Α΄ ΜΕΡΟΣ
Η περίοδος της ιταλοκρατίας
Από τα μέσα του 17ου αιώνα η Οθωμανική Αυτοκρατορία μπαίνει στη τελική φάση της παρακμής της. Αλλεπάλληλες κρίσεις μαστίζουν την «γερασμένη» οικονομία της. Η φεουδαρχία ολοκληρώνει τον κύκλο της. Στην κεντρική Ευρώπη αναδύονται νέες μεγάλες και ισχυρές δυνάμεις. Η Αστική τάξη μετά από επαναστατικές διαδικασίες δημιουργεί νέα, ιδιαίτερα αναπτυγμένα κράτη, διψασμένα για νέα εδάφη, καινούργιες αγορές και ανοιχτούς εμπορικούς δρόμους. Για τους επόμενους δύο αιώνες ο ιμπεριαλισμός επιδιώκει πότε τον διαμελισμό και πότε την ισχυροποίηση της εξασθενημένης αυτοκρατορίας, μέσα στα πλαίσια των σφοδρών ανταγωνισμών που αναπτύσσονται ανάμεσα στους κύριους εκπροσώπους του.
Στα εδάφη της υπό κατάρρευση αυτοκρατορίας ξεσπούν μεγάλες εθνικοαπελευθερωτικές επαναστάσεις, με αποτέλεσμα την ίδρυση ανεξάρτητων εθνικών κρατών. Η τύχη των εδαφών που απελευθερώνονται ή πρόκειται να ανεξαρτητοποιηθούν από το Οθωμανικό κράτος καθώς και εκείνων που διεκδικούν να προσαρτήσουν τα νέα κράτη που έχουν δημιουργηθεί, αποτελεί το «Ανατολικό Ζήτημα». Το νεοσύστατο ελληνικό κράτος, δεν καταφέρνει να συμπεριλάβει στην επικράτειά του αρκετές ελληνικές περιοχές, ανάμεσά τους τα Δωδεκάνησα, παρά την μεγάλη και έντονη συμβολή των κατοίκων τους στην Ελληνική Επανάσταση.
Ένα μεγάλο μέρος των προβλημάτων που δημιουργήθηκαν από τις διεκδικήσεις Ελλήνων, Σέρβων και Βουλγάρων στα Βαλκάνια επιλύθηκε με τους Βαλκανικούς Πολέμους 1912 – 1913, με τους οποίους η Ελλάδα προσάρτησε τη Νότια Ηπειρο, το μεγαλύτερο μέρος της Μακεδονίας, την Κρήτη και τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου.
Η Ιταλική κατοχή στα Δωδεκάνησα
Με στόχο την προσάρτηση της Λιβύης, η Ιταλία στις 28 Σεπτέμβρη του 1911 στέλνει τελεσίγραφο στην τουρκική κυβέρνηση κατηγορώντας τις τουρκικές αρχές της Τριπολίτιδας και της Κυρηναϊκής για πράξεις εχθρότητας κατά των Ιταλών και των ιταλικών συμφερόντων. Η Τούρκοι αρνούνται να δεχθούν τις τελεσιγραφικές αξιώσεις των Ιταλών και την επομένη, 29 Σεπτέμβρη, η Ιταλία κηρύσσει τον πόλεμο στην Τουρκία. Στις 4 Νοέμβρη αποβιβάζει στρατεύματα στην Τρίπολη και την Κυρηναϊκή, διευρύνει το πεδίο μάχης και βομβαρδίζει τουρκικές θέσεις στην Πρέβεζα, τη Βηρυτό και τα Δαρδανέλια.
Με τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο έτοιμο να ξεσπάσει, οι Ιταλοί πραγματοποιούν απόβαση, στις 5 Μάη 1912, στη Ρόδο και στη συνέχεια καταλαμβάνουν όλα τα Δωδεκάνησα.
