Ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται μια είδηση, μια πληροφορία, είναι εξαιρετικής σημασίας για την επίδραση των ΜΜΕ στον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύουμε τον Κόσμο:
Αυτό, αν και φαντάζει αυτονόητο, μερικές φορές είναι καλό να επαναλαμβάνεται σε περιπτώσεις όπως αυτή που θα αναλύσουμε παρακάτω. Ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται μια είδηση λοιπόν, «παρέχει μια συνεκτική και οργανωμένη δομή» στο πώς οι πολίτες θα ερμηνεύσουν μια πληροφορία, γράφουν ο Claes de Vreese και οι συνεργάτες του, το 2011 στο άρθρο τους “(In)direct Framing Effects: The Effects of News Media Framing
on Public Support for Turkish Membership in the European Union”.
Μιας λοιπόν και ο ανθρώπινος εγκέφαλος αναζητεί πρωτίστως την συνεκτικότητα και τείνει να αδιαφορεί για την ορθολογικότητα ενός συνόλου πληροφοριών στο οποίο εκτίθεται, όπως δείχνει ο Daniel Kahneman στο βιβλίο του, «Σκέψη, αργή και γρήγορη», γίνεται αντιληπτό πώς η «συνεκτική και οργανωμένη δομή» που μας παρέχουν τα Μέσα, αποτελεί μια «εύπεπτη τροφή» για τον εγκέφαλο μας, ο οποίος θα την δεχθεί ως «εξωτερική
πραγματικότητα», εκτός εάν έχει σοβαρό κίνητρο να κάνει το αντίθετο, όπως έχει δείξει η βιβλιογραφία της Κοινωνικής Ψυχολογίας των ΜΜΕ.
Ο πολυβραβευμένος πολιτικός επιστήμονας, Murray Edelman, το 1993, στο άρθρο του “Contestable categories and public opinion”, έγραφε πώς «ο κοινωνικός κόσμος είναι ένα ‘καλειδοσκόπιο’ πιθανών πραγματικοτήτων και η καθεμία από αυτές, μπορεί να προκύψει μέσα από την αλλαγή του τρόπου με τον οποίο παρουσιάζονται». Όταν λοιπόν μια «κοινωνική πραγματικότητα» παρουσιάζεται ξανά και ξανά, ο εγκέφαλος μας «βολεύεται»
σε αυτήν και τείνει να τη θεωρεί «πραγματική πραγματικότητα».
«Χαμένος στη μετάφραση» της ρωσικής κοινωνίας
Πάμε όμως στο θέμα μας τώρα. Στο άρθρο του “Manacled in Moscow”, ο Economist (τεύχος 13/11), αναλύει την ολοένα και αυταρχικότερη πολιτική του Βλάντιμιρ Πούτιν. Ένα πρώτο και εύλογο ερώτημα θα μπορούσε να είναι το εξής: Γιατί, σήμερα, που (σύμφωνα με τον ίδιο τον Economist) οι πολιτικοί κρατούμενοι στη Ρωσία είναι οι διπλάσιοι σε σχέση με το 1987, που χιλιάδες άνθρωποι δεν μπορούν να είναι υποψήφιοι στις εκλογές λόγω άρνησης του Κρεμλίνου και που μέλη των οικογενειών των πολιτικών αντιφρονούντων διώκονται, ο Economist και άλλα διεθνή ΜΜΕ, αρκούνται στην περιγραφή των γεγονότων και στην κριτική της κυβέρνησης, όμως δεν μιλούν για την ανάγκη αλλαγής και «απελευθέρωσης» των Ρώσων από ένα σύστημα παραγωγής που καταπιέζει τις ελευθερίες τους και τα δικαιώματα τους; Γιατί, παλαιότερα, κύρια μέριμνα τους ήταν να κατηγορήσουν το
σοσιαλιστικό σύστημα παραγωγής πρωτίστως για όλα τα δεινά που συνέβαιναν στη Γη, και μετά την ρωσική κυβέρνηση.
