Στις 30 Ιανουαρίου 1923 , ημέρα κατά την οποία υπογράφτηκε στη Λωζάνη η σύμβαση για την ανταλλαγή των πληθυσμών έφτασε στην ελβετική πόλη ο Νικόλαος Πλαστήρας. Ο Βενιζέλος για να μη διαταραχθεί το κλίμα που είχε δημιουργηθεί τον έπεισε να κάνει δηλώσεις στις οποίες υπογράμμιζε τις φιλειρηνικές διαθέσεις της Ελλάδας. Ο Πλαστήρας που έμεινε μόνο δυο μέρες στη Λωζάνη συμφώνησε στην παραχώρηση της Ίμβρου και της Τενέδου αλλά και στο ότι η Ελλάδα σε καμία περίπτωση δεν θα δεχόταν να πληρώσει αποζημιώσεις.
Οι τουρκικές αξιώσεις
Ωστόσο τις μέρες εκείνες εκδηλώθηκε οξύτατη διάσταση μεταξύ των Άγγλων και των Γάλλων που εκμεταλλεύθηκε η τουρκική αντιπροσωπεία προβάλλοντας υπερβολικές απαιτήσεις. Συγκεκριμένα οι Τούρκοι αντιπρόσωποι δήλωσαν πως αρνούνται να δεχθούν την αμοιβαία παραίτηση από το δικαίωμα αποζημίωσης επιμένοντας στην αξίωση τους να καταβάλει η Ελλάδα πολεμική αποζημίωση. Ακόμη αρνήθηκαν να παραπεμφθεί στην Κοινωνία των Εθνών το ζήτημα της Μοσούλης. Ο Ισμέτ πασάς ζητούσε να ρυθμιστεί το θέμα αυτό με απευθείας διαπραγματεύσεις μεταξύ Τουρκίας και Αγγλίας.
Οι τουρκικές αξιώσεις , πίσω από τις οποίες κρύβονταν η Γαλλία εξόργισαν τους Άγγλους. Το ίδιο βράδυ ο λόρδος Κώρζον μαζί με τους συμβούλους του έφυγε για το Λονδίνο. « Η αγγλοτουρκική διαφωνία ευνόησε πολύ τους Έλληνες, έγραψε ο Γιάνης Κορδάτος. Η αγγλική κυβέρνηση που έκανε το θυμωμένο , γιατί η επανάσταση εκτέλεσε τους έξι, άρχισε πάλι το παλιό βιολί της. Χρειαζόταν κάποιον «σύμμαχο» για να απειλήσει τους Τούρκους . Η Μοσούλη είχε πλούσιες πηγές πετρελαίων και δεν εννοούσε να παραχωρήσει τις πετρελαιοπηγές στον Κεμάλ. Κάλεσε λοιπόν ο Κώρζον το Βενιζέλο στο Λονδίνο και τα είπανε. Η πρόσκληση αυτή έδειχνε πως η Αγγλία θα έδινε τα οικονομικά μέσα στην ελληνική κυβέρνηση να συνεχίσει τον πόλεμο και ότι ο στόλος της θα εξυπηρετούσε τις επιχειρήσεις του ελληνικού στρατού. Ο υπουργός πάλι των Εξωτερικών Απ. Αλεξανδρής πήγε στο Παρίσι και έδωκε υποσχέσεις στον Πουανκαρέ».
Ο απρόβλεπτος αμερικανικός παράγοντας
Όμως όλα τα άλλαξε ένα γεγονός που πολλοί δεν μπορούσαν να προβλέψουν. Ο Κεμάλ είχε έρθει σε επαφή με ένα μεγάλο όμιλο Αμερικανών κεφαλαιούχων και είχε προχωρήσει στη μονογραφή σύμβασης με την οποία παραχωρούσε στους αμερικανούς το προνόμιο της κατασκευής σιδηροδρομικών γραμμών , δρόμων, λιμανιών καθώς επίσης και της ανοικοδόμησης των τουρκικών πόλεων που είχαν καταστραφεί στον πόλεμο. Η σύμβαση εγκρίθηκε από την Τουρκική Εθνοσυνέλευση ενώ οι Άγγλοι κεφαλαιούχοι δεν μπορούσαν να πιστέψουν πως οι Αμερικανοί κεφαλαιούχοι μετατράπηκαν σε προνομιακό παίκτη στο παιχνίδι της επιρροής στην περιοχή. Έτσι οι μεγάλες δυνάμεις μπροστά στον κίνδυνο της διείσδυσης του αμερικανικού κεφαλαίου στην περιοχή έριξαν νερό στο κρασί τους και στις 31 Μαρτίου η Αγγλία , η Γαλλία, η Ιταλία και η Ιαπωνία απηύθυναν διακοίνωση στην Τουρκία ζητώντας να αρχίζει ξανά η διάσκεψη με τη συζήτηση και των οικονομικών ζητημάτων. Έτσι στις 23 Απριλίου η διάσκεψη επαναλήφθηκε.
