Οι επιθέσεις φασιστών τη νύχτα της 29ης Ιουνίου 1931, σε τέσσερις εβραϊκούς συνοικισμούς (Ρεζί Βαρδάρ, Χαριλάου, 151 και Κάμπελ) αποτέλεσαν κορύφωση των αντιεβραϊκών επεισοδίων στη Θεσσαλονίκη. Σ’ αυτούς τους τενεκεδομαχαλάδες ζούσαν πάμφτωχες οικογένειες Εβραίων. Αντίθετα, κανένα σπίτι πλούσιου Εβραίου δεν έγινε στόχος επίθεσης.
Κύριος στόχος ήταν ο συνοικισμός Κάμπελ. Μέλη φασιστικών οργανώσεων, κυρίως «τριεψιλίτες», ομάδες προσφύγων από την Καλαμαριά και την Τούμπα καθοδηγούμενοι από επαγγελματίες «προσφυγοπατέρες», ακόμη και στρατιωτικοί που εστάλησαν για να αποκαταστήσουν τάχα μου την τάξη οργίαζαν ανενόχλητοι και παρά τις προσπάθειες ομάδων Εβραίων, κυρίως νέων, να τους απωθήσουν. Ο συνοικισμός καταστράφηκε ολοσχερώς από τις φωτιές που έβαλαν οι φασίστες.
Σύμφωνα με τους πρώτους απολογισμούς που διαβάζουμε στις εφημερίδες της επομένης, στις συγκρούσεις στο Κάμπελ έχασαν τη ζωή τους δύο άνθρωποι. Ο ένας Εβραίος και ο δεύτερος χριστιανός, φούρναρης που όπως αποδείχθηκε στην πορεία τον σκότωσαν οι φασίστες γιατί αρνήθηκε να κρύψει στο φούρνο του τα μπιτόνια της βενζίνης που χρησιμοποιήθηκαν στους εμπρησμούς. Δεκάδες ήταν και οι τραυματίες.
Την επόμενη μέρα, όπως προκύπτει από τον κατάλογο των ονομάτων που δημοσιεύθηκαν στη «Μακεδονία» (φύλλο της 1ης Ιουλίου 1931) παραπέμφθηκαν στον ανακριτή ως υπεύθυνοι των επεισοδίων 21 Εβραίοι και δύο χριστιανοί. Στο «Ριζοσπάστη» της ίδιας μέρας δημοσιεύθηκαν και τα ονόματα οκτώ κομμουνιστών που κατηγορήθηκαν ότι συμμετείχαν στην αντίσταση που προέβαλαν ομάδες νέων Εβραίων.
«Οι κομμουνισταί συνεργοί εις τας σκηνάς»
Δεν πέρασαν λίγες ώρες από το πογκρόμ και ο αστικός Τύπος στο σύνολό του, εφημερίδες των Φιλελευθέρων και των Λαϊκών και οι επίσημες αρχές της πόλης έσπευσαν να αποδώσουν τα όσα έγιναν το προηγούμενο βράδυ στους φτωχούς Εβραίους κατοίκους των συνοικισμών («θερμόαιμους ισραηλίτας παρασύραντες και τους συντηρητικούς εξ’ αυτών») και βεβαίως τους «συνήθεις υπόπτους», τους κομμουνιστές.
«Η νυκτερινή αναστάτωσις της Θεσσαλονίκης- Καταστρεπτική πυρκαϊά του συνοικισμού Κάμπελ-Απετρεφώθησαν είκοσι θάλαμοι ξύλινοι εξ’ ολοκλήρου- Υπάρχουν εξ τραυματίαι έλληνες και ισραηλίται- Οι κομμουνισταί συνεργοί εις τας σκηνάς» ήταν ο τίτλος της «Μακεδονίας» στην πρώτη έκδοση μετά τα γεγονότα της Τρίτης 30 Ιουνίου.
