«Ρήσος» του Ευριπίδη (;)
Σκηνοθεσία: Κατερίνα Ευαγγελάτου
Μια περιπατητική παράσταση στο Λύκειο του Αριστοτέλη
Φεστιβάλ Αθηνών
Ανάμεσα στους μυθικούς, για τους σύγχρονους Αθηναίους, ποταμούς Ιλισό και Ηριδανό εκτεινόταν ο χώρος του ιερού του Λυκείου Απόλλωνα. Εκεί όπου ο Αριστοτέλης, το 335 π. Χ. ίδρυσε τη δική του Σχολή, την τελευταία από τις τρεις σχολές της Αρχαίας Αθήνας που ανακάλυψε η αρχαιολογική σκαπάνη, μόλις το 1996, μετά την Ακαδημία Πλάτωνος και το Κυνόσαργες όπου δίδασκε ο Αντισθένης.
Η έκταση, μεταξύ Ωδείου Αθηνών, Βυζαντινού Μουσείου και Λέσχης Αξιωματικών άνοιξε στο κοινό το 2014. Εκεί συναντά κανείς τα ανασκαφικά ευρήματα από την αρχαία παλαίστρα, όπου η προπόνηση των αθλητών στην πάλη, την πυγμαχία και το παγκράτιον, το ελαιοθέσιον, όπου οι αθλητές άλειφαν το σώμα, την κονίστρα, χώρος με άμμο όπου κυλιούνταν οι παλαιστές, το κηρύκειον όπου βρίσκονταν οι σάκοι στους οποίους ασκούνταν αλλά και το εφηβείον όπου δίνονταν οι διαλέξεις.
Μαθήματα κατά τον «Δειλινόν περίπατον»
Αφού οι θεατές έχουν προμηθευτεί τα εισιτήριά τους στον χώρο του Ωδείου και έχουν χωριστεί σε τέσσερις ομάδες με τους οδηγούς τους, εισέρχονται σταδιακά στον αρχαιολογικό χώρο του Λυκείου. Η εύλογη ερώτηση που πλανάται εξ αρχής στο μυαλό, ποια η σχέση ενός αρχαίου δράματος με το Λύκειο χώρο όπου δίδασκε ο Αριστοτέλης θα λυθεί σιγά-σιγά καθώς αρχίζει ο περίπατος, ένας περίπατος «δειλινός» σύμφωνα με την αρχαία πρακτική οπότε δίνονταν μαθήματα για αρχαρίους. Έτσι και οι θεατές, ως αρχάριοι και πλήρεις περιέργειας, ακολουθούμε τον υποδεικνυόμενο περίπατο καθώς πέφτει ο ήλιος σε έναν χώρο δροσερό με χιλιάδες μυρωδιές που σε κάνουν να ξεχνάς ότι βρίσκεσαι στο κέντρο της πόλης. Οι στάσεις μπροστά στις διαφορετικές πινακίδες δίνουν τη δυνατότητα να ταυτοποιήσεις τα εκάστοτε ερείπια που απλώνονται στον χώρο.
Τέσσερις τέτοιες στάσεις θα κάνουν οι ομάδες πριν τοποθετηθούν στα καθίσματα. Κατά τη διάρκειά τους λαμβάνει χώρα μια «αθλητική περφόρμανς» καθώς οι ηθοποιοί έχουν εισέλθει στον χώρο και σταδιακά αναπαριστούν διάσπαρτοι τα διάφορα αθλήματα που λάμβαναν χώρα στον τόπο αυτό: πάλη, πυγμαχία, αγώνας στην κονίστρα, άσκηση σε αόρατους σάκους στη θέση του κηρύκειου, κ.λπ. Παράλληλα, φωνή οφ συνοδεύει τη δράση, «διδάσκοντας» τους θεατές αποσπάσματα από έργα του Αριστοτέλη που εμμέσως πλην σαφώς συνδέονται με το όλο εγχείρημα: «Ο τόπος» από τα «Φυσικά», «Τα ήθη των νέων» από τη «Ρητορική» και, τέλος, το βασικότερο δραματουργικά, «Περί ενυπνίων» από τα «Μικρά Φυσικά». Πρόκειται για μια απόλυτα στοχευμένη επιλογή της σκηνοθέτιδας Κατερίνας Ευαγγελάτου που θα συνδέσει τελικά τη δική της εκδοχή του αμφισβητούμενης πατρότητας και ύφους «Ρήσου» με τον Αριστοτέλη και την επιλογή του χώρου αυτού ως παραστασιακού τόπου.
Ο «Ρήσος» σαν εφηβικό όνειρο
Οι δέκα ηθοποιοί της, εξ αρχής, φορούν κοντά παντελόνια, τιράντες, φανελάκια ή πουκάμισα και μποτάκια, παραπέμποντας σε εφήβους στην παλαίστρα. Η αναπαράσταση των αθλητικών ασκήσεων σε εξαντλητικό ρυθμό, η κινητικότητά τους και οι συνεχείς μετακινήσεις τους σε όλο τον χώρο με απόλυτα ελεγχόμενη κινησιολογία αλλά και μετρημένες προσεγγιστικές σχέσεις καθώς σχηματίζουν ομάδες συνόλου ή υπο-ομάδες σε εξαίρετη διδασκαλία-χορογραφία της Πατρίσια Απέργη θα συνεχιστεί και κατά τη διάρκεια του κυρίως δράματος.
Τώρα όμως, στα αρχικά κοστούμια της Βασιλικής Σύρμα θα προστεθούν διάφορα εξαρτήματα όπως χάρτινα καπέλα στυλ Ναπολέοντα, χωνιά, τρυπητήρια και άλλα παράταιρα αντικείμενα που θυμίζουν καρναβαλική γιορτή.
Σε έναν υπερυψωμένο πυργίσκο ο Αργύρης Πανταζάρας, ως Έκτωρ, κοιμάται δίνοντας το στίγμα της αρχής του δράματος. Οι υπόλοιποι ηθοποιοί-φρουροί αρχίζουν να του φωνάζουν να ξυπνήσει, ανακοινώνοντας την περίεργη κίνηση που παρατηρείται στο στρατόπεδο των Αχαιών. Το έργο έχει αρχίσει ακολουθώντας σύντομα τη λογική ενός διονυσιακού δρώμενου όπου τα κρουστά θα δίνουν το στίγμα: πρόκειται για την εξαιρετική τάξη κρουστών του Δημήτρη Δεσύλλα από το Ωδείο Αθηνών που ήδη, από την έναρξη του περιπάτου, δημιουργεί την ηχητική ατμόσφαιρα της μοναδικής εμπειρίας.
Μόνο που το τέλος της παράστασης, και μη συμπεριλαμβάνοντας τον τελικό θρήνο αλλά και την αποκάλυψη των δολοφόνων από τη θεά Μούσα για τον δολοφονημένο γιο της, το Θράκα βασιλιά Ρήσο που έρχεται καθυστερημένα να βοηθήσει τους Τρώες αλλά θανατώνεται την πρώτη του νύχτα στο στρατόπεδο από τους μεταμφιεσμένους Οδυσσέα και Διομήδη, η όλη τραγική εξέλιξη αποκαλύπτεται ότι ήταν «όνειρο» του Έκτορα: τώρα, πάλι, οι φρουροί τον ξυπνούν, για να του ανακοινώσουν με την ίδια σειρά του ονείρου, τα τεκταινόμενα στο στρατόπεδο των Αχαιών.
Η Κατερίνα Ευαγγελάτου επιλέγοντας τη λύση του ονείρου – για τις λειτουργίες του οποίου μας έχει ήδη προετοιμάσει από τα αριστοτελικά αποσπάσματα που ακούστηκαν κατά τον «δειλινόν περίπατον» – δίνει τη δική της λύση-σκηνική πρόταση στο, κατά τους αρχαιοελληνιστές, αμφιλεγόμενου ύφους αλλά και δραματουργικής συνέπειας έργο που τους οδηγεί να αμφισβητούν την απόδοσή του στον Ευριπίδη. Καθώς η «ύβρις» του Ρήσου, όταν κατά την άφιξή του στην Τροία υποστηρίζει ότι θα διαλύσει τους Έλληνες σε μια μέρα, παραπέμπει σε οίηση κωμικού μάλλον προσώπου και καθώς κάποιοι αγώνες λόγου μοιάζει να στερούνται πραγματικού στόχου, η Ευαγγελάτου επιλέγει να αναδείξει την έντονα διονυσιακή πλευρά του και προς τούτο την αντιμετώπισή του, κατά τη γνώμη μου, ως σατυρικού δράματος. Όμως, όλο αυτό με την ασφάλεια του έργου μέσα σε όνειρο όπου όλα παίρνουν χαρακτήρα υπερβολής αλλά και οι τυχόν δραματουργικές ασυνέπειες εξαλείφονται λόγω των ειδικών τεχνικών που ακολουθούν τα όνειρα.
Διονυσιακή site specific επιτέλεση
Με την ρυθμική μετάφραση του Κώστα Τοπούζη, τη μουσική του Λευτέρη Βενιάδη, τους έξοχους φωτισμούς του Γιώργου Τέλλου που σέβονται το γεγονός ότι όλη η δράση διαδραματίζεται νύχτα στο στρατόπεδο των Τρώων αλλά ταυτόχρονα αναδεικνύει τον αρχαιολογικό χώρο ενώ εκμεταλλεύεται τα παράθυρα του Ωδείου για να προβάλει προδοτικές σκιές, με τα χαρίεντα κοστούμια της Β. Σύρμα, οι ηθοποιοί της παράστασης δίνουν το στίγμα διονυσιακού χορού αλλά με τον αυθορμητισμό και την νεανική δοτικότητα ενός θιάσου «διασκεδαστών». Σαν να έρχονται κατευθείαν από το Παγγαίο όρος, εκεί που ως ημίθεος, ο Ρήσος θα γίνει προφήτης του Βάκχου.
Με προεξάρχοντες τον Αργύρη Πανταζάρα, που εδώ για μια ακόμη φορά ξετυλίγει τις θαυμαστές κινησιακές του δυνατότητες στον ρόλο του Έκτορα, τον Ορφέα Αυγουστίδη ως κωμικά κομπορρημονούντα Ρήσο, τον Προμηθέα Αλειφερόπουλο κυρίως ως Ηνίοχο του Ρήσου με την υπόγεια κωμική κινησιολογία και εκφορά λόγου αλλά και τον Ερρίκο Μηλιάρη ως απολαυστικό αριστοφανικής καταγωγής Δόλωνα ή και Οδυσσέα, και οι δέκα ηθοποιοί δημιούργησαν ένα δυναμικό, όλο νεανική ενέργεια σύνολο, απόλυτα ρυθμισμένο και με ακρίβεια χορογραφημένο: αναφέρω και τους υπόλοιπους αλφαβητικά καθώς στο πρόγραμμα δεν δίνονται οι επί μέρους ρόλοι και η απόσταση δεν επέτρεπε την εύκολη αναγνώριση ακόμη και εκείνων που τυχόν γνώριζε κανείς από άλλες παραστάσεις: Αντριάν Κολαρίτζ, Γιώργος Κουτλής, Λευτέρης Πολυχρόνης, Δημόκριτος Σηφάκης, Ουσίκ Χανικιάν και Ηλίας Χατζηγεωργίου, είτε σε επιμέρους ρόλους είτε ως σύνολο αξίζουν όλοι συγχαρητήρια για το σθένος με το οποίο υπηρέτησαν το δύσκολο σκηνοθετικό όραμα της Κατερίνας Ευαγγελάτου.
Ένα όραμα που συνδύασε επιτυχημένα και μέσα από βαθειά γνώση και διαδοχικά νοητικά επίπεδα μια site specific performance με ένα ελάχιστα γνωστό σκηνικά αρχαίο δράμα. Μέσα από την εμπειρία του περιπάτου στο Λύκειον του Αριστοτέλη (όπως απαιτεί η site specific εργασία), οι θεατές απολαμβάνουν μια ξεχωριστή βραδιά στο άγνωστο αρχαιολογικό κέντρο της πόλης τους, διδάσκονται φιλοσοφικές τοποθετήσεις του αρχαίου φιλοσόφου που όμως οδηγούν στην αποκάλυψη του «τρόπου» της σκηνοθετικής σύλληψης μέσω των αυστηρά επιλεγμένων αποσπασμάτων, υπονοείται η χρονική μετατόπιση στον 4ο π. Χ. αιώνα της αμφισβητούμενης πατρότητας «τραγωδίας» συμπίπτοντας έτσι με την εποχή του Αριστοτέλη, εισάγεται μέσω του τεχνάσματος των παιδειών (που φιλοξενούσε ο συγκεκριμένος χώρος και αναλύουν τα αριστοτελικά κείμενα) και του ονείρου (και πάλι των εισαγωγικών αριστοτελικών διδασκαλιών) το κωμικό στοιχείο, ώστε στο τέλος να αναδειχτεί με τον καλύτερο τρόπο η ίδια η έννοια της διαλεκτικής αρχαίου δράματος, φιλοσοφικής σκέψης, αστικού τοπίου, χρηστικής αναβίωσης ερειπίου, βιωματικής εμπειρίας του θεατή και σκηνικής επιτέλεσης.
Μια ολική εμπειρία θεάτρου.
Η παράσταση συνεχίζεται τον Αύγουστο.
Οι φωτογραφίες από την παράσταση της Χριστίνας Γεωργιάδου.
Σοφοκλής, «Ηλέκτρα [Το τελευταίο αίμα]»
Σκηνοθεσία: Κωνσταντίνος Ντέλλας
Θέατρο Τέχνης Κ. Κουν – Φρυνίχου
Φεστιβάλ Αθηνών
Αγαθές προθέσεις με άνισο αποτέλεσμα. Ευτυχείς εικόνες και αναφομοίωτα δάνεια. Έτσι θα μπορούσα να περιγράψω εν συντομία την παράσταση του Κωνσταντίνου Ντέλλα στην οποία ένα επιτελείο αξιόλογων συντελεστών δεν μπόρεσε να ανατρέψει το αποτέλεσμα.
Στο κέντρο της σκηνής ένα μεταλλικό κρεβάτι ως μοναδικό σκηνικό αντικείμενο που θύμιζε έντονα το βασικό σκηνικό της «Ηλέκτρας» του Αντουάν Βιτέζ. Αν εκεί προσδιόριζε ουσιαστικά τον χώρο της Ηλέκτρας, εδώ υπονοεί το εσωτερικό του παλατιού – η είσοδος στα ενδότερα σημαίνεται με το πέρασμα του εκάστοτε προσώπου κάτω από τα σεντόνια.
Το ατύχημα της Φανής Παναγιωτίδου (Χρυσόθεμις/Χορός) την καθήλωσε σε αναπηρικό καροτσάκι και είναι άξια επαίνου που διεκπεραίωσε άψογα τον ρόλο της ενώ στο τέλος της παράστασης (15/7) έξω από το θέατρο την περίμενε ασθενοφόρο στο οποίο εισήχθη μέσα από τα δικαιολογημένα θερμά χειροκροτήματα φίλων και θεατών. Όμως, και ο Ορέστης φέρει κατά καιρούς πατερίτσες (χωρίς ατύχημα αυτός) ενώ προς το τέλος η σκηνή υπονοεί φρενοκομείο όπου όλοι οι ηθοποιοί υιοθετούν ανάλογη κινησιολογία δείχνοντας τον άρρωστο κόσμο της τραγωδίας τους -ο Σουτζούκι είχε ανεβάσει πριν πολλά χρόνια «Ηλέκτρα» με όλα τα πρόσωπα σε αναπηρικά καροτσάκια που σπρώχνουν νοσοκόμες, δείχνοντας την αντίληψή του ότι οι κοινωνίες μας νοσούν.
Τα πρόσωπα του Παιδαγωγού, του Πυλάδη, του Αίγισθου και του Ορέστη συγχέονται σε δύο ηθοποιούς που από μια μορφή συμπλέγματος αναδύουν τον εκάστοτε ρόλο. Η εικόνα που δημιουργούν οι Γεράσιμος Μιχελής και Γιώργος Χρυσοστόμου ενδιαφέρουσα (κίνηση Ιωάννα Πορτόλου). Το δημοτικό μοιρολόι εισβάλλει κάποιες στιγμές ως χορικό. Βρισκόμαστε άραγε σε φρενοκομείο ή σε αγροτικό τελετουργικό;
Ένα επαναλαμβανόμενο μουσικό άκουσμα διατρέχει ηχητικά ανελλιπώς όλη την παράσταση σε βαθμό ενοχλητικό: πρόθεση των συντελεστών η σύζευξη φωνής-ήχου, πράγμα που ουδόλως επετεύχθη: η φωνητική μουσική ή η φωνή που πατάει πάνω στη μουσική δίχως να γίνεται ρυθμός ή τραγούδι έχει δοκιμαστεί έντονα και επιτυχώς τα τελευταία χρόνια και από Έλληνες σκηνοθέτες. Εδώ, δεν υπήρξε καμιά φωνητική μουσικότητα, όπως τουλάχιστον την εννοεί η σύγχρονη θεωρία και πρακτική.
Τρεις γυναίκες ηθοποιοί καταβάλλουν υπεράνθρωπες προσπάθειες ερμηνεύοντας Ηλέκτρα, Κλυταιμνήστρα, Χρυσόθεμι και Χορό: Όλια Λαζαρίδου, Ζωή Ξανθοπούλου και η προαναφερθείσα Φανή Παναγιωτίδου. Εργασία άχαρη: οι δύο τελευταίες παίζοντας τον Χορό ή τα δραματικά πρόσωπα εναλλάξ δεν καταφέρνουν να διαφοροποιηθούν έτσι ώστε να ακούγεται σε όλο το έργο μια μονόχορδη μονοτονία, ενισχυόμενη από το επαναλαμβανόμενο μουσικό μοτίβο. Υπέρμετρος κόπος χωρίς αντίκρισμα.
Αμήχανη υποκριτική: κινείται από τους ελαφρώς απαγγελτικούς τόνους στους καθημερινούς για να σπάσει σε μελοδραματικούς. Απροσδιόριστη υποκριτική στόχευση.
Στον ανοικτό πίσω τοίχο που δίνει στις σκάλες του φουαγιέ κινούνται πρόσωπα με απροσδιόριστης εποχής ρούχα -σε αντίθεση πάντως με τις λευκές πουκαμίσες των επί σκηνής (σκηνικά – κοστούμια Ανδρέας Σκούρτης). Πρόκειται, όπως θα γίνει αντιληπτό στη συνέχεια, για τους νεκρούς των Ατρειδών που ανεβοκατεβαίνουν τις σκάλες χωρίς άλλη συμμετοχή: πόσο ανακουφιστική θα ήταν η συμμετοχή τους τουλάχιστον στα χορικά ώστε να έσπαγε η αποκοιμιστική μονοτονία!
Ανάμεσά τους, εξ αρχής και ο Αγαμέμνων (στον ρόλο ο και μουσικός της παράστασης Γιάννης Αγγελάκας) που θα διηγηθεί τη δολοφονία του όπως προέρχεται από την «Οδύσσεια», διήγηση παροτρυντική για εκδίκηση καθώς ο σκηνοθέτης, καθ’ ομολογία του, επιθυμεί να συνδυάσει την εντολή του Φαντάσματος προς τον Άμλετ με αυτή του Αγαμέμνονα προς την Ηλέκτρα. Η παράσταση δεν τεκμηριώνει το ζητούμενο αλλά και γιατί άλλωστε; Δεν είναι ήδη ορατός στην τραγωδία αυτός που κινεί τη δράση-εκδίκηση;
Μια παράσταση, όπως γίνεται αντιληπτό, με δραματουργικά χάσματα, απόπειρα παντρέματος ανόμοιων υλικών προερχόμενων από αντιτιθέμενα περιβάλλοντα, μια ανάγκη να ειπωθούν πολλά δια μιας που χαρακτηρίζει νέους σκηνικά σκηνοθέτες. Ο Κ. Ντέλλας και οι συνεργάτες του θα έπρεπε από τις ποικίλες ιδέες να επιλέξουν με ποιες θα προσεγγίσουν τελικά το έργο που επέλεξαν. Συγκρατώ τους υποβλητικούς φωτισμούς της Μελίνας Μάσχα που νομίζω ότι υπηρέτησαν με τον καλύτερο τρόπο τις πραγματικές προθέσεις της παράστασης.
* Καθηγητής Σημειωτικής του Θεάτρου και Θεωρίας της Επιτέλεσης στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών.
