«Ο νόμος της επανάστασης είναι πύρινος»

Με το έργο του «Εμείς» («Мы») που εκδόθηκε το 1927, ο στρατευμένος με τους Μπολσεβίκους αλλά αντιταχθείς στον σταλινισμό Γιεβγκιένι Ζαμιάτιν (Λεμπεντιάν, 1884 -Παρίσι, 1937) έθεσε τις βάσεις για όλες τις μετέπειτα λογοτεχνικές αλληγορίες ολοκληρωτικών καθεστώτων όπως «Ο θαυμαστός καινούργιος κόσμος» (1932) του Άλντους Χάξλεϋ ή το «1984» (1949) του Τζωρτζ Όργουελ.

Μετά από έναν διακοσαετή παγκόσμιο πόλεμο, σε έναν μελλοντικό δυστοπικό κόσμο, δεν υπάρχει παρά ένα μοναδικό ολοκληρωτικό κράτος σε όλον τον πλανήτη που ελέγχεται απόλυτα από τον «Ευεργέτη», τον πρόδρομο του «Μεγάλου Αδελφού». Ο άνθρωποι δεν έχουν ονόματα αλλά ενδείκτες από γράμματα και αριθμούς ενώ έχουν παραχωρήσει όλα τους τα δικαιώματα και ελευθερίες στο Μονοκράτος. Αυτό καθορίζει σε ημερήσια βάση ζωή, συμπεριφορά και ασχολίες τους, ακόμη και τις ερωτικές τους συνευρέσεις. Αυτό εξασφαλίζει την πλήρη ηρεμία στην προγραμματισμένη ζωή τους, με άλλα λόγια την Ευτυχία τους. Και η ευτυχία τους εξασφαλίζεται με το να υποτάσσονται στη Λογική.

Αφομοιωτής πολιτισμών

Το Μονοκράτος αποφασίζει να κυριαρχήσει διαπλανητικά – επιβάλλοντας τις «μαθηματικές», μηχανοποιημένες αξίες του για τον άνθρωπο σε νέους κόσμους- μέσω του διαστημοπλοίου του με το εύγλωττο όνομα «Αφομοιωτής»: με άλλα λόγια θα αφομοιώσει τους άλλους υπάρχοντες πολιτισμούς με την επιβολή επάνω τους των δικών του αρχών και πιστεύω. Διότι αν αυτοί, οι άλλοι, δεν κατανοήσουν ότι τους φέρνει την «μαθηματικά σίγουρη ευτυχία» τότε, αυτό, το Μονοκράτος, έχει την υποχρέωση να τους επιβάλει το να γίνουν ευτυχισμένοι όπως προστάζει η δική του μαθηματικά τεκμηριωμένη λογική.

Το ερώτημα γύρω από τη δυνατότητα αφομοίωσης, άλλωστε, δεν απασχολεί πρώτιστα τις κοινωνίες μας απέναντι στα προσφυγικά και μεταναστευτικά κύματα; Η μαθηματικά σίγουρη ευδαιμονία που μας έχουν εξασφαλίσει δεν είναι αυτή που φοβούνται ότι θα διασαλευτεί; Για τα άλογα στοιχεία των αλλότριων πολιτισμών δεν ανησυχούν μήπως επιφέρουν αταξία;

Το Μονοκράτος, ως συνεπής τεχνοκρατικός ολοκληρωτισμός, αντικατοπτρίζει κάθε αντίστοιχο σύστημα: ο Ζαμιάτιν δεν καυτηριάζει μόνο τον σταλινισμό αλλά και τον «τεχνικοποιημένο καπιταλισμό με ή χωρίς κοινοβουλευτικό προκάλυμμα» όπως επισημαίνει σε κριτική του ο Φώτης Τερζάκης¹. Η λατρεία της μηχανής, η σύλληψη της πόλης χτισμένης από διάφανο γυαλί, η γεωμετρία της τάξης που αντανακλάται στους αριθμοποιημένους πολίτες, όλα παραπέμπουν ευθέως στη φουτουριστική αισθητική των αρχών του 20ού αιώνα.