Και στο κύριο άρθρο της επομένης και με τίτλο «Υπεράνω πάντων ετέθη ήδη ο νόμος» η εφημερίδα εμφάνιζε ως αθώες περιστερές τους φασίστες και το πογκρόμ ως συνέπεια μιας «μοιραίας εξάψεως πατριωτισμού» ως αντίδραση σε «πράξεις μερικών κακών που δεν λείπουν από κάθε κοινωνίαν»:
«…Κείται εκτός πάσης αμφισβητήσεως, ότι και αι εθνικαί οργανώσεις, αίτινες εξεδήλωσαν την αγανάκτησίν των δι’ εν μεμονωμένον επεισόδιον, θα συνέχονται υπό θλίψεως δια τα λαβόντα χώραν, τα οποία είμεθα πεπεισμένοι ότι δεν είναι έργον ιδικόν των αλλά της μοιραίας εξάψεως έκτροπα. Και είμεθα ακόμη βέβαιοι ότι βαθύτατα θα συνεκίνησεν αυτάς η αποκάλυψις ότι κατά τα επεισόδια υπεισέδυσεν φθοροποιός κομμουνισμός, ζητήσας να εκμεταλλευθή μίαν έξαψιν πατριωτισμού. Η υποβληθείσα προς την Κυβέρνησιν έκθεσις του Προέδρου κ. Γονατά και του Αστυνομικού Διευθυντού και αι διενεργηθείσαι συλλήψεις, αλλά και η προσφορά των κομμουνιστών προς την Ισραηλιτικήν Κοινότητα και η σκέψις των όπως κηρυχθή ταυτόχρονος απεργία των καπνεργατών, ίνα επιταθή ο αναβρασμός και η σύγχισις, παραμένουν στοιχεία αδιάψευστα της προσπαθείας των κομμουνιστών να υπεισδύσουν εις την υπόθεσιν…».
«Τας αιματηράς σκηνάς προεκάλεσαν θερμόαιμοι τινες Ισραηλίται»
Aνάλογα ήταν και τα ρεπορτάζ των άλλων αστικών εφημερίδων. «Πατρίς»: Εκ των διεξαγομένων μέχρι τούδε ανακρίσεων προκύπτει ότι τας αιματηράς σκηνάς προεκάλεσαν θερμόαιμοι τινες Ισραηλίται παρασύραντες και τους συντηρητικούς εξ’ αυτών. Ολόκληρος η πόλις είνε ανάστατος, παρατηρείται δε μεγάλος αναβρασμός μεταξύ των χριστιανών, τοσούτον μάλλον , καθόσον ΕΞΗΚΡΙΒΩΘΗ ότι οι Ισραηλίται ΕΙΧΟΝ ΠΡΟΣΧΕΔΙΑΣΕΙ την επίθεσίν των απομακρύναντες εγκαίρως του συνοικισμού τα γυναικόπεδα». « Καθημερινή»: «Ως ανέφερεν ο διοικητής του παρά τον συνοικισμόν Ρεζή-Βαρδάρ αστυνομικού Τμήματος τα γεγονότα προεκλήθησαν υπό κομμουνιστών». «Πρωία»: «Τας εσπερινάς ώρας οι κομμουνισταί επωφεληθέντες της κρατούσης συγχύσεως απεπειράθησαν να δημιουργήσουν επεισόδια εις τον ισραηλιτικόν συνοικισμόν 151».
«Πράγματα μπρος στα οποία ωχριά και αυτός ο μεσαίωνας»
Αντίθετη ήταν η εικόνα που έδιναν τα άρθρα και τα ρεπορτάζ του «Ριζοσπάστη»
Ο απεσταλμένος της εφημερίδας Τάκης Φίτσος (σ. σ. σημαντικός διανοούμενος του μεσοπολέμου, στέλεχος του ΚΚΕ, κοντά στον Άρη Βελουχιώτη στη διάρκεια της κατοχής, εκτελέστηκε το 1949) έστειλε την παρακάτω ανταπόκριση που δημοσιεύθηκε στο φύλλο της 2ας Ιουλίου 1931:
«Μόλις έφτασα εδώ η πρώτη μου μέριμνα ήταν να τρέξω στο Συνοικισμό Κάμπελ τον οποίον ως γνωστόν έκαψαν προχθές οι φασίστες.