Η αντικατάσταση του Βενιζέλου
Με την επανάληψη των εργασιών της διάσκεψης φάνηκε ότι το ελληνικό ζήτημα περνούσε σε δεύτερη μοίρα. Το γεγονός αυτό προκάλεσε εκνευρισμό στην Αθήνα. Ανώτεροι αξιωματικοί όπως ο αρχηγός του στρατού στον Έβρο Πάγκαλος και ο αρχηγός του στόλου Χατζηκυριάκος επέμεναν πως για το «βάλτωμα» του ελληνικού ζητήματος φταίει ο Βενιζέλος που είναι υποχωρητικός.
Σε σύσκεψη που έγινε στις 7 Μαΐου με τη συμμετοχή του Πλαστήρα, του Γονατά των υπουργού Εξωτερικών Αλεξανδρή, Στρατιωτικών Μαυρομιχάλη, Συγκοινωνιών Σακελλαρόπουλου και των Πάγκαλου και Χατζηκυριάκου αποφασίστηκε να αναλάβει ο Αλεξανδρής την ηγεσία της ελληνικής αντιπροσωπείας.
Ο Αλεξανδρής έπρεπε στις συζητήσεις να λάβει υπ’ όψιν του τα παρακάτω σημεία:
– Ότι οι ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις ήταν σε θέση να αναλάβουν , χωρίς καμία εξωτερική βοήθεια επιχειρήσεις μέχρι το Βόσπορο.
-Ότι διαπραγματεύσεις για σύναψη χωριστής ειρήνης με την Τουρκία αποκλείονταν και αν είχαν αρχίσει έπρεπε να εγκαταλειφθούν.
-Ότι έπρεπε να εξασφαλισθεί η συνεργασία μιας μεγάλης δύναμης ή η απόλυτη ουδετερότητα όλων.
-Ότι η ανακωχή των Μουδανιών θα έπρεπε να καταγγελθεί μέσα σε 15 μέρες, δηλαδή μέχρι τις 22 Μαΐου . Η προθεσμία αυτή θα μπορούσε να παραταθεί αν οι διαπραγματεύσεις με τις μεγάλες δυνάμεις για την εξασφάλιση συνεργασίας ή ουδετερότητας απαιτούσαν ορισμένο χρόνο ακόμη.
Ο Αλεξανδρής μόλις έφτασε στη Λωζάνη συναντήθηκε με τον Βενιζέλο. Ο υπουργός Εξωτερικών επέμενε πως ο στρατός και ο στόλος μπορούσαν να τσακίσουν τους Τούρκους στη Θράκη. Αντίθετα ο Βενιζέλος που είχε μυστικές επαφές με τον αρχηγό της αγγλικής αντιπροσωπείας, υποστήριζε πως οποιαδήποτε πολεμική ενέργεια θα έπρεπε να έχει την υποστήριξη της Γαλλίας και της Αγγλίας.
Επαφές στο παρασκήνιο
Μετά από μυστικές επαφές Τούρκων και Άγγλων υποδείχτηκε στον Βενιζέλο να συναντηθεί με τον Ισμέτ πασά.
Ο Βενιζέλος είπε στον Αλεξανδρή πως σκόπευε να συναντηθεί με τον Ισμέτ όχι όμως ως εκπρόσωπος της κυβέρνησης των Αθηνών. Η συνάντηση πραγματοποιήθηκε , διήρκεσε πολλές ώρες και στη διάρκειά της ο Βενιζέλος προσπάθησε να πείσει τον αντιπρόσωπο του Κεμάλ πως έπρεπε να βρεθεί μια ειρηνική λύση. Ο Ισμέτ από την πλευρά του επέμεινε στο θέμα της αποζημίωσης και γι’ αυτό δεν υπήρξε συμφωνία.