Η ρωγμή-πληγή

Παρ’ όλα αυτά, κάπου έξω διασώζονται ακόμα «αρχαία σπίτια» που κατοικούν δύσμοιροι για τα μάτια των «Αριθμών» «αρχαίοι άνθρωποι». Είναι εκεί που επωάζεται η Επανάσταση. Είναι εκεί που θα παρασυρθεί ένα αξιοσέβαστο μέλος του Μονοκράτους, ο D-503, ο ίδιος ο κατασκευαστής του «Αφομοιωτή», από μια περίεργη γυναίκα που αντιπαθεί αλλά και ερωτεύεται, την Ι-330. Και είναι αυτή που θα τον χρησιμοποιήσει για να καταληφθεί ο «Αφομοιωτής» από τα επαναστατικά στοιχεία: η είσοδος του Διονύσου στην απολλώνια λογική. Η σύγκρουση των δύο οντοτήτων σε ατομικό και συμπαντικό επίπεδο. Ή αλλιώς, αυτό που θα δημιουργήσει τη «ρωγμή», όπως λέει ο ίδιος ο Ζαμιάτιν:

«Καμία επανάσταση ή αίρεση δεν είναι βολική ή εύκολη. Γιατί είναι ένα άλμα, μια ρωγμή στην ομαλή καμπύλη της εξέλιξης, και η ρωγμή είναι πληγή, πόνος»². Η επανάσταση της Ι-330 δεν θα πετύχει. Τη τελευταία στιγμή ο D-503 θα ανακτήσει τη «διαύγειά» του και θα αποκαλύψει τα πάντα στον Ευεργέτη. Ξαναβρήκε την ευτυχία, ξεπέρασε την ασθένεια. Στην τεσσαρακοστή και τελευταία του «καταχώρηση» – σκηνή θα παρακολουθήσει τα βασανιστήρια που υφίσταται έως τον θάνατό της η Ι-330, χωρίς τελικά να της αποσπάσουν οιαδήποτε πληροφορία.

Όμως, ο D-503 καταγράφει όλη αυτή την ιστορία. Και μέσω αυτής της γραφής επανακτά μέρος της ατομικότητάς του απέναντι στο «Εμείς» που επιβάλλει το Μονοκράτος. Η Ι-330 ίσως έκανε λάθος να τον εμπιστευτεί. Όμως, τα λάθη, λέει ο Ζαμιάτιν, είναι πολυτιμότερα από τις αλήθειες: «η αλήθεια ανήκει στη μηχανή, το σφάλμα είναι ζωντανό ˙ η αλήθεια καθησυχάζει, το σφάλμα ενοχλεί». Μόνο τα αδύναμα μυαλά χρειάζονται τα «δεκανίκια της βεβαιότητας».

Γι’ αυτό, για την Ι-330, η επανάσταση του Μονοκράτους δεν είναι η τελευταία, όπως διατείνεται ο D-503. Όπως οι αριθμοί στα μαθηματικά είναι άπειροι, έτσι άπειρες είναι και οι επαναστάσεις. Διότι, αυτό που απολιθώνεται μετά μια επανάσταση, γίνεται δόγμα. Και το δόγμα δεν καίει πια. «Ο νόμος της επανάστασης είναι κόκκινος, πύρινος, θανάσιμος: αλλά αυτός ο θάνατος σημαίνει τη γέννηση μιας νέας ζωής, ενός νέου άστρου […] Και αν είναι να ξαναβρεί ο πλανήτης τη νιότη του, θα πρέπει να πυρποληθεί, θα πρέπει να εκτροχιαστεί από την ομαλή λεωφόρο της εξέλιξης: αυτό είναι ο νόμος».

