Ένα από τα βασικά προβλήματα της φιλοσοφίας ήταν και συνεχίζει να είναι, η σχέση μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας. Τι υπάρχει πρώτα και τι ακολουθεί; Είναι η συνείδηση του ατόμου που προηγείται των συνθηκών μέσα στις οποίες το άτομο ζει, ή το αντίστροφο; Το άτομο υπάρχει από μόνο του ή προσδιορίζεται σε σχέση με την κοινωνία και από αυτή την άποψη μιλάμε για το κοινωνικό άτομο; Υπάρχει η έννοια της ατομικής ευθύνης ή πρόκειται για την ατομική ευθύνη του κοινωνικού ατόμου και από αυτή την άποψη οτιδήποτε ατομικό αποκτά νόημα και υπόσταση μόνο μέσα από την σχέση του με το κοινωνικό;
Η απάντηση που θα δώσουμε σε αυτά τα ερωτήματα καθορίζεται από τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Έτσι λοιπόν, για τον ιδεαλισμό στην Θατσερική του έκφραση “…δεν υπάρχει αυτό που λέγεται κοινωνία. Υπάρχουν τα άτομα, άνδρες και γυναίκες και υπάρχουν οικογένειες…”.
Για τον διαλεκτικό υλισμό “…δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων που καθορίζει το είναι τους μα, αντίθετα, το κοινωνικό είναι τους καθορίζει την συνείδησή τους…”.
Οι ιδέες μας, η ιδεολογία μας, η πνευματική μας ζωή είναι η αντανάκλαση της εξωτερικής αντικειμενικής πραγματικότητας, του κόσμου που μας περιβάλλει. Σκεφτόμαστε όπως ζούμε, δεν ζούμε όπως σκεφτόμαστε.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το Εγώ προσδιορίζεται από τον Άλλο και η μεταξύ τους σχέση οδηγεί στο Εμείς. Ο Henri Wallon υποστήριζε, πως η “… ψυχολογία προέκυψε ως η σχέση μεταξύ του οργανικού και του κοινωνικού…”.
Αυτή η θέση του διαλεκτικού υλισμού, επιβεβαιώθηκε από τις νευρωεπιστήμες στην δεκαετία του 1990. Οi Giacomo Rizzolatti, Luciano Fadige, Vittorio Gallese και Leonardo Fogassi, ανακάλυψαν στην ζώνη F5 στο μετωπιαίο κινητικό φλοιό των πιθήκων, ένα δίκτυο νευρώνων που ενεργοποιούντο όταν οι πίθηκοι εκτελούσαν συγκεκριμένες ενέργειες, αλλά επίσης και όταν παρατηρούσαν έναν άλλο πίθηκο να πραγματοποιεί τις ίδιες ενέργειες.
Στη συνέχεια, παρόμοιοι νευρώνες βρέθηκαν στον άνθρωπο σε αντίστοιχες περιοχές, καθώς και σε περιοχές του φλοιού, στον συνειρμικό βρεγματικό και στον κροταφικό φλοιό. Από τις παρατηρήσεις προκύπτει πως δεν ενεργοποιείται ένας νευρώνας, αλλά ένα δίκτυο νευρώνων. Όταν κάποιος εκτελεί μια κίνηση, αυτόματα η κίνηση αυτή εκτελείται στον εγκέφαλο αυτού που παρατηρεί, από την δραστηριοποίηση των ίδιων νευρώνων του κινητικού φλοιού. Λόγω της λειτουργίας αυτής οι νευρώνες ονομάστηκαν νευρώνες καθρέφτες ή κατοπτρικοί νευρώνες.
Πρόκειται για νευρωνικά κυκλώματα που ίσως οδηγήσουν στην κατανόηση της δυνατότητάς μας να μπαίνουμε στην θέση του άλλου (εν συναίσθηση), της διαδικασίας της ψυχολογικής ταύτισης, της αλληλεγγύης με τους άλλους.
Φαίνεται να παίζουν καθοριστικό ρόλο στην εκμάθηση των κινήσεων, αλλά και στην δημιουργία σύνθετων συμπεριφορών μέσω της μίμησης.
Είναι νευρωνικά συστήματα που ουσιαστικά μιμούνται και επεξεργάζονται τις ενέργειες των άλλων και αναπτύσσονται πολύ νωρίς, πιθανότατα από τον πρώτο μήνα της ζωής. Πάνω σε αυτούς τους νευρώνες βασίζεται η δυνατότητά μας να μαθαίνουμε, να κάνουμε σχέσεις και να οικοδομούμε την μνήμη.
Έχουμε επίσης διαπιστώσει την δράση και την λειτουργία των νευρώνων, στις περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τα συναισθήματα και τις αισθήσεις. Μπορούμε όχι μόνο να αντιλαμβανόμαστε τις πράξεις των άλλων, αλλά επίσης τα κίνητρα και τις προθέσεις που βρίσκονται πίσω από αυτές.
Αυτό σημαίνει πως παρόλο που οι νευρώνες είναι μέρος του κινητικού φλοιού, δεν κάνουν παντομίμα αλλά δραστηριοποιούνται με συγκεκριμένους στόχους, συγκεκριμένων κινήσεων. Φαίνεται να είναι προγραμματισμένοι να λειτουργούν όταν ενεργοποιούνται από ενέργειες με σαφή προσανατολισμό και στόχο που γίνονται αντιληπτές από οποιαδήποτε αισθητηριακή οδό.
Το 1994, αποδείχθηκε πως ακόμα και εάν στα πρώτα δυο χρόνια της ζωής του παιδιού υπάρχει σοβαρό πρόβλημα στις αισθησιοκινητικές του λειτουργίες, όπως για παράδειγμα στις εγκεφαλικές κινητικές αναπηρίες (πχ τετραπληγία), μπορούμε να έχουμε μια φυσιολογική ψυχονοητική εξέλιξη ή ακόμη μια φυσιολογική εξέλιξη των λειτουργιών της γλώσσας (πχ αναφορικός λόγος). Ilias Michalareas, (1994), developpement moteur et developpement operatoire – Evaluation comparee d’enfants normaux et d’enfants I.M.C tetraplegiques. These de doctorat, universite Paul Valery, France.
Συνεπώς, η ψυχονοητική εξέλιξη δεν μπορούσε να ερμηνευθεί από μόνοαιτιακές γραμμικές (libido κατά Freud , equilibration entre assimilation et accomodation κατά Piaget, κλπ) θεωρητικές προσεγγίσεις, αλλά από πολυδιάστατες μη γραμμικές γενικές θεωρήσεις επιβεβαιώνοντας την μεθοδολογία του διαλεκτικού υλισμού.
Αυτά τα ερευνητικά αποτελέσματα, φαίνεται πως ερμηνεύονται πλέον από την ύπαρξη των συγκεκριμένων νευρώνων.
Οι νευρώνες καθρέφτες, είναι το νευροφυσιολογικό υπόβαθρο της κοινωνικής μας ζωής, των κοινωνικών σχέσεων. Είναι βασικοί στην ψυχονοητική εξέλιξη του παιδιού, του ανθρώπου γενικότερα και υποστηρίζουν την διαδικασία της εκπαίδευσης.
Αποδεικνύεται πως οι τέχνες και ο πολιτισμός είναι μέρος και της φυσιολογίας του ανθρώπου, είναι ο ίδιος ο άνθρωπος.
Διαφαίνεται πως τα κυκλώματα των νευρώνων σε κάθε ξεχωριστό εγκέφαλο, είναι αποτέλεσμα και αίτιο ταυτόχρονα των κοινωνικών σχέσεων, αποτελώντας την βάση ενός ευρύτερου κοινωνικού δικτύου που είναι η κοινωνία. Είμαστε συνδεδεμένοι ο ένας με τον άλλο, αποτελώντας μέρος του κοινωνικού γίγνεσθαι.
Διαφαίνεται επίσης πως τα λεγόμενα “κοινωνικά” δίκτυα του κυβερνοχώρου, δηλαδή ενός μη υπαρκτού, φαντασιακού χώρου δεν μπορούν να υποστηρίξουν την παραπάνω συνθήκη.
Δημιουργούν όμως τις προϋποθέσεις, να περάσουμε από τις κοινωνίες, τη συλλογικότητα, την αλληλεγγύη, τις κοινωνικές σχέσεις, τον κοινωνικό άνθρωπο, στο απομονωμένο άτομο που θα σχετίζεται μέσα από τα δίκτυα του κυβερνοχώρου, με “αυτιστικές”, μη υπαρκτές σχέσεις.
Έτσι ερμηνεύεται και η προσπάθεια του υπουργείου παιδείας να εξοβελίσει τις τέχνες, τις κοινωνικές επιστήμες και τον πολιτισμό από την εκπαίδευση. Υποτιμάει, προσβάλει και υποβαθμίζει τους ανθρώπους της τέχνης με τον πλέον επίσημο τρόπο – Προεδρικό Διάταγμα – , εξισώνοντας τα πτυχία των Αποφοίτων Καλλιτεχνικών Σχολών με απολυτήρια δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Το μίσος για την τέχνη, είναι μίσος για τον ίδιο τον άνθρωπο.
Επιχειρείται η μετάβαση σε αυτό που αποκαλείται “μετά” ανθρώπινες κοινωνίες, σηματοδοτώντας το τέλος του κοινωνικού ανθρώπου. Προτείνεται ουσιαστικά το “πέρασμα” από έναν πολιτισμό σε έναν άλλο, με κύριο σκοπό την διασφάλιση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο.
Είμαστε λοιπόν κοινωνικοί και αλτρουιστές από την φύση μας; Εάν η απάντηση είναι σίγουρα ναι, τότε ο ατομικισμός, η αποξένωση, ο ρατσισμός και ο φασισμός είναι δυσλειτουργία της κοινωνικής φύσης του ανθρώπου.
(*) Ο Ηλίας Μιχαλαρέας είναι Δρ. Ψυχολογίας – Δρ. Γεωγραφίας. Μέλος του Δ.Σ της Πανελλήνιας Ένωσης Νοσοκομειακών Ψυχολόγων – Π.Ε.ΝΟ.ΨΥ. Επιστημονικά Υπεύθυνος της Μονάδας Απεξάρτησης ΔΙΑΠΛΟΥΣ, της Ψ.Κ του Γ.Ν.Κ. Επιστημονικά Υπεύθυνος της Μονάδας Υποστήριξης κρίσεων (Μ.Υ.Κ), της Ψ.Κ του Γ.Ν. Κέρκυρας