Δεν θα σταθούμε σ’ αυτό, όμως το εν λόγω εύλογο ερώτημα, συσχετίζεται με όσα θα καταπιαστούμε στη συνέχεια. Το συγκεκριμένο άρθρο του Economist λοιπόν, κάνει ειδική μνεία στους νεαρούς Ρώσους. Παραθέτουμε εδώ ορισμένα αποσπάσματα που μας ενδιαφέρουν, σε ελεύθερη μετάφραση:
«Η απήχηση του Πούτιν δεν είναι αυτή που ήταν παλιά. Η χρήση των smartphones συνέβαλε σε αυτό. Έως το 2018, το 80% του πληθυσμού της χώρας χρησιμοποιούσε το ίντερνετ, και το 82% των ηλικιών 18 έως 44 ετών, παρακολουθούσαν βίντεο στο Youtube… Την ίδια περίοδο, η εμπιστοσύνη στον Πούτιν, μειώθηκε κατά το ήμισυ. Το 2000, οι νεαρότερες ηλικίες ήταν από τους πιο ισχυρούς υποστηρικτές του Πούτιν. Αυτό πλέον έχει
αντιστραφεί, και αυτό δεν γίνεται μόνο λόγω της πρόσβασης στο ίντερνετ… Οι νέοι πλέον βλέπουν με θετικότερο τρόπο την Ευρώπη και την Αμερική… Οι νέοι αξιολογούν πιο σημαντικά τα ανθρώπινα δικαιώματα».
Εδώ λοιπόν, έχουμε τρία στοιχεία (+ την διαφθορά, με την οποία όμως δεν θα ασχοληθούμε στο κείμενο αυτό) που δείχνουν, σύμφωνα με τον Economist, γιατί πλέον οι νεαρότερες ηλικίες δεν στηρίζουν τον Πούτιν: 1) Ίντερνετ, 2) Θετικότερες απόψεις για Ευρώπη και Αμερική, 3) Θετικότερη αξιολόγηση ανθρώπινων δικαιωμάτων.
Δεν γίνεται βέβαια καμία αναφορά στα εξής:
Α) Στο ότι η «νοσταλγία για τη Σοβιετική Ένωση» παρατηρείται πλέον σε σημαντικό βαθμό και σε νέους (Έρευνα του ανεξάρτητου– «ξένου πράκτορα» σύμφωνα με την κυβέρνηση- Levada Center τον Μάρτιο του 2020,
https://www.themoscowtimes.com/2020/03/24/75-of-russians-say-soviet-era-was-greatest-time-in-countrys-history-poll-a69735), την ώρα που ήδη από το 2015, 1 στους 2 νεαρούς Ρώσους (έρευνα του εγκυρότατου Pew Research Center, https://www.pewresearch.org/fact-tank/2017/06/29/in-russia-nostalgia-for-soviet-union-and-positive-feelings-about-stalin/) θεωρούσε πώς «η διάλυση της σοβιετικής ένωσης ήταν ένα κακό γεγονός», με την αντίληψη αυτή να έχει ενταθεί έκτοτε λόγω της εκτεταμένης καταστολής της κυβέρνησης Πούτιν.
Β) Στο ότι η κύρια μέριμνα των νεαρότερων ηλικιών, με τεράστια διαφορά, είναι οι κοινωνικές παροχές, όπως η αναπροσαρμογή των συντάξεων και του κατώτατου μισθού (Έρευνα του Carnegie Europe, τον Ιούνιο του 2020, https://carnegieeurope.eu/2020/06/24/young-russians-want-putin-to-step-back-from-power-pub-82357), αιτήματα που θυμίζουν τα «καλά» της σοσιαλιστικής εποχής.
Γ) Στην αυξημένη συμμετοχή και κινητοποίηση των νέων στο Κομμουνιστικό Κόμμα Ρωσίας, κάτι που ο ίδιος ο Economist αναδεικνύει στο άρθρο του “Russia’s once-tame Communist Party is becoming an opposition force” (τεύχος 30/10).