Αμφιβολία, ρωγμή, ρήξη, καταστροφή: μήπως αυτά δεν είναι τα υλικά και ενός σύγχρονου δραματουργού μας, του Δημήτρη Δημητριάδη, που προκαλεί ανάμικτα θαυμασμό και ενόχληση; Μια ρωγμή στο παγκόσμιο «δόγμα» που έχει επιβληθεί από ένα αόρατο αλλά έντονα αισθητό μονοκράτος που καλύπτει τα πάντα με την άκαμπτη κρούστα του.

Σκηνική γεωμετρία

Δεν είναι τυχαίο που ο Σάββας Στρούμπος επιλέγει να ανεβάσει σήμερα αυτό το παλιό κείμενο. Ένα πλούσιο όσο και δύσκολο υλικό για να αποδοθεί επί σκηνής. Διέθετε, όμως, τη ζωντανή μετάφραση του Δαυίδ Μαλτέζε και τη δραματουργική συνεργασία της Μαρίας Σικιτάνο ώστε να αποδώσει θεατρικά το κείμενο αλλά και να δημιουργήσει έναν εμπνευσμένο και εύγλωττο σκηνικό χώρο-εγκατάσταση.

Ορμώμενος, όπως πάντα, από τη μαθητεία του δίπλα στον Θεόδωρο Τερζόπουλο πιστεύω ότι η παρούσα δουλειά του σημαίνει και ένα σημαντικό βήμα απογαλακτισμού του, χωρίς ενοχές, από την οικεία μέθοδο. Την διατηρεί εκεί που εξυπηρετεί τους σκοπούς του αλλά την εγκαταλείπει για να δημιουργήσει το αντιπαραθετικό ερμηνευτικό τοπίο που του υποβάλλει το κείμενο. Έτσι, τόσο κινησιολογικά όσο και φωνητικά οι αυστηροί κώδικες του Τερζόπουλου εφαρμόζονται από τα πρόσωπα που εξ-υπηρετούν το Μονοκράτος (Ευεργέτης, Ο-90 και, εν μέρει, ανάλογα με τους ρόλους που αναλαμβάνει, ο Αφηγητής) ενώ η Ι-330 ακολουθεί έναν έντονο κινησιακά αλλά χωρίς συντεταγμένες, έναν διονυσιακό κώδικα που σπάζει τη φόρμα ενώ το ίδιο συμβαίνει και φωνητικά. Ο D-503 κινείται αντίστοιχα αλλά στον βαθμό που εμπλέκεται-απεμπλέκεται από την επιρροή της Ι-330.

Τη μακρόστενη σκηνή διατρέχει ένα τρίγωνο που ορίζει τον καθαυτό σκηνικό χώρο ενώ στο πλάι του υπάρχει μια στρογγυλή κατασκευή. Δύο σχήματα που περικλείουν τη φουτουριστική δυναμική και ταυτόχρονα συνοψίζουν όλα τα καλλιτεχνικά κινήματα των αρχών του 20ού αιώνα από τον κυβισμό ως τον ρώσικο κονστρουκτιβισμό και το Μπαουχάους. Ταυτόχρονα, αντανακλούν τη μαθηματική λογική της πόλης του Μονοκράτους και την απόλυτη γεωμετρία που διέπει τη δομή και τη λειτουργία κάθε σχέσης εντός του.

Άλλωστε, ο Ευεργέτης (Δημήτρης Παπαβασιλείου) που βρίσκεται καθισμένος σε πολυθρόνα πάνω στη στρόγγυλη κόκκινη κατασκευή, χρησιμοποιεί μικρά κόκκινα τρίγωνα για να δηλώσει την παρουσία του ή τις εντολές του ενώ και οι κινήσεις του είναι απόλυτα γεωμετρικές, μετρημένες, ακριβείας. Η υποκριτική του (χειρονομιακή όπως και εκφοράς του λόγου) παραπέμπει σε τερζοπουλικές παραστασιακές εικόνες που ο ηθοποιός επιτελεί άψογα.

