Στις 6 του Σεπτέμβρη του 1970, σε ηλικία μόλις 59 χρόνων, πέθανε ένας ξεχωριστός πνευματικός δημιουργός, από τους βασικούς θεμελιωτές της θρησκειολογίας και της εθνολογίας στην Ελλάδα, ο Παναγής Λεκατσάς, από το Θιάκι. Ο πρόωρος θάνατός του τον σταμάτησε στην μέση του δρόμου πριν προφτάσει να αξιοποιήσει το σύνολο από τους θησαυρούς των ερευνών του.
Ο Παναγής Λεκατσάς γεννήθηκε στις 15 Αυγούστου 1911, στο Σταυρό της Ιθάκης. Ηταν το δεύτερο, από τα πέντε παιδιά, του Γεωργίου και της Μαριγώς Λεκατσά. Το 1920, αφού τελείωσε το Σχολαρχείο στην Ιθάκη, ταξίδεψε στην Αυστραλία όπου έμεινε δυο χρόνια. Ηταν το μοναδικό ταξίδι του στο εξωτερικό. Όταν επέστρεψε στην Ελλάδα φοίτησε για δυο χρόνια στο Γυμνάσιο της Λευκάδας και κατόπιν, για άλλα δυο χρόνια, στο Γυμνάσιο της Κέρκυρας από όπο πήρε το απολυτήριο του Γυμνασίου.
Στη συνέχεια εγγράφεται στη Νομική Σχολή Αθηνών. Η φιλολογία όμως υπήρξε η μεγάλη του αγάπη. Η μελέτη και η έρευνα του αρχαίου κόσμου, η αρχαία ελληνική φιλολογία, και τέχνη, το αρχαίο θέατρο, αλλά και η θρησκειολογία, η αρχαιολογία, η εθνολογία και η κοινωνιολογία, είναι τα θέματα στα οποία αφιέρωσε όλη του τη ζωή.
Το 1933, φοιτητής ακόμα δημοσιεύει την πρώτη επιστημονική του μελέτη «Συμβολή στη διαλεκτική ιστορία της φιλοσοφίας», το 1935 κυκλοφορεί το βιβλίο του, «Πινδάρου Ολυμπιακά», και την επόμενη χρονιά το «Πινδάρου, Πυθιακοί Επινίκιοι». Παράλληλα αρχίζει συνεργασία με το περιοδικό «Νέα Εστία», που θα συνεχίσει ως τον Νοέμβρη του 1943, με μεταφράσεις αρχαίων λυρικών (Πινδάρου, Σαπφούς, Αρχιλόχου κλπ) με κριτικές σε βιβλία φιλολογικού και μεταφραστικού περιεχομένου, με πρωτότυπες μελέτες καθώς και με μεταφράσεις έργων της ύστερης αρχαιότητας.
Το 1937, εγκαταλείπει οριστικά τη Νομική, στο τελευταίο έτος, χωρίς να πάρει το πτυχίο του.
Το 1938 κυκλοφορεί το βιβλίο του «Πίνδαρος», που είναι μια έμμετρη μετάφραση του συνόλου του σωζόμενου πινδαρικού έργου. Μέσα στην ίδια χρονιά εκδίδονται οι μεταφράσεις των ποιημάτων της Σαπφούς, η Θεογονία Ησιόδου, η ποιητική συλλογή Απολλώνια.
Το 1939 παντρεύεται την Τούλα Δημητριάδη και κυκλοφορούν τα βιβλία του: «Αλκαίος». «Εργα και Ημέραι», «Θεογονία, Ασπίς Ηρακλέους, Αποσπάσματα Ηρώων» του Ησιόδου. «Κατά Λεωκράτους» του Λυκούργου. «Πολιτικά» Αριστοτέλους. «Μήδεια» του Ευριπίδη. «Περί Ερμηνείας» Δημητρίου Φαληρέως. «Ιφιγένεια η Ορχουμένη».
Το 1941 του Ευριπίδη «Κύκλωψ», «Αλκηστις» και «Ηρακλείδαι».
