Τα ξημερώματα της Πρωταπριλιάς του 1955 ξεκινάει στην Κύπρο η δράση της ΕΟΚΑ εναντίον της Βρετανικής κατοχής στο νησί, με βομβιστικές επιθέσεις και δολιοφθορές σε κυβερνητικά κτήρια και υποδομές. Η Εθνική Οργάνωση Κυπρίων Αγωνιστών είχε ως σκοπό της την εκδίωξη των Βρετανών από την Κύπρο και την Ένωση με την Ελλάδα, ουδέποτε όμως η ηγεσία της απέκρυψε και τις υπόλοιπες επιδιώξεις της, αν και περάσανε στο περιθώριο στα πλαίσια του εθνικού αφηγήματος. Ο στρατιωτικός ηγέτης της Γεώργιος Γρίβας άλλωστε, γνωστός από την δράση του στην Κατοχική Ελλάδα και στα γεγονότα που ακολούθησαν την αποχώρηση των Γερμανών, δεν το έκρυψε ποτέ ότι περισσότερο και από την εκδίωξη των Βρετανών τον ενδιέφερε η αποτροπή της επικράτησης του κομμουνισμού.
Η ΕΟΚΑ απέτυχε να εκπληρώσει τους στόχους που είχε θέσει αρχικά. Η Κυπριακή Δημοκρατία, όπως προέκυψε το 1960 από τις Συμφωνίες Ζυρίχης και Λονδίνου απείχε αισθητά από τις αρχικές θέσεις. Στην πραγματικότητα οι πιέσεις στην Βρετανική διοίκηση από τις στρατιωτικές επιχειρήσεις δεν θα μπορούσαν να έχουν μεγάλη βαρύτητα δεδομένης της περιορισμένης επιχειρησιακής δυνατότητας συγκριτικά με εκείνης των Βρετανών. Παρόλα αυτά στο θυμικό των Ελληνοκυπρίων η ΕΟΚΑ συμβολίζει το αποκορύφωμα του αντιαποικιακού αγώνα, παρά τον διχασμό που προξένησαν οι επιλογές και οι χειρισμοί της ηγεσίας.
Η δράση του Γρίβα στην Κύπρο δεν ξεκίνησε τη δεκαετία του ’50 με την ΕΟΚΑ αλλά νωρίτερα, στα τέλη της δεκαετίας του 1940 με την κάθοδο της Οργάνωσης Χ στην Κύπρο και την ίδρυση της Χ2. Εκείνη την περίοδο η κοινωνική έκρηξη έμοιαζε αναπόφευκτη. Η μεγάλη απεργία των μεταλλωρύχων, που διεκδικούσαν αυξήσεις στα ημερομίσθια, βελτίωση του ωραρίου και τήρηση των αργιών, αποκάλυψε τις βαθιές αντιφάσεις της κυπριακής κοινωνίας. Η άρνηση της εργοδοσίας να ικανοποιήσει τα αιτήματα των εργατών κλιμακώθηκε από τις αποφάσεις να εκδιωχθούν από το νοσοκομείο της εταιρείας όσοι εργάτες δεν ήταν βαριά άρρωστοι και να σταματήσει η διανομή γάλατος στα παιδιά των εργατών. Ταυτόχρονα η Εκκλησία με εγκύκλιο της θα καλέσει τους απεργούς να μην παρασύρονται από “ανίερους κομμουνιστές” και να επιστρέψουν στις δουλειές τους, ενώ οι προσκείμενοι στη