Οι Δωδεκανήσιοι υποδέχονται τους νέους καταχτητές με ενθουσιασμό, θεωρώντας ότι οι Ιταλοί ήρθαν σαν απελευθερωτές και με βάση τις υποσχέσεις τους ήρθε η ώρα της πολυπόθητης Ενωσης με την Ελλάδα. Σύντομα αναλαμβάνουν δράση για την προώθηση της υπόθεσής τους και τον Ιούνη του 1912 στέλνουν τα νησιά αντιπρόσωπους στην Πάτμο, στην μονή Ιωάννου Θεολόγου, όπου οργανώνεται ένα Πανδωδεκανησιακό Συνέδριο από τις 3 έως 6 Ιουνίου (16 – 19 Ιούνη – νέο ημερολόγιο), οι Σύνεδροι ανακηρύσσουν τα νησιά αυτόνομα και τα ονομάζουν «Πολιτεία του Αιγαίου», με στόχο την Ενωσή τους με την Ελλάδα και συντάσσουν και υπογράφουν σχετικό Ψήφισμα που ανάμεσα σε άλλα αναφέρει:
«Ψήφισμα του Εθνικού Πανδωδεκανησιακού Συνεδρίου
(Πάτμος, Ιούνιος 1912)
Το Κοινόν των Νησιωτών του Αιγαίου, αποτελούμενον εκ των πληρεξουσίων των υπό της Ιταλίας καταληφθεισών νήσων, συνελθόν εν Πάτμω κατ’ εντολήν του Ελληνικού Λαού, ψηφίζει:
Α. Ευχαριστεί κατά πρώτον τους ιταλούς, διότι πιστεύει ότι η επέμβασίς των ήτο ευεργετική και αι υποσχέσεις των ειλικρινείς.
Β. Διαδηλοί την στερρεάν απόφασιν του λαού των χριστιανικών τούτων νήσων, όπως υποστή πάσαν θυσίαν, ίνα μη επανέλθη υπό το καταλυθέν τουρκικόν καθεστώς.
Γ. Διακηρύσσει τον προαιώνιον εθνικόν των Νησιωτών πόθον της ενώσεως αυτών μετά της μητρός των Ελλάδος.
Δ. Κηρύσσει μέχρι της εθνικής αποκαταστάσεως των Δωδεκανήσων, την πλήρη αυτονομίαν των απελευθερωθεισών νήσων.
Ε. Ονομάζει το σύνολον των ούτω αυτονομουμένων νήσων «Πολιτεία του Αιγαίου».
Το ψήφισμα υπέγραψαν οι πληρεξούσιοι εκπρόσωποι: K. Aρβανιτόπουλος από την Κάσο, Γεωργιος Δρακίδης από τη Ρόδο, Ι Αμπελάς από τη Λέρο, Γ. Πρωτόπαπας από την Κάρπαθο, N. Πετρίδης από τη Σύμη, Σ. Kογιόπουλος από την Κω, M.M. Mαλανδράκης από την Πάτμο, Π.I. Πιπίνος από τη Xάλκη, ιερομόναχος Μακάριος από την Τήλο, M. Oλυμπίτης από την Κάλυμνο, N. Πετρίδης από τη Nίσυρο.
Ο επικεφαλής των ιταλικών στρατευμάτων κατοχής, και πρώτος κυβερνήτης της Δωδεκανήσου, αντιστράτηγος Τζιοβάνι Αμέλιο, αρνήθηκε αμέσως να παραλάβει το αντίγραφο του ψηφίσματος, διαλύοντας τις αυταπάτες των κατοίκων και σκορπώντας την απογοήτευση. Αντί γι’ αυτό ξεκίνησαν οι διώξεις, παρακολουθήσεις, φυλακισμοί και εξορίες εναντίον των μελών της Δημογεροντίας, της εκκλησίας, της Παιδείας και της διανόησης των νησιών. Οσοι μιλούσαν για ένωση με την Ελλάδα κυνηγήθηκαν αμείλικτα από τους Ιταλούς.
Αμέσως μετά τον Πρώτο παγκόσμιο Πόλεμο, με τη Συνθήκη των Σεβρών (28 Ιούνη – 10 Αυγούστου 1920) επικυρώνεται, ανάμεσα στα άλλα, η διμερής συμφωνία Ιταλίας και Ελλάδας του 1919 (Συμφωνία Τιττόνι – Βενιζέλου) με την οποία η Ιταλία παραχωρούσε τα Δωδεκάνησα στην Ελλάδα. Ωστόσο η ήττα της χώρας και η Μικρασιατική Καταστροφή που ακολούθησε, το 1922, έδωσε την ευκαιρία στους Ιταλούς να ακυρώσουν τις συμφωνίες. Με την Συνθήκη της Λωζάνης (1923 – 1924) τα Δωδεκάνησα παραχωρούνται στην Ιταλία. Αμέσως ξεκινάει η προσπάθεια ιταλοποίησης των νησιών.