Κατά τη διάρκεια της Κατοχής ο Παναγής Λεκατσάς εντάσσεται στο ΕΑΜ.
Στις 18 Δεκέμβρη 1943, στο περιοδικό Καλλιτεχνικά Νέα, τεύχος 28, δημοσιεύεται, ένα ποίημα του Αγγελου Σικελιανού, με τίτλο «Το Μήνυμά της». Ο Σικελιανός, στον απόηχο της ανατίναξης της Γέφυρας του Γοργοπόταμου και συγκλονισμένος από τις συγκρούσεις ανάμεσα στον ΕΔΕΣ και τον ΕΛΑΣ, γράφει το ποίημα με το οποίο αναπαριστά την Ελλάδα, σα μια γριά πονεμένη μάνα να θρηνεί για τα παιδιά της, που άδικα σκοτώνονται μεταξύ τους και να ζητάει σπαρακτικά την ενότητα και τη συμφιλίωση.
«Αχ, πώς το πάθαν τούτο τα παιδιά μας;
Αδέρφια να σκοτώνουνε τ αδέρφια!…
Τα παιδιά μου να σφάζουν τα παιδιά μου!
…
Μήνυμα απλό σας στέλνω, από το στόμα
της αιώνιας Μάννας, που τη λέμε Ελλάδα…
Μήνυμα απλό Σας γράφω, από τα σπλάχνα
της αιώνιας Μάννας, που τη λέμε Ελλάδα…
Μήνυμα απλό Σας κράζω, από τα βάθη
του πόνου της, αδέρφια της Ελλάδας…
Σώνει η σφαγή, που τυραννάει τη Μάννα!
Σώνει η σφαγή τη Μάννα μας που σφάζει!
Κι αχ, ακούστε με, αδέρφια της Ελλάδας!»
Την επόμενη μέρα, με κυβερνητική εντολή, το ποίημα δημοσιεύεται στην εφημερίδα Ακρόπολη. Η κυβέρνηση του Ράλλη βρίσκει την ευκαιρία. Η προπαγανδιστική μηχανή των δωσίλογων θεωρεί ότι ο ποιητής υπερασπίζεται τη κυβέρνησή τους. Δεν αναφέρεται στην ενδοαντιστασιακή διαπάλη, αλλά στη σύγκρουση ανάμεσα στους αντιστασιακούς του ΕΑΜ και τα Τάγματα Ασφαλείας. Σε λίγο το ποίημα γίνεται αφίσα και κολλιέται στο κέντρο της Αθήνας.
Το ΕΑΜ αντιδρά. Ο Παναγής Λεκατσάς αναλαμβάνει να απαντήσει γράφοντας ένα άλλο ποίημα, με τον ίδιο τίτλο («Το Μήνυμά της»), στο ίδιο μέτρο και την ίδια στιχουργική μορφή:
«Όλοι σ’ άρματα γύρω μου, της νιότης
κι οι πρωτόλουβοι ανθοί κι οι μεστωμένοι,
κάθε μάννα προβάδισε το γιο της,
η παιδούλα μού στέλνει το γονιό της
κι η μονάχη αδελφή τον αδελφό της.
Απ’ τα απάτητα επάνω Ακροκεραύνεια
ως τα βράχια της Κρήτης ένα κύμα.
…
Όποιος άξιος μού ακούει το κάλεσμά μου
και βοηθάει τα μαχόμενα παιδιά μου.
…
Μα όσοι οχτροί μου κι επίβουλοι, όποιοι νάναι
και δικοί μου και ξένοι, που τροχάνε
το μαχαίρι από πίσω αδερφωμένοι
με τον ξένο κι οχτρό οι καταραμένοι
και τους γυιούς μου χτυπάν που πολεμάνε
ω στ’ αθάνατο ορκίζομαι όνομά σας !