Δεξιά συνδικαλιστές θα αναλάβουν απεργοσπαστικό ρόλο. Η απεργία διήρκησε τρεις μήνες, με συνεχείς συγκρούσεις απεργών – απεργοσπαστών, μέχρι την παρέμβαση του Harvey Mudd, του ιδιοκτήτη της Κυπριακής Μεταλλευτικής Εταιρείας και της επίτευξης συμφωνίας με τους απεργούς τον Μάιο του 1948. Τη σκυτάλη πήραν οι εργαζόμενοι των ορυχείων αμιάντου αλλά και οι οικοδόμοι, με κοινό χαρακτηριστικό τον απεργοσπαστικό ρόλο των εργοδοτικών συντεχνιών και τις επακόλουθες συγκρούσεις, καιτον δεξιό Τύπο να ξιφουλκεί εναντίον των απεργών. Για την κυπριακή Δεξιά το βασικό πρόβλημα της Κύπρου δεν ήταν οι Βρετανοί αλλά οι κομμουνιστές. Η ανακοίνωση της εργοδοτικής ΣΕΚ είναι σαφής:
“η κομμουνιστική ηγεσία αφοσιωμένη ΨΥΧΗ ΤΕ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΙ ΕΙΣ ΤΗΝ ΜΟΣΧΑΝ, εργάζεται έχοντας ως γνώμονα το Σλαυικόν συμφέρον, υποσκάπτουσα την Θρησκεία και την Πατρίδα [..] Οι υπό των κομμουνιστών προκαλούμεναι απεργίαι σκοπούσαι κυρίως την δημιουργίαν συγχύσεως και χάους, δηλητηριάζουσι τας σχέσεις εργοδότου και εργάτου, προς ανυπολόγιστον ζημίαν αμφοτέρων αλλά και όλης της οικονομίας του τόπου”
Τα στοιχεία για την οικονομική ευημερία του τόπου εκείνη την εποχή είναι αφοπλιστικά. Το 38,5% των οικογενειών στις αστικές περιοχές ζούσε σε σπίτια με ένα δωμάτιο ενώ στις αγροτικές περιοχές τα μισά σπίτια δεν είχαν ξεχωριστό στάβλο και οι αγρότες στάβλιζαν τα ζώα τους στα υπνοδωμάτιά τους. Η κρατική μέριμνα για την ανάπτυξη της γεωργίας ήταν ανύπαρκτη με αποτέλεσμα η παραγωγή δημητριακών να καλύπτει μόνο το 70% των αναγκών και να εισάγονται το 61% του σιταριού και της σίκαλης, το 48% των οσπρίων και το 67% των ελαίων, με την τιμή του ψωμιού να σημειώνει αύξηση. Παράλληλα τα χρέη των αγροτών αυξάνονταν ενώ στην ύπαιθρο αντιστοιχούσε ένας γιατρός ανά 23.000 άτομα.
Σε αυτό το τεταμένο κλίμα η Οργάνωση Χ έκανε την εμφάνισή της στην Κύπρο από την περίοδο των Αρχιεπισκοπικών εκλογών του 1947, με απειλητικές επιστολές εκφοβισμού των αντιπάλων αλλά και επιθέσεις σε σπίτια αριστερών φορώντας προσωπίδες. Οι χίτες σε πολλές περιπτώσεις προχωρούσαν σε συλλήψεις ατόμων που θεωρούσαν ότι συμμετείχαν σε ταραχές και τους παρέδιδαν στην αστυνομία.
“Στον ύπνο τους οι κομμουνιστές βλέπουν χίτες τιμωρούς των εγκλημάτων. Μήπως τους κατέλαβε φόβος και τρόμος από αυτούς; Ή μήπως αι κραυγαλέαι καθημεριναί διαμαρτυρίαι των είναι απόδειξις της αποτελεσματικής εργασίας που προσφέρουν μερικά καλά παλληκάρια της εθνικόφρονος παρατάξεως δια την επικουρικήν προς το έργον της Αστυνομίας φρούρησιν της πόλεως από τους κόκκινους τρομοκράτας; […] Οι χίτες είναι οι φρουροί – τιμωροί και πανικός τους καταλαμβάνει επί τη θέα των. Αυτό το μέτρο εχρειάζοντο οι κομμουνισταί και ότι ήθελαν το ηύραν” (εφημ. Έθνος της Λευκωσίας)
Η κοινωνική αναταραχή θα τελειώσει μαζί με τη λήξη του ελληνικού Εμφυλίου το 1949 και την ήττα της κυπριακής Αριστεράς, όπως αποτυπώθηκε στις δημοτικές εκλογές. Αν και συγκέντρωσε το 42% των ψήφων διατήρησε ωστόσο δυνατά κοινωνικά ερείσματα κερδίζοντας τους δήμους της Λεμεσού, της Λάρνακας, της Αμμόχωστου και της Μόρφου, παρά την εντεινόμενη παγκόσμια αντικομμουνιστική ρητορική, τη σαφή και επίσημη πια αντικομμουνιστική στάση της Εκκλησίας, την έκβαση του Εμφυλίου στην Ελλάδα και φυσικά τη βρετανική διοίκηση και τις πιέσεις που ασκούσε. Ήταν η τελευταία φορά που Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι αγωνίστηκαν μαζικά και ενωμένοι καθώς μετά την υποχώρηση της Αριστεράς, οι Άγγλοι κλιμάκωσαν την πολιτική ανάμειξης της Τουρκίας στην Κύπρο ιδρύοντας μεταξύ άλλων και ανεξάρτητα Τουρκοκυπριακά συνδικάτα για να περιορίσουν την επιρροή του ΑΚΕΛ στην Τουρκοκυπριακή κοινότητα.
Επισήμως, οι ζυμώσεις για την ίδρυση της ΕΟΚΑ ξεκινάνε στις αρχές της δεκαετίας του ’50, μετά από σειρά συναντήσεων του Γρίβα και του Μακάριου με διπλωμάτες και επιχειρηματίες στην Κύπρο και την Αθήνα. Ο πρώτος πυρήνας μαχητών συγκροτήθηκε με τη στρατολόγηση παιδιών στην Κύπρο, κυρίως από τα κατηχητικά σχολεία, αποκλείοντας φυσικά κομμουνιστές και Τουρκοκύπριους, φτάνοντας αρχικά τα 300 περίπου άτομα. Η παλλαϊκή εξέγερση εναντίον της αποικιοκρατίας είχε εξαρχής απορριφθεί ως επιλογή καθώς ο αποκλεισμός κομμουνιστών και Τουρκοκυπρίων έθετε εκτός της ΕΟΚΑ περισσότερο από το 50% του πληθυσμού. Παράλληλα ο Γρίβας δεν έπαψε ποτέ να επιδιώκει τον αποδεκατισμό της Αριστεράς ώστε να μην έχει μελλοντικά ρόλο στις εξελίξεις. Οι αντιφάσεις που δημιουργήθηκαν στην κυπριακή κοινωνία, ο διχασμός λόγω του αποκλεισμού αλλά και οι επακόλουθες διώξεις αριστερών, η αμφιλεγόμενη στρατηγική του Γρίβα και ο ελλιπής συντονισμός με τον Μακάριο και την Ελληνική Κυβέρνηση συνέθεσαν τις προϋποθέσεις που οδήγησαν στις Συμφωνίες του Λονδίνου και της Ζυρίχης και την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας με την επιβολή ενός αδιέξοδου Συντάγματος που επιβλήθηκε από τη Μεγάλη Βρετανία και τις ΗΠΑ, δίχως την συμβολή και επικύρωση του κυπριακού λαού.
Από την ΕΟΚΑ ξεπήδησαν ηρωικοί αγωνιστές όπως ο Γρηγόρης Αυξεντίου, ο Ευαγόρας Παλληκαρίδης, ο Μιχαλάκης Καραολής, ο Ανδρέας Δημητρίου, που το όνομά τους έγινε σύνθημα στα στόματα των Ελλήνων. Επιπλέον, δεκάδες ανώνυμοι ελληνοκύπριοι προσέφεραν με ηρωισμό και ανιδιοτέλεια ελπίζοντας στη αποτίναξη του σκληρού Βρετανικού ζυγού. Όλοι αυτοί ουδεμία σχέση έχουν με τις λίστες προγραφών και τις δολοφονίες Αριστερών μετά από διαταγές του Γρίβα. Το είχε γράψει και στο ημερολόγιό του στις 17 Απριλίου του 1955, πως είχε προειδοποιήσει:
“Συνέταξα ειδοποίησιν προς ηγέτας, κομμουνιστικά στελέχη και διοικητάς ΑΚΕΛ όπως παύσουν αντιδρώντες καθ’ οιονδήποτε τρόπον εις το έργον μας άλλως θα πέσει λεπίδι…”.