Στις 28 – 31 Οκτώβρη 1922 παίρνουν την εξουσία στην Ιταλία οι φασίστες με τον Μπενίτο Μουσολίνι. Τον Αύγουστο του 1923 αποστέλλεται και αναλαμβάνει διοικητής Δωδεκανήσων ο στρατηγός Μάριο Λάγκο και το 1937 ορίζεται διοικητής ο στρατάρχης Τσέζαρε Μαρία Ντε Βέκκι, ο οποίος δηλώνει έκπληκτος για το γεγονός ότι οι νησιώτες μιλούν ακόμα ελληνικά! Τα Δωδεκάνησα μετονομάζονται σε Isole Italiane dell’ Egeo («Ιταλικά Νησιά του Αιγαίου»).
Τον Σεπτέμβρη του 1928 ο Ελληνας πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος υπογράφει στη Ρώμη Πενταετές Σύμφωνο Φιλίας με τον Μουσολίνι και στο πλαίσιο Συνέντευξης Τύπου που έδωσε στη Ρώμη, απαντάει σε ερώτηση σχετική με το θέμα των Δωδεκανήσων πως τέτοιο θέμα μεταξύ Ελλάδας και Ιταλίας δεν υφίσταται, παρά μόνο υφίσταται μεταξύ Ιταλών και Δωδεκανησίων. Υπογράμμισε ότι η Ελληνική γραμμή στο θέμα είναι η ίδια με αυτή που ακολουθείται και στο Κυπριακό, θέμα που ποτέ δεν επηρέασε αρνητικά τις άριστες ελληνο-βρετανικές σχέσεις.
Το 1937 η ελληνική γλώσσα χαρακτηρίζεται «τοπική γλώσσα» (lingua locale) και επιβάλλεται σχολικός κανονισμός ο οποίος όριζε ότι η ελληνική γλώσσα θα διδασκόταν χωρίς βιβλία, προαιρετικά, μόνο στις πρώτες τάξεις του δημοτικού. Παράλληλα άρχισε να διδάσκεται υποχρεωτικά και το μάθημα της «φασιστικής αγωγής» (cultura fascista). Πολλοί γονείς προτιμούν να κρατήσουν τα παιδιά μακριά από το σχολειό ώστε να μην ιταλοποιηθούν. Αυτή την εποχή σε όλα τα νησιά τολμηροί εκπαιδευτικοί και παπάδες οργανώνουν «κρυφά σχολειά» σε σπίτια και εκκλησιές όπου διδάσκουν, παράνομα, ελληνικά, σε αρκετά παιδιά.
Ο Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος
Στις 28 Οκτώβρη 1940 η Ελλάδα δέχεται την επίθεση της φασιστικής Ιταλίας και έτσι μπαίνει στον πόλεμο. Η Δωδεκανησιακή παροικία ενθουσιάζεται και με επικεφαλής την Δωδεκανησιακή Νεολαία Αθηνών ζήτησε να επιτραπεί η εθελοντική κατάταξη στον ελληνικό στρατό Δωδεκανησίων εθελοντών, παρόλο που είχαν ιταλική υπηκοότητα. Οι Δωδεκανήσιοι θεώρησαν ότι ήταν μια καλή ευκαιρία για την απελευθέρωση της Δωδεκανήσου και την ένωσή της με την Ελλάδα. Το αίτημα γίνεται δεκτό και στις 23 Νοέμβρη 1940 συγκροτήθηκε το Σύνταγμα Δωδεκανησίων. Ο υπολοχαγός Μάρκος Κλαδάκης, που γεννήθηκε στη Σύμη, αναλαμβάνει την οργάνωσή του.
Κρίθηκαν ικανοί 1.586 εθελοντές, εκπαιδεύτηκαν ως τυφεκιοφόροι και πολυβολητές και στις 12 Φλεβάρη του 1941 μεταβαίνουν στο Αλβανικό Μέτωπο, στην πρώτη γραμμή, όπου αρχίζουν να γράφουν ένδοξες σελίδες ιστορίας.