Ας υποθέσουμε όμως ότι για τους δικούς του λόγους, ο/η συντάκτης, θεώρησε πώς τέτοιες οικονομικοπολιτικές παράμετροι δεν αξίζουν ειδικής μνείας, παρά το ιδιαίτερα σημαντικό κοινωνικό αποτύπωμα τους.
Πάμε και σε όσα αναφέρει:
1) Το ίντερνετ λοιπόν αποτελεί στοιχείο που συμβάλλει στην αποδυνάμωση της ισχύς του Πούτιν. Κάτι τέτοιο πράγματι, δεν αμφισβητείται. Όμως, το ίντερνετ από μόνο του, δεν μπορεί να «πράξει» τίποτα. Εάν εμβαθύνουμε στο τι συζητείται/υποστηρίζεται στο ίντερνετ ανάμεσα στους νεαρούς Ρώσους, θα βρούμε σαφώς την θετική άποψη τους για τον Αλεξέι Ναβάλνι και… το γεγονός ότι αυξάνεται ολοένα και περισσότερο η δύναμη/επιρροή των νεαρών κομμουνιστών, στις κοινωνικές πλατφόρμες, όπως αναφέρει η Washington Post [https://www.washingtonpost.com/world/europe/russia-elections-communists-putin-kremlin/2021/10/05/b1f12acc-1c97-11ec-bea8-308ea134594f_story.html]. Η αυξανόμενη επιρροή τους μάλιστα, παρομοιάζεται ως μια «από τις τεκτονικές πλάκες που ξεκινούν να αλλάζουν την πολιτική ζωή της Ρωσίας», σύμφωνα με τον φημισμένο καθηγητή στο
University College of London, Mark Galeotti.
2) Οι νέοι, μας λέει ο Economist, έχουν θετικότερες απόψεις πλέον για τη Δύση. Αυτό, σε αντίθεση με το ίντερνετ, δεν αποτυπώνεται ερευνητικά: Το 71% των νεαρών Ρώσων δεν θεωρούν τη Ρωσία ευρωπαϊκή χώρα, (το υψηλότερο ποσοστό ανάμεσα σε όλες τις ηλικιακές ομάδες) και οι στάσεις τους για τη Δύση γενικά, και για την Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ιδιαίτερα αρνητικές και χειρότερες σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια (Έρευνα του
Levada Center τον Μάρτη του 2021, https://imrussia.org/en/analysis/3258-levada-center-polls-offer-a-bird%E2%80%99s-eye-view-of-what-russians-think-right-now).
3) Τέλος, σύμφωνα με το άρθρο, οι νέοι αξιολογούν σημαντικότερα τα ανθρώπινα δικαιώματα. Πράγματι, σύμφωνα με την σοβαρότατη έρευνα του καθηγητή Theodore P. Gerber [https://www.researchgate.net/publication/318762404_Public_opinion_on_human_rights_in_Putin-era_Russia_Continuities_changes_and_sources_of_variation], από το 2001-2015, οι νέοι βρίσκονται ανάμεσα στις ομάδες που δίνουν μεγαλύτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώματα. Μόνο όμως που, οι νέοι (όπως και όλες οι ηλικιακές ομάδες) δείχνουν συνολικά (πολύ) μεγαλύτερη εκτίμηση για τα «ανθρώπινα δικαιώματα» που αφορούν «οικονομικά δικαιώματα», όπως είδαμε και προηγουμένως αναφορικά με τις κοινωνικές παροχές. Βέβαια, υπάρχουν νέοι που ενδιαφέρονται ειδικά για τις προσωπικές ελευθερίες, και το ποσοστό τους, αυξάνεται σταδιακά. Επρόκειτο όμως, για συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες (δίχως αυτό να τις υποβαθμίζει φυσικά): Είναι κυρίως νέοι που ζουν στην επαρχία, ή άνθρωποι χαμηλότερου μορφωτικού επιπέδου, κάτι που έρχεται σε
αντίθεση με την πεποίθηση πώς, όσο πιο μορφωμένος/μορφωμένη είναι κάποιος/κάποια, μεγεθύνεται η θέληση του για προσωπικές ελευθερίες. Κάτι τέτοιο, δεν επαληθεύεται επ’ ουδενί στην περίπτωση της Ρωσίας.