…
“Στον καημό που με πνίγει στα αίματά σας,
μα τον πόνο της μάνας, μα το δάκρυ
του ορφανού που με καίει απ’ άκρη σ’ άκρη,
ΑΠΟ ΤΟΥΤΟ ΤΟ ΧΕΡΙ ΝΑ ΣΥΡΘΟΥΝΕ
ΣΤΑ ΝΩΠΑ ΜΝΗΜΑΤΑ ΣΑΣ ΝΑ ΣΦΑΓΟΥΝΕ”
Κι ήταν το χέρι εκείνο τ’ άγιο χέρι
της παρθένας αδούλωτης Ελλάδας.»
Το 1944, στο Αναγνωστικό για την Ε΄ και ΣΤ΄ τάξη του Δημοτικού Σχολείου Ελεύθερη Ελλάδα, που συντάχθηκε από τον Μιχάλη Παπαμαύρου με τη συνεργασία και άλλων εκπαιδευτικών και εκδόθηκε από την ΠΕΕΑ, περιλαμβάνει, ανυπόγραφο, και το ποίημα του Λεκατσά, «Το Μήνυμά της».
Στα Δεκεμβριανά συλλαμβάνεται, φυλακίζεται και κλείνεται στο αναμορφωτήριο του στρατοπέδου συγκεντρώσεως στο Γουδί. Με τη μεσολάβηση ενός συγγενούς του, αξιωματικού του αμερικανικού στρατού αφήνεται ελεύθερος.
Από το 1945 ως το 1948 δίνει συνεργασίες στο περιοδικό «Ελεύθερα Γράμματα», ανάμεσά τους και το «Περικλή, Επιτάφιος», «μεταφρασμένος για να διαβαστεί στην ιερή μνήμη εκείνων που έπεσαν τον Δεκέμβρη του 1944 πολεμώντας για την Αθήνα και τη Δημοκρατία».
Το 1946 κυκλοφορεί το βιβλίο του «Δήμου καταλύσεως και Τυραννίδος» αφιερωμένο «στους μακάριους ίσκιους των πεσόντων αγωνιστών για αιώνια πόλη και τη δημοκρατία». Την ίδια χρονιά κυκλοφορούν τα πολύ σημαντικά βιβλία του «Η εποποιία της πάλης των τάξεων στην αρχαία Ελλάδα (Α΄)», «Η Πολιτεία του Ηλιου, Η κοινοκτημονική επανάσταση των δούλων και προλεταρίων της Μικράς Ασίας (133 – 128 π.Χ.)» και «Η προελληνική μητριαρχία και η Ορέστεια». Από τον Ιούνη αρχίζει συνεργασία με την εφημερίδα «Ελεύθερη Ελλάδα» (όργανο του πολιτικού συνασπισμού των κομμάτων του ΕΑΜ), και τον Οκτώβρη αρχίζει συνεργασίες με τον «Ρίζο της Δευτέρας».
Το 1947 παίρνει διαζύγιο από τη γυναίκα του Δήμητρα Δημητριάδη. Λίγο αργότερα γνωρίζεται με τη συγγραφέα Εύα Βλάμη, με την οποία παντρεύτηκε το 1961.
Τα επόμενα δυο χρόνια συνεργάζεται με το περιοδικό Ανταίος και την εφημερίδα Μάχη.
Το 1951 κυκλοφορεί το μνημειώδες έργο του «Η καταγωγή των Θεσμών, των Εθίμων και των Δοξασιών» που σημάδεψε ανεξίτηλα την επιστήμη της εθνολογίας στην Ελλάδα. Αρχίζει και παίρνει αποστάσεις από την ενεργό πολιτική και αφιερώνεται αποκλειστικά στην εθνολογία και θρησκειολογία, μέχρι το τέλος της ζωής του.
Το 1954 έρχεται σε σφοδρή σύγκρουση με τον, μέχρι εκείνη τη στιγμή, καλό του φίλο Γιάνη Κορδάτο, με αφορμή το βιβλίο του Κορδάτου «Η αρχαία Τραγωδία και Κωμωδία. Ποιες οι κοινωνικές ρίζες του αρχαίου θεάτρου». Ο Π. Λεκατσάς κυκλοφορεί το βιβλίο του «Τραγωδία ή Κωμωδία; — Ελεγχος του βιβλίου του Γ. Κορδάτου».
Η οξεία κριτική από μέρους του Λεκατσά προκάλεσε την έκδοση – απάντηση του Κορδάτου με μια μπροσούρα γεμάτη με κατηγορίες και ύβρεις, ένα πραγματικό λιβελογράφημα: «Ο κ. Παναγής Λεκατσάς χωρίς το προσωπείο».
Πρόκειται για μια ανεπίτρεπτη διαμάχη, που κρύβει και πολιτικές διαφορές, αλλά δεν τιμά κανέναν από τους δυο γίγαντες της ελληνικής διανόησης.
Τα Χριστούγεννα του 1957 κυκλοφορεί το κορυφαίο έργο του, «Η Ψυχή. Η ιδέα της ψυχής και της αθανασίας της και τα έθιμα του θανάτου». Πολύ εύστοχα ο Χρίστος Αλεξίου, στο περιοδικό Διαβάζω, τ. 166, 1987, σημειώνει ότι «Η Ψυχή, είναι ένα οριακό έργο που τρέφεται από όλα τα προηγούμενα έργα του και από το οποίο τρέφονται όλα τα μεταγενέστερα. Αποτελεί, έτσι, το αποκορύφωμα της πνευματικής και επιστημονικής δουλειάς του Λεκατσά και τη θεωρούσε και ο ίδιος σαν το έργο της ζωής του».
Ακολουθούν «Το κάλεσμα της Θεονύμφης» (1958), η επιμέλεια και η επιστημονική θεώρηση του βιβλίου του Τζόρτζ Τόμσον «Η αρχαία ελληνική κοινωνία, Το προϊστορικό Αιγαίο» (1959), η Β΄ έκδοση του Πινδάρου (1960), «Ευριπίδης, μετάφραση και ερμηνευτικά» (1962).
Το 1963 κυκλοφορεί το βιβλίο του «Ερως», ερμηνεία μιας μορφής της προϊστορικής και ορφικοδιονυσιακής θρησκείας.
Τον Δεκέμβρη του 1964 παθαίνει το πρώτο εγκεφαλικό επεισόδιο και πέφτει σε κώμα για περίπου τρεις μήνες.
Το 1970 κυκλοφορούν τα τελευταία έργα του «Η μητριαρχία και η σύγκρουσή της με την ελληνική πατριαρχία» και «Φαιακία».
Ιδιαίτερα αξιόλογη είναι η μελέτη του, με τίτλο «Η καταγωγή των Θιάσων» που δημοσιεύτηκε στην Επιθεώρηση Τέχνης, τεύχη 90 και 91 Ιούνιος-Ιούλιος 1962, στην οποία δημοσιεύονται και πλήθος εικόνες, σχέδια και φωτογραφίες λατρευτικών αντικειμένων και παραστάσεων, καθώς και πλούσια βιβλιογραφία. Τα 20 κεφάλαιά της αναφέρονται στον Τοτεμισμό και στις Μαγικές Ιερουργίες του Τοτεμικού Γένους, στη Τοτεμική Μετάληψη, στις Αντρικές και Γυναικείες Μυητικές Εταιρείες, στη Μυστηριοποίηση του Χριστιανισμού κ.λπ.
Την μελέτη «Η καταγωγή των Θιάσων», 49 σελίδες, όπως δημοσιεύτηκε στην Επιθεώρηση Τέχνης και βρήκαμε στο Ψηφιοποιημένο Αρχείο του ΑΣΚΙ, σας παρουσιάζουμε παρακάτω:
katagogi thiasonΣτις 6 Σεπτέμβρη 1970 πεθαίνει ο Παναγής Λεκατσάς από εγκεφαλική θρόμβωση, που οφειλόταν σε υπέρταση.