Ο συνοικισμός αυτός είναι ο ΠΤΩΧΟΤΕΡΟΣ πάντων. Το στοιχείο αυτό είναι σοβαρότατο, γιατί δείχνει πολύ περισσότερο την ταξική σημασία που έχουν τα γεγονότα».
Τη στιγμή αυτή βρίσκομαι ανάμεσα στις 150 οικογένειες του συνοικισμού, θύματα του πογκρόμ. Έχουν πεταχτεί ασφυκτικά στη σχολή «Αλιάνς». Άλλες 66 οικογένειες στη συναγωγή.
Το θέαμα είναι φριχτό. Οι μητέρες οδύρονται βλέποντας την καταστροφή στην οποία έρριξαν τις οικογένειές τους οι φασιστικές οργανώσεις τη συνενοχή της Κυβέρνησης και φοβούμενες νέες εκδηλώσεις εναντίον τους.
Οι τραυματίες, όλα τα θύματα γενικώς με μεγάλη αγανάχτηση διαψεύδουν την είδηση που έγραψαν οι αστικές εφημερίδες και κατά την οποία χορήγησε δήθεν η Κυβέρνηση ανά εκατό δραχμές στα θύματα.
Οι φασίστες έχουν ρυπάνει τη συναγωγή. Πληροφορίες αδιάψευστες αναφέρουν πράγματα μπρος στα οποία ωχριά και αυτός ο μεσαίωνας. Ο έλληνας Λεωνίδας Παππάς- αρτοποιός- φονεύθηκε απ’ τους φασίστες εκεί ακριβώς. ΕΠΕΙΔΗ ΑΡΝΗΘΗΚΕ ΝΑ ΚΡΥΨΕΙ ΒΕΝΖΙΝΗ ΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΑΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΥΡΠΟΛΗΣΗ. Εκεί επίσης ετραυμάτισαν τον εβραίο στρατιώτη Γιοσέ Φορετζέ, του πεντηκοστού συντάγματος. Οι εφημερίδες απέκρυψαν επιμελώς όλα αυτά τα γεγονότα, έδωσαν μάλιστα την εντύπωση-το τόνισαν μάλλον καθαρά- πως ο Λεωνίδας Παππάς φονεύθηκε απ’ τους ισραηλίτες, ότι δε και οι τραυματισθέντες είναι θύματα των τελευταίων.
Εξακρίβωσα ακόμα πως οι φασίστες απεπειράθησαν να στραγγαλίσουν ένα κοριτσάκι του ισραηλίτου Ζοσέ παρά τις απέλπιδες κραυγές της μητέρας του.
Ταχυδρομικώς σας στέλνω λεπτομέρειες. Ό,τι ως τόσο θάπρεπε ιδιαίτερα να τονισθεί είναι πως οι επιθέσεις των φασιστών έλαβαν χώρα με σχέδιο προδιαγεγραμμένο και καλά ωργανωμένο, με την ανοχή των αρχών της Θεσσαλονίκης-πράγμα άλλως τε που αναγκάζονται να το παραδεχτούν και πολλές αστικές εφημερίδες- και με τη συνεννόηση της κυβέρνησης».