Σημειωτέον επίσης πώς, το 39% των Ρώσων όλων των ηλικιών θεωρούν πώς τα σημαντικότερα ανθρώπινα δικαιώματα που πρέπει να «προστατευτούν» στη χώρα, είναι η ισονομία (39%) και το δικαίωμα στην δωρεάν (η χαμηλού κόστους) παροχή υγείας (34%). Το δικαιώματα της ελευθερίας της έκφρασης (26%) και των προσωπικών ελευθεριών (28%), βρίσκονται στις θέσεις 5-6 (έρευνα του Ipsos, το 2018, https://www.statista.com/statistics/894788/opinion-most-important-human-rights-russia/).
Επιπροσθέτως, ενώ το 63% των Ρώσων θεωρούν ως ύψιστη προτεραιότητα την δίκαιη απονομή δικαιοσύνης, μόλις το 45% θεωρεί ως προτεραιότητα την ελευθερία έκφρασης, το 38% την ανεξαρτησία/ελευθερία των ΜΜΕ, το 23% την ελευθερία των κομμάτων της αντιπολίτευσης και το 31% την ελευθερία της «κοινωνίας των πολιτών» (έρευνα Pew Research την άνοιξη του 2019, https://www.pewresearch.org/global/2019/10/15/european-
public-opinion-three-decades-after-the-fall-of-communism/).
Λαμβάνοντας λοιπόν υπόψη πώς, σύμφωνα με την ίδια έρευνα, μόλις το 36% των Ρώσων όλων των ηλικιών θεωρεί πώς η πτώση του «υπαρκτού σοσιαλισμού», είχε θετικό αντίκτυπο στον «νόμο και την τάξη» και πώς το κύριο ανθρώπινο δικαίωμα που επιθυμούν να προστατεύσουν, μετά από 30 χρόνια καπιταλισμού, είναι η «ισονομία» και έπειτα το δικαίωμα των δωρεάν παροχών υγείας, ίσως θα έπρεπε να σκεφτόμαστε καλύτερα περί ποιών «ανθρωπίνων δικαιωμάτων» ενδιαφέρονται περισσότερο τόσο οι νεαρότεροι όσο και οι γηραιότεροι Ρώσοι, ειδικά από την στιγμή που το 56% των Ρώσων συμμετεχόντων στην προαναφερθείσα έρευνα του Ipsos, γνωρίζουν λίγα ή αδιαφορούν, για το ζήτημα των «ανθρώπινων δικαιωμάτων».
Πόσο μάλλον από την στιγμή που, μόλις το 27% των Ρώσων θεωρούν πώς η οικονομική κατάσταση άλλαξε «προς το καλύτερο», μετά την πτώση του σοσιαλισμού, και το 29% θεωρεί πώς οι παροχές υγείας προς τους πολίτες βελτιώθηκαν. Επομένως, επιστρέφοντας στην Κοινωνική Ψυχολογία των ΜΜΕ, ο Economist, χρησιμοποιεί το δικό του «καλειδοσκόπιο», για να μας δείξει τους λόγους που οι νέοι συγκεκριμένα, δεν στηρίζουν πλέον την κυβέρνηση Πούτιν. Αυτό που κάνει όμως περισσότερο, είναι να «φωτίσει» ορισμένα ζητήματα που απασχολούν το ίδιο το Μέσο, κρύβοντας κοινωνικές και οικονομικές αιτίες, οι οποίες είναι ασφαλώς ζωτικής σημασίας. Έτσι, δημιουργεί ένα συγκεκριμένο αφήγημα, «παρέχει μια συνεκτική και οργανωμένη δομή» για τα τεκταινόμενα στη Ρωσία, δίχως να αγγίζει τις βαθύτερες ρίζες της δυσαρέσκειας. Τον διαψεύδει όμως η ίδια η επιστήμη, μέσω ερευνών.