Και πιθανότατα δεν γνώριζαν τη διαταγή του Γρίβα το 1958 όπου αναφέρει επί λέξη:
“…ενδεικνύονται να τους εξοντώσουμε ως πολιτική οντότητα ώστε να μην είναι πλέον υπολογήσιμος, δυνάμενος διά των αποφάσεων του να επηρεάζει το εθνικό ζήτημα ως συνέβαινε μέχρι τούδε.”
Την ίδια χρονιά ο τελευταίος κοινός εορτασμός της Πρωτομαγιάς από Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους εργαζόμενους, σε κοινή πορεία, με κοινά λάβαρα και συνθήματα, θα πυροδοτήσει τις επιθέσεις εναντίον στελεχών της Αριστεράς. Οι δολοφονικές επιθέσεις κλιμακώνονται με δημόσιες εκτελέσεις συνδικαλιστών και τοπικών ηγετών, με πιο γνωστό το λιθοβολισμό μέχρι θανάτου του Σάββα Μένοικου στη Λευκόνοικο της Αμμοχώστου που προκάλεσε και την αντίδραση του πρόξενου της Ελλάδας. Ο ίδιος αναφέρει την απάντηση που πήρε από τον Γρίβα: Μου αποκρίθηκε με πολύ φυσικό ύφος ότι ο λιθοβολισμός ήταν γνήσια ελληνική παράδοση και μου θύμισε τον θάνατο του Σπαρτιάτη Παυσανία. Δεν του έγραψα ότι ο Παυσανίας δεν είχε λιθοβοληθεί αλλά ότι τον είχαν “κτίσει” μέσα σε έναν ναό για να πεθάνει από την πείνα.
Οι ηρωικοί αγωνιστές που συμμετείχαν στην ΕΟΚΑ εμφορούμενοι από αγνά πατριωτικά συναισθήματα δεν θα μπορούσαν να έχουν καμία σχέση με τον άνθρωπο που δήλωνε:
Η τακτική μας έναντι της Ακελινής προδοσίας παρέμεινεν αμετάβλητος μέχρι τέλους παρά την αντίδρασιν ισχυρών παραγόντων εν Κύπρω και εν Ελλάδι, μερίδος του Ελληνικού τύπου και του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου προς τας οποίας ουδεμίαν σημασίαν έδωκα […] δεν πρόκειται βεβαίως να αποκαλύψω το όλον σχέδιον εξουδετερώσεως πόσης κομμουνιστικής αντιδράσεως, το οποίον εφήρμοσα με συνετήν εμμονήν, παρά τας ρηθείσας αντιδράσεις.
Για περαιτέρω ανάγνωση:
1.– Ο κυπριακός κοινωνικός σχηματισμός (1191-2004), Από τη συγκρότηση στη διχοτόμηση. Σπ. Σακελλαρόπουλος, Εκδόσεις Τόπος. Αθήνα 2017
2.– ΕΟΚΑ, Η σκοτεινή όψη. Μακάριος Δρουσιώτης, Εκδόσεις Αλφάδι. Λευκωσία 2002
3.– The British and Cyprus, An outpost of Empire to sovereign bases, 1878 – 1974. Mark Simmons, The History Press, 2015
4.– Ηνωμένα Έθνη και Κυπριακο, Συνοπτική Κριτική Τοποθέτηση. Σάββας Κόκκινος. Εκδόσεις Εν Τύποις, Λευκωσία 2007
5.– Απομνημονεύματα αγώνος ΕΟΚΑ 1955-1959. Γεώργιος Γρίβας. Εκδόσεις Πελασγός