«Δολοφόνος και εμπρηστής είναι η ίδια η Κυβέρνηση Βενιζέλου»
Μία μέρα πριν ( 1η Ιουλίου) στο κύριο άρθρο του «Ριζοσπάστη» αναφέρονταν και τα εξής:
«Η ελληνική κεφαλαιοκρατία, για να αντιμετωπίσει την εξέγερση των εργαζομένων και καταπιεζομένων μαζών που αγκομαχάνε κάτω από απ’ τις συνέπειες της βαρειάς κρίσης του καπιταλισμού, που φλομώνονται από την πείνα, τη δυστυχία και την εξαθλίωση στην οποία τους βούλιαξε το καθεστώς της εκμετάλλευσης και της καταπίεσης, επιστράτεψε για τη σωτηρία της και συγκρότησε δίπλα στο φασιστικό κρατικό μηχανισμό, συμμορίες φασιστών δολοφόνων στις οποίες έδωκε τα ονόματα «Εθνική Ένωσις Ελλάς», «Παύλος Μελάς», εφέδρων αξιωματικών κ.λ.π. Τις συμμορίες αυτές τις συντηρεί η κεφαλαιοκρατία δια των οργανώσεών της και το κράτος της.
Ο πυρήνας των δολοφονικών αφτών φασιστικών συμμοριών αποτελείται από εξ’ επαγγέλματος ληστές, πλιατσικολόγους και δολοφόνους κομιτατζήδες «Μακεδονομάχους». Είναι γνωστό από τι συγκροτούνται τα σώματα των «μακεδονομάχων». Ληστοφυγόδικοι του ελληνικού βασιλείου στρατολογήθηκαν με λίγες λίρες μισθό και με την διαβεβαίωση ότι θα τύχουν αμνηστείας όταν επανέλθουν στο Ελληνικό Βασίλειο (…).
Και όπως ο Τσαρισμός στις δύσκολες στιγμές εξαπέλυε τα πογκρόμ εναντίον των Εβραίων εργατών και φτωχών βιοπαλαιστών, με την ελπίδα να αποτρέψει την προσοχή των σκλάβων απ’ την πάλη εναντίον των τυράννων τους, έτσι και σήμερα η Ελληνική κεφαλαιοκρατία και το κράτος της, εξαπέλυσε τις συμμορίες των δολοφόνων εναντίον των Εβραίων εργατών και φτωχών βιοπαλαιστών της Μακεδονίας (…).
Ναι δολοφόνος και εμπρηστής είναι η ίδια η Κυβέρνηση Βενιζέλου. Τη φωτιά την άναψε ο ίδιος ο Γονατάς, πολύ πριν κάψουν το συνοικισμό Κάμπελ οι μισθοφόροι του δολοφόνοι (…).
Πώς εξηγείται η δήλωση του Γονατά ότι δεν δέχεται ούτε συζήτηση περί διαλύσεως των δολοφονικών συμμοριών; Πώς εξηγείται η προσπάθεια του Γονατά να χαρακτηρίσει την εισβολή των δολοφονικών συμμοριών στο συνοικισμό 23ης Μαρτίου ως πρόκληση των Εβραίων;
Για τους Έλληνες εργάτες, φτωχούς αγρότες και φτωχούς βιοπαλαιστές δεν χωρεί καμμιά, αμφιβολία ότι η ίδια η Κυβέρνηση οργανώνει το πογκρόμ, χρησιμοποιούσα τις συμμορίες των φασιστών δολοφόνων…».
Η αθώωση των φασιστών
Η κατάσταση στη Θεσσαλονίκη εκτονώθηκε μετά από δύο εικοσιτετράωρα. Η κυβέρνηση ενέκρινε το ποσό των 500.000 δρχ. για ενίσχυση των Εβραίων που έχασαν τις εστίες τους, ποσό που ποτέ δεν έφτασε στα χέρια των πληγέντων. Ο Γονατάς έφυγε από τη Θεσσαλονίκη προαγόμενος αργότερα σε πρόεδρο της Γερουσίας (1932).
Οι επικεφαλής της «ΕΕΕ» Κοσμίδης και Χαριτόπουλος και ο αρχισυντάκτης της «Μακεδονίας» Φαρδής παραπέμφθηκαν σε δίκη ως ηθικοί αυτουργοί των επεισοδίων. Δικάστηκαν στη Βέροια τον Απρίλιο του 1932 και αθωώθηκαν πανηγυρικά παρά την πληθώρα των σε βάρος τους στοιχείων. Στη διάρκεια της δίκης ένας εκ των συνηγόρων υπεράσπισης κομπορρημονώντας δήλωνε πως «αν πριν από το Κάμπελ η ΕΕΕ είχε 12 παραρτήματα και 3000 μέλη, τώρα έχει 27 παραρτήματα και 7000 μέλη»
Και ο συνήγορος δεν έλεγε ψέματα αφού η η ενίσχυση της οργάνωσης από κρατικούς φορείς , αλλά και μεγαλοεπιχειρηματίες όχι μόνο συνεχίστηκε αλλά και αυξήθηκε.
Βενιζέλος: Η ίδρυσις της «ΕΕΕ» ήτο όλως διόλου φυσική»
Στις 10 Δεκεμβρίου 1931, μόλις λίγους μήνες μετά το πογκρόμ ο αρχηγός της Δημοκρατικής Ενώσεως Αλέξανδρος Παπαναστασίου μέσα τη Βουλή κατήγγειλε τη δράση της «ΕΕΕ» χαρακτηρίζοντας αντεθνική τη δράση της. Του απάντησαν ο Βενιζέλος ο Γονατάς και ο Ιασωνίδης υπερασπιζόμενοι ουσιαστικά τους «Τριεψιλίτες». Χαρακτηριστικά ο Βενιζέλος άρχισε την ομιλία του με τις φράσεις: «Η Ένωσις των τριών Ε συνεστήθη κατά το 1927, αλλά πρέπει να είπω, ότι η ίδρυσίς της την εποχήν εκείνην ήτο όλως διόλου φυσική. Προσθέτω ότι και σήμερον ακόμη ίδρυσιν και λειτουργίαν συνδέσμων αποσκοπούντων να συντάξουν την ωργανωμένην κοινωνίαν κατά των ενεργειών των κομμουνιστών την ευρίσκω απολύτως άμεμπτον…». Ο Ιασωνίδης χαρακτήρισε τον Κοσμίδη «εθνικό παράγοντα» και δήλωσε ότι είναι ευτυχής «γιατί τυγχάνει συμπατριώτης του». Ο δε Γονατάς δήλωσε ότι σκοπός της οργάνωσης είναι η «εξύψωσις του εθνικού φρονήματος» και η «τόνωσις του θρησκευτικού συναισθήματος».
Τον Φεβρουάριο του 1932 το στέλεχος της «ΕΕΕ» Aναστάσιος Νταλίπης (σ.σ. Γενικός Διοικητής Δυτικής Μακεδονίας στην κυβέρνηση Δημητρίου Μάξιμου στα χρόνια του Εμφυλίου) σε επιστολή του προς τον Φίλιππο Δραγούμη (σ.σ. αδελφός του Ίωνα Δραγούμη, υπουργός στην κυβέρνηση Παναγή Τσαλδάρη το 1932 και στις κυβερνήσεις του Εμφυλίου Πολέμου) ανέφερε για τα χρηματικά ποσά που δίνονταν στην οργάνωση: : «…διάφορα κονδύλια εψήφισαν ο Δήμος Θεσσαλονίκης, το υπουργείο Προνοίας και αι Τράπεζαι Εθνική και Εκδοτική…».
Με την ενίσχυση αυτή οι φασίστες της «ΕΕΕ» αποθρασύνθηκαν και συνέχισαν τις επιθέσεις τους κυρίως εναντίον εργατικών οργανώσεων. Για να φτάσουν στο τέλος και στο ανοιχτό έγκλημα.
Στις 18 Aυγούστου 1932 κουμπουροφόροι της «ΕΕΕ» επιτέθηκαν στα γραφεία του συνδικάτου Οικοδόμων Θεσσαλονίκης, πυροβόλησαν και σκότωσαν τον εργάτη Χαρίτο Σταμπουλίδη.
Από την «πορεία στην Αθήνα» στον εκφυλισμό
Το 1933 οι «Τριεψιλίτες» οργάνωσαν, κατά τα πρότυπα της μουσολινικής «πορείας στη Ρώμη» του 1922 πορεία στην Αθήνα. Χιλιάδες μέλη της οργάνωσης και των «Αλκίμων» ( νεολαία της «ΕΕΕ») με ειδικά ναυλωμένα τρένα έφτασαν στην Αθήνα στις 25 Ιουνίου, έκαναν πορεία στην οδό Σταδίου και κατέληξαν στο Σύνταγμα.
Στη συγκέντρωση μπροστά στον Άγνωστο Στρατιώτη παραβρέθηκαν ο τότε υπουργός Εσωτερικών Ιωάννης Ράλλης ( ο μετέπειτα κουίσλινγκ πρωθυπουργός) , ο πρόεδρος της Γερουσίας Στυλιανός Γονατάς, ο υπουργός Δικαιοσύνης Σπυρίδων Ταλιαδούρος και εκ μέρους της Εκκλησίας ο μητροπολίτης Βεροίας Πολύκαρπος που ευλόγησε και τους Αλκίμους. Η πορεία των «τριεψιλιτών» συνοδεύτηκε από σοβαρές συγκρούσεις με μέλη του ΚΚΕ και των εργατικών οργανώσεων.
Τα επόμενα χρόνια η δράση των «Τριεψιλιτών» εκφυλίστηκε. Τα περισσότερα στελέχη της υπηρέτησαν το καθεστώς της 4ης Αυγούστου ενώ το ίδιο συνέβη και στα χρόνια της κατοχής με τους κατακτητές, με γνωστότερο το συνταγματάρχη Γ. Πούλο, που εκτελέστηκε μεταπολεμικά για τις υπηρεσίες που πρόσφερε στους ναζί και τα εγκλήματα κατά του ελληνικού λαού. Ήταν ο μόνος από τους επιφανείς δοσίλογους που καταδικάστηκε σε θάνατο και οδηγήθηκε στο εκτελεστικό απόσπασμα…
***
Το κείμενο αποτελεί μέρος του αφιερώματος του Γιώργου Καραγιάννη στον «Ημεροδρόμο» υπό τον γενικό τίτλο «Μια βαριά φασιστική ”κληρονομιά”», για τις ρίζες του φασισμού στην Ελλάδα. Μπορείτε να το διαβάσετε σε τρία μέρη (εδώ, εδώ κι εδώ).
***
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
-Σπύρου Μαρκέτου «Πώς φίλησα το Μουσολίνι! Τα πρώτα βήματα του ελληνικού φασισμού», τ.1ος , εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα 2006.
-Γιώργου Μαργαρίτη «Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες», εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα 2005.
– Μπερνάρ Πιερρόν «Εβραίοι και χριστιανοί στη νεότερη Ελλάδα. Ιστορία των διακοινοτικών σχέσεων από το 1821 ως το 1945», εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2004.
«Οι Έλληνες Εβραίοι. Στοιχεία της ιστορίας τους μέσα από διπλωματικά και ιστορικά έγγραφα του υπουργείου Εξωτερικών», εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2000.
-Ιάκωβου Χονδροματίδη: « Η μαύρη σκιά στην Ελλάδα- Εθνικοσοσιαλιστικές και φασιστικές οργανώσεις στην Ελλάδα του μεσοπολέμου και της κατοχής», στη σειρά «Μονογραφίες του περιοδικού Στρατιωτική Ιστορία», Αθήνα 2001.
-Τα φύλλα των εφημερίδων «Μακεδονία» και «Ριζοσπάστης» της εποχής ( από τις ψηφιακές συλλογές της Εθνικής Βιβλιοθήκης, βρίσκονται στον ιστότοπό της).
– Γρηγορίου Δαφνή: «Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923 – 1940», εκδόσεις Κάκτος.
Στην κεντρική φωτογραφία Εβραίοι εγκαταλείπουν τα σπίτια τους
στη συνοικία Κάμπελ της Θεσσαλονίκης
φοβούμενοι κι άλλες επιθέσεις, 29 Ιουνίου 1931