Ο Μάρκος Κλαδάκης καταγράφει την σύνθεση του Συντάγματος Δωδεκανησίων, ανά νησί, ως εξής:
Αστυπάλαια 12, Κάλυμνος 433, Κάρπαθος 309, Κάσος 25, Καστελλόριζο 48, Κως 109, Λειψοί 3, Λέρος 98, Νίσυρος 67, Πάτμος 20, Ρόδος 126, Σύμη 262, Τήλος 8, Χάλκη 9, κάτοικοι εξωτερικού 57.
Στο ελληνοαλβανικό μέτωπο η φασιστική Ιταλία ηττήθηκε, τα ιταλικά στρατεύματα οπισθοχώρησαν στο εσωτερικό της Αλβανίας. Η περήφανη νίκη δεν ήταν αρκετή. Το Απρίλη του 1941 ακολούθησε η γερμανική εισβολή και μέχρι το τέλος του Μάη η Ελλάδα βρέθηκε κάτω από την τριπλή κατοχή, των Γερμανών, Ιταλών και Βούλγαρων κατακτητών.
Ο λαός οργανώνει την Εθνική Αντίσταση, δημιουργεί Αντιστασιακές Οργανώσεις με βασικό κορμό το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ. Πολλοί Δωδεκανήσιοι πατριώτες, μαζί με νησιώτες του Βορείου Αιγαίου και την Κύπρο, πρόσφυγες από όλη την Ελλάδα, με όλα τα μέσα καταφθάνουν στη Μέση Ανατολή, κατατάσσονται στις ένοπλες δυνάμεις της Μέσης Ανατολής όπου συμμετέχουν ενεργά στην ανάπτυξη ενός ισχυρού ελληνικού απελευθερωτικού κινήματος, που απέβλεπε στην υποστήριξη της πάλης του υπόδουλου λαού μας και στη βοήθεια του συμμαχικού αγώνα.
Στις 10 Οκτώβρη του 1941, με πρωτοβουλία λίγων κομμουνιστών που είχαν καταταγεί στο στρατό της Μέσης Ανατολής και με επικεφαλής τον Γιάννη Σάλα, ιδρύεται η Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση (ΑΣΟ) με σκοπούς: 1. Την δημιουργία αντιφασιστικά διαπαιδαγωγημένου στρατού, που θα έπαιρνε μέρος το ταχύτερο δυνατό στον πόλεμο στο πλευρό των συμμάχων κατά των χιτλεροφασιστών. 2. Ο στρατός αυτός, όταν οι συνθήκες το επιτρέψουν, να αποβιβαστεί στην Ελλάδα για να βοηθήσει τον αγωνιζόμενο ελληνικό λαό να ολοκληρώσει την απελευθέρωση της χώρας και 3. Ο στρατός αυτός, σεβόμενος τη βούληση του ελληνικού λαού, να αντισταθεί σε κάθε προσπάθεια των φασιστικών στοιχείων να επιβάλλουν με τη βία καθεστώς αντίθετο προς τη θέληση του λαού.
Σύντομα ιδρύθηκαν αντίστοιχες Αντιφασιστικές οργανώσεις στο Ναυτικό (ΑΟΝ) και την Αεροπορία (ΑΟΑ). Και οι τρεις οργανώσεις μαζί συσπείρωσαν στις γραμμές τους το 90% των στρατιωτών, των ναυτικών και των αεροπόρων, καθώς και πολλούς πατριώτες αξιωματικούς και υπαξιωματικούς.
Στις 8 Σεπτέμβρη 1943 η Ιταλία συνθηκολογεί, η περίοδος της Ιταλοκρατίας στα Δωδεκάνησα έχει λήξει οριστικά. Όχι όμως τα βάσανα και ο αγώνας του λαού. Στο δρόμο για την Ενωση οι Δωδεκανήσιοι γνώρισαν όλη την ένταση του πολέμου, την Γερμανική κατοχή 1943 – 1945 και την Αγγλική κατοχή που κράτησε μέχρι την 31 Μάρτη 1947, ημέρα κατά την οποία κατέβηκε η βρετανική σημαία από την Ρόδο.
Στο Β΄ Μέρος:
Η περίοδος της Αγγλοκρατίας, η δημιουργία του ΕΜΠΑ και ο αγώνας του Δωδεκανησιακού λαού για την Ενωση των νησιών με την Ελλάδα.