Ο Τούρκος αντιπρόσωπος συναντήθηκε και με τον Σέρβο αντιπρόσωπο Γιοβάνοβιτς τον οποίο ρώτησε τι θα κάνει η Γιουγκοσλαβία σε περίπτωση επανάληψης των εχθροπραξιών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. «Κατά πάσαν πιθανότητα, απάντησε ο Γιοβάνοβιτς , θα τηρήσει ουδετερότητα, αλλά αν η Βουλγαρία κινηθεί είναι αδύνατον να μείνει αμέτοχος εις τον αγώνα». Σε μια ακόμη συνάντηση που είχαν ο Γιοβάνοβιτς ζήτησε από τον Ισμέτ να φανεί διαλλακτικός με τον δεύτερο να του απαντά: « Θα με λιθοβολήσουν εις Άγκυραν να υπογράψω άνευ ουδενός ανταλλάγματος».
Ο Ισμέτ είχε επαφές και με τους αντιπροσώπους της Γαλλίας και της Αγγλίας. Μάλιστα ο Άγγλος αντιπρόσωπος του μετέφερε πρόταση του Βενιζέλου αντί για αποζημίωση να δοθεί στην Τουρκία το τρίγωνο Καραγάτς στη Θράκη, το οποίο όπως πίστευαν οι στρατιωτικοί δεν θα μπορούσε να κρατηθεί σε περίπτωση πολεμικών επιχειρήσεων.
Προετοιμασίες για εισβολή στην Ανατολική Θράκη
Ο Αλεξανδρής μη γνωρίζοντας τι ακριβώς συζητούσε ο Βενιζέλος με τους Τούρκους και τους Άγγλους και βλέποντας πως η τουρκική πλευρά επέμενε στο ζήτημα των αποζημιώσεων τηλεγράφησε στην κυβέρνηση πως πρέπει να περιμένουν έως τις 27 Μαΐου και αν ως τότε δεν υποχωρήσουν οι Τούρκοι θα πρέπει να καταγγελθεί η ανακωχή και ο ελληνικός στρατός να εισβάλει στην ανατολική Θράκη.
Αμέσως η κυβέρνηση στην Αθήνα έδωσε τις ανάλογες εντολές στους αρχηγούς του στρατού στον Έβρο και του στόλου να προετοιμαστούν για πόλεμο.
Ο Βενιζέλος προσπάθησε να τους συγκρατήσει και έστειλε και τα σχετικά τηλεγραφήματα . Όμως δεν εισακούστηκε. Από την Αθήνα του διεμήνυσαν πως όλα είναι έτοιμα για τη σύγκρουση και η νίκη βέβαιη.
Στις 27 Μαΐου ο πρωθυπουργός Γονατάς πήγε στο παλάτι να ενημερώσει για τους τύπους και τον βασιλιά Γεώργιο πως ελήφθη η απόφαση για την εισβολή του στρατού στην ανατολική Θράκη:
Γεώργιος: Ως συνταγματικός βασιλεύς αισθάνομαι την υποχρέωσιν να σας ερωτήσω εάν η Επανάστασις πιστεύει ότι έχει την έγκρισιν του έθνους δια την επανάληψιν των εχθροπραξιών.
Γονατάς: Η Επανάστασις Μεγαλειότατε , αναλαμβάνει πλήρη την ευθύνην δια την απόφασιν αλλά πιστεύει ότι ο λαός συμφωνεί μαζί της.
Η αλλαγή στην τουρκική στάση
Κι ενώ στην Αθήνα επικρατούσε πολεμικός πυρετός στη Λωζάνη το κλίμα ήταν εντελώς διαφορετικό. Η Τουρκία έκανε στροφή στην εξωτερική της πολιτική . Μετά τον ενθουσιασμό από το στρατιωτικό θρίαμβο στη Μικρά Ασία , ο Κεμάλ άρχισε να βλέπει τα πράγματα από μια πιο ρεαλιστική σκοπιά.
H στρατιωτική κατάσταση είχε μεταβληθεί. Ο ελληνικός στρατός είχε ανασυγκροτηθεί στον Έβρο με νέους αξιωματικούς και σε τίποτα δεν θύμιζε το μπουλούκι του Αυγούστου. Προείχε επίσης για τον Κεμάλ και η εσωτερική ανασυγκρότηση μιας χώρας κατεστραμμένης από τον πόλεμο και με ένα πληθυσμό κουρασμένο από τις πολεμικές συγκρούσεις. Ο Τούρκος ηγέτης , είχε στο νου του να ξεκινήσει άμεσα τις βαθιές μεταρρυθμίσεις με στόχο την ομογενοποίηση και τον εξευρωπαϊσμό του οθωμανικού κράτους. Του ήταν αναγκαία λοιπόν μια μακρά περίοδος ειρήνης.
Παράλληλα υπήρχαν και μια σειρά εξωτερικοί παράγοντες που του επέβαλαν μια στροφή στην πολιτική του.
Οι Άγγλοι επέμεναν να φανεί υποχωρητική η Τουρκία με αντάλλαγμα την παραχώρηση του τριγώνου του Καραγάτς έτσι ώστε να επιτευχθεί συμφωνία μέσα σε μια βδομάδα. Στην ίδια την Αγγλία είχε αλλάξει η κατάσταση. Το φιλελεύθερο κόμμα έχανε έδαφος, οι εργατικοί κέρδιζαν καθημερινά καινούργιες μάζες και οι συντηρητικοί ήθελαν να εμφανίσουν αποτελέσματα στην Ανατολή εξασφαλίζοντας τα πετρέλαια της Μοσούλης.
Αν ο Κεμάλ δεν υποχωρούσε στην Αγγλία θα έμενε μόνος απέναντι στη Γαλλία που διεκδικούσε πολλά στο χώρο του σημερινού Λιβάνου , του Ιράκ και της Συρίας.
Υπήρχε επίσης ένας καινούργιος παράγοντας που έπαιζε πια σημαντικό ρόλο στις εξελίξεις στην περιοχή. Η Σοβιετική Ρωσία που πίεζε τον Κεμάλ να μην υποχωρήσει στις αγγλογαλλικές απαιτήσεις. Μπορεί η Σοβιετική Ρωσία να μην είχε γίνει ακόμη παγκόσμια δύναμη όμως το κύρος της στις ευρωπαϊκές μάζες ήταν μεγάλο. Ακόμη οι σοβιετικοί μπορούσαν να χτυπήσουν τις τουρκικές δυνάμεις από τον Καύκασο και τον Πόντο. Ο Κεμάλ τα υπολόγιζε όλα αυτά και παρά το ότι στο εσωτερικό χτύπησε τους Τούρκους κομμουνιστές ( το 1921 εξόντωσε την ηγεσία του νεοιδρυμένου Κομμουνιστικού Κόμματος της Τουρκίας) στην εξωτερική πολιτική δεν μπορούσε να ακολουθήσει αντισοβιετικό δρόμο. Είναι χαρακτηριστικό ότι εκείνη την εποχή οι Τούρκοι αντιπρόσωποι πηγαινοερχόνταν στην Μόσχα.
Όλα αυτά που αναφέραμε παραπάνω οδήγησαν στην αλλαγή της τουρκικής στάσης και του κλίματος στη Λωζάνη.
«Κύριε Βενιζέλε μη βιάζεσθε»
Η ελληνική αντιπροσωπεία ζήτησε να συνεδριάσει στις 26 Μαΐου η Ολομέλεια της Διάσκεψης , πρόταση που έγινε δεκτή.
Με την έναρξη της συνεδρίασης ο Βενιζέλος ζήτησε το λόγο. Τον διέκοψε όμως ο Άγγλος αντιπρόσωπος Ράμπολντ:
«Κύριε Βενιζέλε, μη βιάζεσθε, του είπε. Αφήσατε να ομιλήση πρώτος ο Ισμέτ. Ίσως σας διευκολύνη και δεν θα χρειασθή να μακρυγορήσητε».
Ο Βενιζέλος συμφώνησε και κάθησε. Μέσα σε απόλυτη σιγή ο επικεφαλής της τουρκικής αντιπροσωπείας είπε πως η χώρα του δεν επιμένει στην αξίωσή της να καταβάλει η Ελλάδα πολιτική αποζημίωση και ζήτησε να παραχωρηθεί στην Τουρκία το Καραγάτς με τα προάστιά του και να υπάρξει αμοιβαία παράδοση των πλοίων που κατασχέθηκαν μετά την ανακωχή του 1918.
Μόλις κάθησε ο Κεμάλ πήρε το λόγο ο Βενιζέλος που με λίγα λόγια είπε ότι η Ελλάδα αποδέχεται τις τουρκικές προτάσεις. Ο Γρηγόρης Δαφνής σημειώνει: « Η συνεδρίασις ελύθη . Ο Βενιζέλος γεμάτος χαρά, γυρίζει εις το ξενοδοχείον Ρουαγιάλ, όπου έμενεν η ελληνική αντιπροσωπεία, και ασπάζεται τον Αλεξανδρήν. Εκείνος , συγκινημένος , σκύβει και του φιλεί το χέρι και εκφράζει , εν ονόματι της Ελλάδος , την εθνικήν ευγνωμοσύνην».
Την ευγνωμοσύνη τους εξέφρασαν με τηλεγράφημά τους στο Βενιζέλο και οι Πλαστήρας και Γονατάς , μόλις έμαθαν τη συμφωνία στη Λωζάνη.
Ο Πάγκαλος αντιδρά
Αντίθετα ο Πάγκαλος αντέδρασε. Ο αρχηγός του στρατού στον Έβρο, τον οποίο υποστήριζε και ο αρχηγός του στόλου Χατζηκυριάκος ήθελε την πολεμική σύγκρουση. Συνιστούσε στον Αλεξανδρή να μην εξαρτά την οποιαδήποτε συμφωνία με τους Τούρκους από τη στάση των αγγλογάλλων. Και πρότεινε να έρθει ο ίδιος σε επαφή με τον διοικητή των τουρκικών δυνάμεων στην Ανατολική Θράκη.
Οι Πάγκαλος και Χατζηκυριάκος χωρίς να έχουν την έγκριση της κυβέρνησης έστειλαν στον Βενιζέλο τηλεγράφημα στο οποίο ανέφεραν τα εξής:
«Αποδεχόμενοι κατ’ανάγκην , χάριν της τιμής της Ελλάδος , ατυχή λύσιν, επειδή αυτή εγένετο κατά παράβασιν ρητής εγγράφου εντολής, δοθείσης υπουργόν Εξωτερικών , Αρχηγοί Στρατού και Στόλου, πενθούντες από χθες , εκφράζουν βαθείαν λύπην των αίροντες εφεξής την προς την αντιπροσωπείαν εμπιστοσύνην των».
Ακόμη ο Πάγκαλος τηλεγράφησε στην Αθήνα αναφέροντας ότι δεν θα εκτελούσε τη συμφωνία και θα έδινε εντολή να εισβάλει ο στρατός του Έβρου στην Ανατολική Θράκη.
Ο Πλαστήρας αντέδρασε αστραπιαία. Πήγε στη Θεσσαλονίκη συγκάλεσε σύσκεψη των διοικητών των σωμάτων στρατού και τους έπεισε να μην ακολουθήσουν τον Πάγκαλο στα σχέδια του.
Ο Πάγκαλος προσπάθησε να οργανώσει στρατιωτικό κίνημα κατά της κυβέρνησης . Απέτυχε όμως και στις 23 Ιουνίου υποχρεώθηκε σε παραίτηση από τη θέση του αρχηγού του στρατού του Έβρου. Στη θέση του διορίστηκε ο υπουργός Στρατιωτικών Πιερράκος Μαυρομιχάλης , ενώ το υπουργείο ανέλαβε ο πρωθυπουργός Γονατάς.
Μετά από όλα αυτά στις 24 Ιουλίου υπογράφτηκε στη μεγάλη αίθουσα του Πανεπιστημίου της Λωζάνης η ελληνοτουρκική συμφωνία. Η συμφωνία αποτελέστηκε από 143 άρθρα , ενώ σ’ αυτήν προσαρτήθηκαν , πέντε ειδικές συμβάσεις, τέσσερις δηλώσεις , μία συμφωνία, μια τελική πράξη , καθώς και διάφορες επεξηγηματικές επιστολές ή συμφωνίες.
Η συνθήκη της Λωζάνης αποτέλεσε την ταφόπλακα στην Μεγάλη Ιδέα και στα σχέδια του ελληνικού ιμπεριαλισμού με θύματα εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς και περίπου 1.500.000 ξεριζωμένους Έλληνες πολλοί από τους οποίους χάθηκαν στους δρόμους της προσφυγιάς ή τις πρώτες μέρες του ερχομού τους στην Ελλάδα. Όμως από την άλλη μεριά ήταν και μια «σανίδα σωτηρίας» ( η έκφραση είναι του Γιάνη Κορδάτου) για μια κατεστραμμένη χώρα. Μετά από τόσους αγώνες και θυσίες ο ελληνικός λαός επέστρεφε στον ειρηνικό βίο…
Διαβάστε εδώ το πλήρες κείμενο της Συνθήκης της Λωζάνης.
Στο επόμενο: Ένας απολογισμός της Μικρασιατικής εκστρατείας και της καταστροφής. Ένας άδικος πόλεμος για την εξυπηρέτηση των ιμπεριαλιστικών συμφερόντων. που πληρώθηκε με ανυπολόγιστες εθνικές , οικονομικές και κοινωνικές συμφορές.