Κινησιακή αταξία

Στον αντίποδα, κινούμενη συχνά στις παρυφές του τριγώνου, η Ι-330 της Ελεάνας Γεωργούλη δημιουργεί διονυσιακή αταξία, τη ρωγμή στη γεωμετρία, με τις ακροβατικές, εκτός «λογικού» πλαισίου, επιτελέσεις της ενώ ο λόγος της ακούγεται μεστός, καθαρός, προσιτός, δίχως τη μηχανοποιημένη εκζήτηση της εκφοράς: θεωρώ ότι η ηθοποιός βρίσκεται εδώ στην πλέον άρτια ερμηνευτικά στιγμή της έχοντας πλέον αναγάγει το σώμα της σε ένα εξωπραγματικής δεξιοτεχνίας εργαλείο καθώς ελέγχει ακόμη και την κίνηση των μαλλιών της ενώ διαθέτει αστείρευτη ενέργεια που διοχετεύει ασταμάτητα στη σκηνή.

Σε αναλογία με τον Ευεργέτη, η αντιπαρατιθέμενη στην Ι-330, υποταγμένη στο σύστημα Ο-90 της Έβελυν Ασουάντ ακολουθεί γεωμετρική κίνηση και ιδιάζουσα εκφορά λόγου ενώ, ως Αφηγητής αλλά όχι μόνο, η Έλλη Ιγγλίζ, στην οποία οφείλεται και η εξώκοσμη μουσική της παράστασης, κινείται στους δύο πόλους ανάλογα με τον ρόλο που αναλαμβάνει. Εξάλλου, ζωντανή μουσική (που παίζει αφοπλιστικά η ίδια) και τραγούδια εμβολίζουν την παράσταση, δίνοντας το ιδιαίτερο σκηνοθετικό στίγμα.

Εύρημα της παράστασης άλλωστε είναι το μουσικό όργανο που βρίσκεται στο πίσω μέρος της πλάτης της δεύτερης -κόκκινης- πολυθρόνας όπου κάθεται ο D-503 και χειρίζεται, στην αρχή αόρατα σχεδόν, η Ιγγλίζ: πρόκειται για παράδοξο έγχορδο που κατασκεύασε (όπως είχε κάνει στο παρελθόν για τον «Βόυτσεκ» με άλλο παράξενο όργανο συντιθέμενο από «σκουπίδια») όπως και τις πολυθρόνες ο και τον D-503 υποδυόμενος, εντυπωσιακά εξελιχθείς και αγνώριστος εδώ Δαυίδ Μαλτέζε. Πάνω του πέφτει το μεγάλο βάρος του λόγου του κειμένου που εκφέρει άψογα ενώ εκφραστικά και κινησιακά καθίσταται κινητήριος μοχλός της παράστασης. Αποκαλύπτεται ως ένας από τους δυνατότερους ηθοποιούς της γενιάς του σε ένα δυσκολότατο εγχείρημα.

Τα μαύρα, σε ποικίλες σχεδιαστικές εκδοχές κοστούμια που διατρέχουν διαφορετικής κατεύθυνσης κόκκινες φάσες δημιούργησε η Airam Μαρία Παπαδοπούλου ενώ τους φωτισμούς σχεδίασε δημιουργώντας τις αναγκαίες φωτοσκιάσεις ο Κώστας Μπεθάνης.

Ο Σάββας Στρούμπος δείχνει πώς έχοντας αφομοιώσει πλέον τη μέθοδο του δασκάλου του δημιουργεί τα δικά του σκηνικά τοπία με αρτιότητα και αναντίρρητη καλλιτεχνική πρόταση υψηλής αισθητικής επιλέγοντας έργα βαθειά πολιτικά που αντανακλούν σύγχρονες επώδυνες καταστάσεις και τα οποία χειρίζεται με αντιρρεαλιστικούς τρόπους. Κι αυτό κάνει περισσότερο επώδυνο το μήνυμά τους.

Οι φωτογραφίες της παράστασης είναι της Αντωνίας Κάντα.

* Καθηγητής Σημειωτικής του Θεάτρου και Θεωρίας της Επιτέλεσης στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών.