει πολιτικο-οργανωτικό ισοδύναμο, να συγκροτηθεί δηλαδή σε συλλογικότητα. Κατά τον ίδιο τρόπο η διάλυση-εμπορευματοποίηση του συστήματος δημόσιων αγαθών, μεταφέρει την ένταση γύρω από τη ελλείψεις και δυσλειτουργίες (βλ. ραντεβού στον ΕΟΠΥ) ή, την ανυπαρξία πόρων και υποδομών, στους «κάτω». Και αυτό επειδή η ανακατανομή μέσων και πόρων δεν γίνεται από τα «πάνω» προς τα «κάτω», αλλά ταξικά, μεταξύ των «κάτω», ανάμεσα στα εργατικά-λαϊκά στρώματα, τους πρόσφυγες και τους μετανάστες. Το ίδιο συμβαίνει και με το χώρο που εγκαθίστανται οι πρόσφυγες (αστικές ή, λαϊκές περιοχές), πόσο μάλλον όταν η Κυβέρνηση και η Ευρωπαϊκή Ένωση στήνουν κλειστές δομές-φυλακές στα νησιά, περιορίζοντας, συν τοι άλλοις, και το πολιτικό κόστος από μια αναλογική κατανομή τους σε άλλες περιοχές της χώρας, ή σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Παρεμπιπτόντως στην Ελλάδα, βρίσκονταν (Ιούνιος 2019), από το συνολικό αριθμό προσφύγων σε όλο τον κόσμο (68,5 εκατομμύρια άνθρωποι), 73.000 πρόσφυγες και μετανάστες (Τουρκία: 3,7 εκατομ.). Παρόλα αυτά η πίεση δεν ασκείται πάνω στους υπάρχοντες πόρους, αλλά πάνω στη κοινωνική οργάνωση των πόρων, είτε αυτό αφορά την εργασία, είτε αυτό αφορά την υγεία, την εκπαίδευση, την ασφάλεια κ.λπ. Ας έχουμε υπόψη πως για τη διάσωση των τραπεζών αποσπάστηκαν πόροι από αλλού (δεκάδες δισεκατομμύρια Ευρώ), πάλι από τα «κάτω», ενώ μεγάλοι όμιλοι επιχειρήσεων δεν αποδίδουν με βάση το σύνταγμα (άρθρο 107) φόρους (εφοπλιστικό κεφάλαιο κ.ά.), ασφαλιστικές εισφορές κ.λπ.
Αν δούμε το πρόβλημα από αυτή την οπτική μπορούμε να εξηγήσουμε καλύτερα τις μεταμορφώσεις των ανθρώπων και τις πρακτικές μίσους, ξενοφοβίας και ανθρώπινου ξεπεσμού, στη Λέσβο, στον Άγιο Παντελεήμονα, στο Πέραμα, στη Φιλιππιάδα κ.α. Κατά κάποιο τρόπο οι άνθρωποι εδώ πήραν τις ιδιότητες της δομής: της αγοράς, του ανταγωνισμού, του ριξίματος, του τσαμπουκά στους κοινωνικά αδύναμους, της υποτακτικότητας στους ισχυρούς (ντόπιους και ξένους) κ.ο.κ. Σε αυτό συνέβαλε σημαντικά και η υποχώρηση των συστημάτων δράσης που αντιστάθηκαν στη κρίση εξαιτίας της γενίκευσης της πολιτικής ανακολουθίας και αναξιοπιστίας (πολιτικός αμοραλισμός, κοινωνικός αριβισμός κ.λπ.). Το γεγονός αυτό συνέβαλε με τη σειρά του στη παθητικοποίηση της κοινωνίας, σπρώχνοντας το εκκρεμές προς το φαταλισμό, την αντίδραση και τον κοινωνικό κυνισμό. Κάπου εδώ είμαστε λοιπόν.
Επομένως, αν η κοινωνική συνείδηση παράγεται κοινωνικά (συλλογικές παραστάσεις, σχήματα σκέψης κ.λπ.), μέσα από την ανάδραση του κοινωνικού γίγνεσθαι (συνθήκες εργασία και συνθήκες ζωής) με την ανθρώπινη δράση, οι κοινωνικές πρακτικές που συνδέουν τις δομές (κράτος, αγορά εργασίας, κεφάλαιο, υπερεθνικοί οργανισμοί κ.ο.κ.) με τους κοινωνικούς κόσμους των ανθρώπων θα κατευθύνουν ανεξάρτητα από τη γεωγραφική ταυτότητα των ατόμων, σε μεγάλο βαθμό και τις κοινωνικές συμπεριφορές τους. Με αυτή την έννοια δεν υπάρχει τίποτε το «ατομικό» στους ανθρώπους, πέρα από την ευθύνη (αποκλειστικά δική τους), όταν προσβάλλουν με τις χειρονομίες και τις ασχήμιες τους τον διϊστορικό πυρήνα των ανθρώπινων σχέσεων, ας το πούμε μεταφυσικές αξίες, που λόγω της οικουμενικότητάς του διατρανώνεται σε όλα τα θρησκευτικά και πολιτισμικά συστήματα. Κοντολογίς τα άτομα δεν μπορούν να λένε «πως δεν ξέρανε», πόσο μάλλον όταν προπηλακίζοντας πρόσφυγες και μετανάστες, επικαλούνται, εκτός των άλλων, και τη θρησκευτική τους πίστη.
*O Θανάσης Αλεξίου είναι καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου
