Πολύς λόγος γίνεται τα τελευταία χρόνια για την ενδοσχολική βία και τα φαινόμενα εκφοβισμού στα σχολεία .Το τραγικό περιστατικό με την «αυτοκτονία» του Β. Γιακουμάκη έφερε στο προσκήνιο με ακόμα πιο έντονο τρόπο το πρόβλημα. Ο τρόπος προσέγγισης από τα ΜΜΕ και η στάση του Υπουργείου Παιδείας έκανε ακόμα μεγαλύτερη την σύγχυση για το τι είναι σχολικός εκφοβισμός , ενώ καμία ουσιαστική συζήτηση δεν έγινε για τα αιτία που οδηγούν μαθητές σε βίαιες συμπεριφορές .
Τι είναι σχολικός εκφοβισμός και τι έχει κάνει μέχρι τώρα το υπουργείο;
Ο όρος «σχολικός εκφοβισμός» (ή θυματοποίηση) χρησιμοποιείται για να αποδώσει στα ελληνικά τον όρο bullying που παρουσιάστηκε πρώτη φορά από τον Oweus το 1994 προκειμένου να περιγράψει διαφόρων ειδών ταπεινώσεις ή απειλές που έχουν σαν στόχο την πρόκληση σωματικού ή ψυχικού πόνου που υφίστανται παιδιά ή ομάδες παιδιών από άλλα παιδιά ή άλλες ομάδες παιδιών.
Το Υπουργείο Παιδείας όρισε την 6η Μαρτίου ως «Πανελλήνια ημέρα κατά της βίας στα σχολεία», ενώ ολοκληρώνει το στήσιμο ενός ολόκληρου μηχανισμού παρατηρητηρίων που ξεκινούν από το Υπουργείο, Περιφέρεια, Νομό, Σχολική Μονάδα, και όλα αυτά συνδέονται με το «δίκτυο για την βία και τον εκφοβισμό» σε επίπεδο Ε.Ε.!!! Κάθε σχολείο καταγράφει τα φαινόμενα βίας και τα στέλνει στην Περιφερειακή διεύθυνση , ενώ καλείται να οργανώσει δραστηριότητες για την αντιμετώπιση της βίας.
Ένα πρώτο ερώτημα που πρέπει να απασχολήσει εκπαιδευτικούς και γονείς είναι πόσο αληθινό είναι το ενδιαφέρον Ε.Ε., Ο.Α.Σ.Α και των κυβερνήσεων που υλοποιούν την πολιτική τους, για την σωματική και ψυχική υγειά των μαθητών . Αυτοί δεν είναι που καταδίκασαν στην βία της φτώχειας εκατομμύρια οικογένειες, αυτοί δεν διέλυσαν κάθε κοινωνική δομή σε υγεία και πρόνοια, και τώρα παριστάνουν ότι ενδιαφέρονται;
Τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι πολλά. Στο παρόν κείμενο θα προσπαθήσω να δώσω απάντηση σε μερικά από αυτά. Σημειώνω ότι τα παραδείγματα προέρχονται από την εκπαιδευτική εμπειρία που έχω σε δημοτικά σχολεία.
-
Τι εννοούν με τον όρο «σχολική βία»;
Με τον όρο «σχολική βία» περιγράφουν « μια κατάσταση κατά την οποία ασκείται εσκεμμένη απρόκλητη (αναίτια) συστηματική επιθετική συμπεριφορά με σκοπό την επιβολή, την καταδυνάστευση και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου». Αλήθεια, ποιά επιστημονική θεωρία δέχεται ότι υπάρχει αποτέλεσμα (βία) χωρίς αιτία; Στερούνται, όσοι παρουσιάζουν αυτή την θεωρία, επιστημονικής γνώσης; Όχι βέβαια. Είναι η προσπάθεια να εξηγηθούν συμπεριφορές που έχουν την βάση τους σε κοινωνικές αιτίες και φαινόμενα με ατομικούς όρους. Η ψυχολογικοποίηση της συμπεριφοράς των μαθητών έχει ως στόχο να αποδώσει τις αποκλίνουσες συμπεριφορές σε ατομικές ιδιαιτερότητες, στο κακό D.N.A., ή στην οικογένεια. Αποσιωπούν ότι ο μαθητής αλλά και η οικογένεια του ζουν και επηρεάζονται από την οργάνωση της κοινωνίας. H οικονομική οργάνωση της κοινωνίας επιδρά και διαμορφώνει συμπεριφορές στους μαθητές. Πολιτικές που οδηγούν στην φτώχεια και τον ταξικό αποκλεισμό και που διαλύουν οικογένειες, δεν έχουν την κύρια ευθύνη για ένα θυμωμένο παιδί; Δεν είναι το συγκεκριμένο οικονομικό σύστημα που καλλιεργεί αντιλήψεις όπως ο «θάνατος σου η ζωή μου», «πάτα επί πτωμάτων», «κοίτα την πάρτη σου»; Εκτός από λίγες περιπτώσεις που μπορεί να υπάρχουν π.χ .ψυχολογικά ή αλλά αιτία που οδηγούν μαθητές σε βίαιες συμπεριφορές, και που η αντιμετώπισή τους πρέπει να γίνεται με την συνδρομή ειδικών, η μεγάλη πλειοψηφία των μαθητών «μαθαίνει» βίαιες συμπεριφορές από την κοινωνία.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για το πώς κοινωνικά φαινόμενα επιδρούν στους μαθητές είναι η λειτουργία συνδέσμων οπαδών. Ομάδες οπαδών που σχεδιάζουν και πραγματοποιούν λεκτικές και σωματικές επιθέσεις βίας μέχρι και δολοφονίες λειτουργούν ως παραδείγματα μιμήσεως για τους νέους. Το ζούμε αυτό στα σχολεία ακούγοντας μαθητές να λένε «σας κάναμε», «σας πλακώσαμε», κτλ. Γιατί δεν καταργούνται οι σύνδεσμοι; Η απάντηση αυτονόητη…τα συμφέροντα…
2) Πώς αντιμετωπίζονται τα φαινόμενα βίας στα σχολεία;
α) Με «καταστολή», με επιβολή δηλαδή διαφόρων μορφών τιμωρίας που ξεκινούν από το «κάτσε μέσα στο διάλειμμα» στα Δημοτικά μέχρι την αποβολή στα Λύκεια και τα Γυμνάσια.
β) Με την λεγόμενη «διαχείριση του θυμού». Με την μέθοδο αυτή οι μαθητές καλούνται να αυτοδιαχειριστούν τον θυμό τους αποφεύγοντας με αυτό τον τρόπο εκρήξεις βίας. Η δεύτερη μέθοδος είναι αυτή η οποία παρουσιάζεται στα διάφορα συνέδρια ως η πιο αποτελεσματική, παρόλο που και οι ψυχολόγοι, που την εισηγούνται, αναγνωρίζουν ότι δεν απαντά στα αίτια που γεννούν την βία. Με βάση αυτό το πλαίσιο το Υπουργείο Παιδείας , πέρα από τις επετειακού χαρακτήρα εκδηλώσεις, που σχεδόν τίποτα δεν έχουν να προσφέρουν, προτείνει μια σειρά από δράσεις για την δημιουργία θετικού σχολικού κλίματος, το οποίο θα ενθαρρύνει την έκφραση των ανησυχιών και της επιθετικότητας των παιδιών μέσω της ενασχόλησης με αθλητικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες, οι οποίες προάγουν την συνεργασία την φίλια και βοηθούν να σταματήσει η αναπαραγωγής της ενδοσχολικής βίας. Οι δράσεις αυτές πρέπει να γίνονται. Ωστόσο τα κοινωνικά αιτία που γεννούν την βία τις περισσότερες φορές έχουν μεγαλύτερη επίδραση στην συμπεριφορά των μαθητών γιατί αφορούν τις συνθήκες ζωής των ίδιων και των οικογενειών τους ,καθώς και ένα μεγάλο αριθμό εξωσχολικών επιρροών κοινωνικής παθογένειας. Η καταστολή και η «διαχείριση θυμού» καθώς και όποιες δραστηριότητες μπορεί να έχουν κάποια πρόσκαιρα αποτελέσματα όμως λύση στο πρόβλημα δεν δίνουν. Με την «καταστολή» και την διαχείριση θυμού τα παιδιά και οι γονείς «εκπαιδεύονται» όχι να αναζητούν λύσεις για τις αιτίες που γεννούν το πρόβλημα αλλά να «καταπίνουν», διαχειριζόμενοι τον θυμό τους, την οργή τους, την αγανάκτησή τους απέναντι σε όλα όσα μαυρίζουν την ζωή τους. Τελικός στόχος είναι η διαμόρφωση ενός ενήλικα, που διαχειριζόμενος τον θυμό του δεν θα μιλά ούτε θα αντιστέκεται ούτε θα παλεύει όταν θα είναι άνεργος ή θα έχει μεροκάματο 300 ευρώ.
3) Υπάρχει πραγματικά έξαρση της ενδοσχολικής βίας;
Στα διάφορα συνέδρια που ασχολούνται με το θέμα δεν παρουσιάζονται επιστημονικά έγκυρα και αξιόπιστα στοιχεία που να αποδεικνύουν έξαρση του φαινομένου. Για αυτό στην Ελλάδα η συζήτηση γίνεται στην λογική του προλαμβάνειν και όχι του θεραπεύειν. Παρόλ’ αυτά η εικόνα που υπάρχει είναι ότι γίνεται «χαμός» στα σχολεία . Τα ΜΜΕ αναπαράγουν τελείως αναξιόπιστες έρευνες, μεγαλοποιούν ή κατασκευάζουν περιστατικά .
Ανακαλώντας μνήμες των παιδικών μου χρόνων θυμάμαι την «συμμορία» που είχαμε στην γειτονιά και «παίζαμε» πετροπόλεμο και ξύλο με άλλες γειτονιές, θυμάμαι ξύλο και επεισόδια στους σχολικούς αγώνες και πολλά περιστατικά «ενδοσχολικής βία» που σίγουρα θα γίνονταν πρωτοσέλιδο. Φαινόμενα βίας και πολλές φορές ακραία υπήρχαν και παλιότερα. Το γεγονός ότι παρατηρείται μια μικρή αύξηση τέτοιων φαινομένων είναι αναμενόμενο, αφού οι αιτίες που γεννούν αυτές τις συμπεριφορές αυξάνονται, όμως η αντιμετώπιση που προτείνεται, και όλη αυτή η υπερβολή που υπάρχει περισσότερο θα συσκοτίσει παρά θα δώσει κάποια λύση.
Καμιά πραγματική διάσταση του φαινομένου δεν μπορεί να αποτυπωθεί, όταν οι φόρμες παρατηρητηρίων περιέχουν κριτήρια που ενοχοποιούν κάθε παιδική συμπεριφορά. Μεταξύ άλλων κριτήρια που έχει κάποια Περιφερειακή Διεύθυνση είναι παρενόχληση, παρεμπόδιση , συκοφάντηση, γελοιοποίηση, εκβιασμός κ.α. Με βάση αυτά τα κριτήρια έχουμε «μου πήρε την γόμα και δεν μου την έδινε» (παρενόχληση), «έχασα σίγουρο γκολ και με κοροϊδεύουν» (γελοιοποίηση), « ή εγώ αρχηγός ή έξω από την ομάδα μου» (εκβιασμός), «με είπε κοντό», «με έπιασε στο κυνηγητό και δεν με άφηνε» κτλ (κάποια από τα παραδείγματα είναι πραγματικές καταγραφές σε δημοτικά !!!) Αν συνεχιστεί αυτή η τακτική τότε σε ένα ή δύο χρόνια οι στατιστικές θα λένε ότι όλα τα παιδιά είναι θύτες και θύματα παρεμποδίζοντας στην ουσία την παρέμβαση στις πραγματικές περιπτώσεις εκφοβισμού.
Πρέπει με ψυχραιμία εκπαιδευτικοί και γονείς να κατανοήσουν τί είναι ενδοσχολική βία. Μετά το τραγικό περιστατικό στα Γιάννενα επικράτησε υστερία . Δεν είναι σωστό κάθε παιδική συμπεριφορά να ενοχοποιείται για bullying. Η επιθετική συμπεριφορά που έχουν τα παιδιά, μέχρι ενός ορίου, αποτελεί αναπόφευκτο στοιχείο της φυσιολογικής διαδικασίας ανάπτυξης και ωρίμανσης τους και δεν είναι ενδοσχολικη βία. Αν αρχίσουν καταγγελίες όπως «με έσπρωξε», «μου πήρε το στυλό» , «με κορόιδεψε» να περιγράφονται ως περιστατικά ενδοσχολικής βίας , δεν θα προσφερθεί τίποτα στην αντιμετώπιση του προβλήματος. Ωστόσο, ερωτηματικά προκαλεί το γεγονός ότι πραγματικά περιστατικά έχουν περάσει απαρατήρητα, τη στιγμή που δαπανούνται τόσα χρήματα σε «παρατηρητήρια», σεμινάρια, συντονιστές για να «παρατηρείται» η βία (ενώ για τα αίτια που τη γεννούν… ακραία λιτότητα).
Ξεχωριστή αναφορά θα πρέπει να γίνει σε νέες μορφές ενδοσχολικής βίας που έχουν να κάνουν με την χρήση της τεχνολογίας. Μέσα κοινωνικής δικτύωσης, βιντεοσκοπήσεις με κινητά, διαδίκτυο, είναι μέσα μια νέας και πολύ επικίνδυνης μορφής βίας .Σε σχέση μάλιστα με τα μαθητικά χρόνια των εκπαιδευτικών και των γονιών είναι κάτι εντελώς νέο και αυτό δημιουργεί δυσκολίες στην αντιμετώπισή του.
Το σχολείο είναι βασικός μηχανισμός αναπαραγωγής της κυρίαρχης ιδεολογίας κάθε κοινωνίας. Ανταγωνισμό, ατομικισμό, φόβο, καταστολή καλλιεργεί ή επιβάλλει το σύστημα. Γι΄ αυτό όλες οι πολιτικές, που αφορούν στον σχολικό εκφοβισμό, δεν είναι τίποτα άλλο από έναν ακόμα κρίκο στην αλυσίδα, που συνθέτει το νέο σχολείο της αγοράς. Ως αποτέλεσμα θα έχουμε πειθαρχημένα (καλά) και απείθαρχα (κακά) σχολεία, δηλαδή κατηγοριοποίηση των σχολικών μονάδων, πειθαρχημένους και απείθαρχους μαθητές (με τους δεύτερους μάλιστα να κινδυνεύουν με ένα στίγμα που θα τους ακολουθεί και μετά το σχολείο), καταγραφή και ποινικοποίηση κάθε μορφής διαμαρτυρίας από μαθητές Λυκείου. Θέλουν να φτιάξουν έναν «μεγάλο αδελφό» που θα ελέγχει τα πάντα ποινικοποιώντας παιδικές συμπεριφορές, κάνοντας τα παιδιά καταδότες, τους εκπαιδευτικούς καταγραφείς, τους γονείς συνενόχους (ομάδες δράσης).
Ως επίλογο σημειώνω ότι το σχολείο μπορεί να αμβλύνει τέτοια φαινόμενα, όμως οι λύσεις για την εξάλειψή τους αφορούν την κοινωνία και την οργάνωσή της.
Εκπαιδευτικοί και γονείς μαζί με το λαϊκό κίνημα πρέπει να παλέψουν τις αιτίες που γεννούν την βία στα σχολεία. Το σχολείο είναι δέκτης φαινομένων που γεννιούνται στην κοινωνία ως αποτέλεσμα συγκεκριμένων πολιτικών. Εκπαιδευτικοί και γονείς πρέπει να είναι μαζί στον αγώνα ενάντια σε αυτές τις πολιτικές γιατί η καπιταλιστική βαρβαρότητα δεν πρέπει να είναι το μέλλον των παιδιών μας
*Στέλιος Παλαρμάς, εκπαιδευτικός, μέλος Δ.Σ . Δασκάλων και Νηπιαγωγών Πάτρας