Ο αρχαιολόγος Γιάννης Μηλιάδης, που μαζί με τον Χρήστο Καρούζο, τον Μαρίνο Καλλιγά και άλλους αγωνιστές μέλη του ΕΑΜ Αρχαιολόγων, έδωσαν καθημερινό αγώνα στην Κατοχή και κατάφεραν να περιορίσουν σημαντικά τις καταστροφές και τις λεηλασίες των αρχαιολογικών θησαυρών από τους κατακτητές , δήλωσε για τον Παναγή Λεκατσά:
«Τιμώ τούς ανθρώπους που με το μέτωπο ψηλά προχωρούν ενάντια στον άνεμο. Τους ασυμβίβαστους και τους απροσκύνητους. Και θυμούμαι τον βαρύ λόγο: ο δυνατός άνθρωπος είναι περισσότερο μόνος. Ο ωραίος ανδρισμός του οδήγησε τον Λεκατσά στο δύσκολο δρόμο στ’ ανηφορικά μονοπάτια. Αποφασίζεις να πετάξεις από πάνω σου κάθε ίχνος κομφορμισμού – αν μπορείς – και δημιουργείς τον εαυτό σου σα νόμισμα που η γνησιότητά του ελέγχεται και αναγνωρίζεται και στην ζωή και στο έργο σου.
Έτσι πήδησε μέσα στο χώρο της επιστήμης, σαν ασκητικός μύστης ταγμένος στην διακονία της, με τον τριπλό οπλισμό του: μια ασφαλισμένη άμεση επαφή με τις φιλολογικές πηγές, μια καταπληκτική εργατικότητα χωρίς ανάσα και με μια δίψα αλκοολικού για προσωπική έρευνα. Μα το κρυφό κουκούτσι που εξασφάλισε την καρποφορία του ήταν μια θερμή πίστη πως μέσα στις ψυχές των λαών δένονται οι ουσιαστικές αλήθειες και κλώθονται οι έννοιες – μητέρες που μας κυβερνούν στην ζωή. Η ανίχνευση τους στην αρχική μορφή στα πανάρχαια χρόνια ήταν η απαντοχή του ακούραστου μόχθου του.
΄Ηξερε πολύ καλά ότι διάλεξε τομέα που δεν παρέχει ελπίδες για εύκολες κοινωνικές επιτυχίες. Και μια μέθοδο εργασίας που μάλλον αντιπάθειες και αντιδράσεις θα του προσκόμιζε. Ήταν όμως ένα ηρωικό υπόδειγμα ανθρώπου αφοσιωμένου στο σκοπό του και προχωρούσε ενάντια στον άνεμο. Γι’ αυτό τον τιμώ. Το έργο του στην αρχή παραξένεψε, ίσως και ενόχλησε μερικούς. Τώρα «προσέχεται» και μελετιέται. Στο κοντινό μέλλον θ’ αναγνωριστεί περισσότερο. Γιατί πάντα θάρθει η στιγμή ν΄αναγνωριστεί ένα έργο που πίσω του υπήρξε ένας ζωντανός άνθρωπος που το πότισε με την πίστη του και το μόχθο του και το ράντισε με το αίμα της καρδιάς του»
Το 1971, με φροντίδα της γυναίκας του Εύας Βλάμη κυκλοφορεί το μεγάλο έργο του «Διόνυσος» που ο ίδιος δεν πρόλαβε να εκδώσει, και το 1973 ο «Λαβύρινθος».
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
– Περιοδικό ΔΙΑΒΑΖΩ, αριθ. 166, 22.4.1987
– Περιοδικό ΟΥΤΟΠΙΑ, τεύχος 20, Μάιος – Ιούνιος 1996
– ΝΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ, Κοινωνιολογική Επιθεώρηση της Νεας Ελλάδας, Φθινόπωρο 2003
– Ιστοσελίδα Νορθ Ιθάκα
– ΘΕΜΑΤΑ ΠΑΙΔΕΙΑΣ, Ο συγγραφέας Παναγής Λεκατσάς
ΗΜΕΡΟΔΡΟΜΟΣ 6 Σεπτέμβρη 2017 – 6 Σεπτέμβρη 2020
