Σε έκθεση που μας έρχεται από τη Λετονία και θα τη δούμε στο Νομισματικό Μουσείο παραλίγο να φιγουράρει ενότητα με τίτλο «Η Λετονία υπό σοβιετική και ναζιστική κατοχή»… Στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, με όχημα δύο σημαντικούς καλλιτέχνες στο Μεσοπόλεμο, τον Τζορτζ Νικρίτιν της Ρωσικής Πρωτοπορίας μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση και τον Τζορτζ Γκρος της Γερμανίας που δημιουργεί στην εποχή της ανόδου του ναζισμού, υπονοούνται συγγένειες, ανάμεσα στις δύο χώρες. Τα «δύο άκρα», οι ύποπτες ταυτίσεις και οι απροκάλυπτες παραχαράξεις απλώνουν πλοκάμια.
Φυτρώνει εκεί που δεν τη σπέρνεις. Ξεπετάγεται μπροστά σου ξαφνικά. Απλώνεται παντού, ύπουλα και υπόγεια, διαβρώνοντας οτιδήποτε καθαρό και ούτε λίγο, ούτε πολύ … δεν ξέρεις από πού θα σου ‘ρθει. Ο λόγος για τη φοβερή και προπάντων επικίνδυνη και ανιστόρητη «θεωρία των δύο άκρων».
Οι «σπόνσορές» της, διεθνείς και εγχώριοι, συστηματικά φροντίζουν, ακόμα και με τη μέθοδο του ξαφνιάσματος, ώστε το μήνυμα να περάσει χωρίς να προλάβεις να αντιδράσεις… Συχνά χωρίς να αντιλαμβάνεσαι καν ότι το άκουσες. Είναι κάτι σαν την Coca – Cola στο σινεμά. Περνάει από μπροστά σου το κόκκινο κουτάκι της, δεν θυμάσαι καν ότι το είδες, αλλά ξαφνικά έχεις ακατανίκητη επιθυμία να την πιεις.
Κι εκεί, λοιπόν, που κάθεσαι και ενημερώνεσαι, για παράδειγμα, σχετικά με μία αρχαιολογική έκθεση, να τη πετιέται η περίφημη θεωρία.
Τα τελευταία χρόνια καλλιεργείται και ευδοκιμεί στις χώρες της Βαλτικής κι απ’ ό,τι φαίνεται επιδιώκουν να το κάνουν εξαγώγιμο προϊόν. Αλλωστε είναι κάτι στο οποίο συνηγορεί και η Ευρωπαϊκή Ενώση. Μόλις πριν λίγες ημέρες και ενώ το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο κουβέντιαζε για έκθεση νομισμάτων της Λετονίας που θα φιλοξενηθεί στο δικό μας Νομισματικό Μουσείο στην Αθήνα («Το χρήμα στη Λετονία: από το Ήλεκτρο στο Ευρώ – Το χρήμα στη Μεσόγειο: από το Τάλαντο στο Ήλεκτρο», από 26 Ιουνίου) διαπιστώθηκε ότι μία από τις ενότητες της έκθεσης, έτσι όπως τις είχαν διαμορφώσει οι Λετονοί διοργανωτές ήταν η εξής: «Η Λετονία υπό σοβιετική και ναζιστική κατοχή (1940 – 1991)».
Η συγκεκριμένη ενότητα, τιτλοφορημένη με αυτό τον τρόπο, πέρασε μπροστά από τα μάτια τουλάχιστον τριών υπηρεσιών του Υπουργείου Πολιτισμού (δύο διευθύνσεις και ένα μουσείο), δηλαδή μπροστά από τα μάτια επιστημόνων της ιστορίας και της αρχαιολογίας, χωρίς να προκαλέσει καμία εντύπωση, τουλάχιστον τέτοια που να ζητηθεί από τους Λετονούς διοργανωτές να διορθώσουν τον τίτλο. Μέχρι που κατέληξε στο Αρχαιολογικό Συμβούλιο. Εκεί η προεδρεύουσα του Συμβουλίου και γενική γραμματέας του ΥΠΠΟ, Λίνα Μενδώνη, ζήτησε ο τίτλος αυτής της ενότητας να απαλειφθεί ως «ανιστόρητος». Δηλαδή, παραλίγο σε έκθεση η οποία θα σε λίγο καιρό θα φιλοξενείται σ’ ένα από τα σημαντικότερα μουσεία της πόλης, να βλέπαμε να φιγουράρει ένα ανοσιούργημα παραχάραξης της ιστορίας.
Βέβαια η ίδια έκθεση παρουσιάστηκε στη Ρίγα της Λετονίας κι εκεί δεν προξένησε καμία εντύπωση η ταύτιση φασισμού και κομμουνισμού. Είναι φυσικό… εκεί ξαναζεί στιγμές δόξας ο ναζισμός, με παρελάσεις της Λεγεώνας των Βάφεν SS και ανδριάντες ναζί αξιωματικών!
Θυμίζουμε ότι για το 2014 αυτή η κατά τ’ άλλα πολύ όμορφη πόλη είναι Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης. Το γεγονός ότι η Λετονία επιδίδεται στο… «άθλημα» της απογείωσης του ναζισμού δεν αποτέλεσε ούτε στο ελάχιστο ανασταλτικό παράγοντα για την αρμόδια επιτροπή της ΕΕ να επιλέξει τη Ρίγα ως πολιτιστική πρωτεύουσα. Το αντίθετο μάλιστα. Για την ΕΕ, που απέχει από τα ψηφίσματα του ΟΗΕ κατά της αναβίωσης του ναζισμού στις χώρες της Βαλτικής, όλα αυτά προσμετρούνται στα «συν» της υποψηφιότητας. Και η Ρίγα φρόντισε και έδωσε τα διαπιστευτήρια της με το «καλημέρα» της διοργάνωσης. Η πρώτη εκδήλωση ήταν η αναβίωση της αλυσίδας Λετονών, Εσθονών και Λιθουανών, το 1989, για την ανεξαρτησία από τη Σοβιετική Ενωση.
Μπορεί, λοιπόν, την τελευταία στιγμή να έγινε το αυτονόητο και να αποσύρθηκε από την έκθεση η χυδαία ταύτιση του φασισμού με τον κομμουνισμό, δεν μπορεί, ωστόσο, να μην προκαλεί ανησυχία το γεγονός ότι μέχρι εκείνη τη στιγμή είτε είχε περάσει απαρατήρητη, είτε έγινε αντιληπτή, αλλά δεν δόθηκε μεγάλη σημασία, είτε τέλος κάποιοι μπορεί και να είναι σύμφωνοι. Και οι τρεις εκδοχές είναι εξίσου επικίνδυνες. Ισως μάλιστα οι δύο πρώτες εκδοχές της άγνοιας ή της αδιαφορίας να είναι πιο επικίνδυνες διότι αποκαλύπτουν κάτι που αφορά πολλούς περισσότερους έξω από τα στενά όρια ενός δημόσιου φορέα. Αποκαλύπτουν ότι η κοινωνία έχει μπει σ’ ένα στάδιο εξοικείωσης με έννοιες και θεωρίες που κάποτε μόνο ανατριχίλα μπορούσαν να προκαλέσουν. Κι όταν μια κοινωνία συνηθίζει χωρίς να παραξενεύεται σε τέτοιες έννοιες, όταν εκφασίζεται λίγο – λίγο χωρίς να το καταλαβαίνει τότε αυτό είναι το πιο γόνιμο έδαφος για να «ανθίσει» ο φασισμός.
Το γόνιμο έδαφος της τέχνης
Είναι γεγονός, βέβαια, ότι ο πολιτισμός υπήρξε και προνομιακό πεδίο προώθησης των χειρότερων μηνυμάτων με τον πιο ανώδυνο, αθώο και δήθεν απενοχοποιημένο καλλιτεχνικό τρόπο. Αλλά, είναι επίσης γεγονός ότι ακόμα και κραυγαλέες εκδηλώσεις της εξομοίωσης φασισμού και κομμουνισμού, ακόμα και προσβλητικές, αν όχι ύποπτες, δήθεν καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις της ζωής στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης πριν την ανατροπή τους, δικαιώνονται στο όνομα της τέχνης και καλλιτεχνικής έκφρασης.
Διότι, για παράδειγμα, ο Αντρέι Βάϊντα μπορεί να είναι ένας άξιος κινηματογραφιστής, που κατέχει άριστα την τέχνη του σινεμά και έχει δώσει αριστουργήματα της 7ης τέχνης, το «σερί», όμως, αντικομμουνιστών ταινιών όπως η τριλογία του για τον Λεχ Βαλέσα (Ανθρωπος από Μάρμαρα το 1977, Ανθρωπος από Σίδερο το 1981 και η Δύναμη της Ελπίδας το 2014,) ή το Κατίν το 2009, είτε το θέλει ο ίδιος, είτε όχι, εγγράφονται μέσα στο μεγάλο καμβά μιας προπαγάνδας που ξεκινάει από τη ζωή στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες και καταλήγει στην εξίσωση φασισμού – κομμουνισμού. Και αυτή η προπαγάνδα «κόβει» εισιτήρια…
Τζορτζ Γκρος-Ο Απόλυτος Μοναρχικός- 1918
Εντούτοις το φαινόμενο εμφανίζεται και σε λιγότερο μαζικές μορφές τέχνης και μάλιστα με επίφαση επιστημοσύνης. Η έκθεση που αυτές τις ημέρες παρουσιάζεται στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη με τίτλο «Σολομών Νικρίτιν-Τζορτζ Γκρος. Πολιτικός Τρόμος & Κοινωνική Παρακμή στην Ευρώπη του Μεσοπολέμου» προσέξτε τι κάνει.
Συνδέει δύο καλλιτέχνες που ναι μεν έζησαν στην ίδια χρονική περίοδο, τον Μεσοπόλεμο, αλλά σε δύο χώρες που βρίσκονταν σε εντελώς διαφορετική ιστορική φάση της εξέλιξής τους. Συνδέει δηλαδή τη Γερμανία την περίοδο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης και της ανόδου του φασισμού με τη Ρωσία μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Εδώ οι διοργανωτές, θέλουν οπωσδήποτε να βρουν ομοιότητες ανάμεσα στις δύο χώρες με όχημα τους καλλιτέχνες και μαντέψτε ποια είναι: «η ασχήμια και η διαφθορά μιας κοινωνίας που ζούσε υπό τη σκιά του υπερ-πληθωρισμού και του κοινωνικού αποπροσανατολισμού στα χρόνια της ανόδου του Χίτλερ», για τον Γερμανό Τζορτζ Γκρος και η «φρίκη του Εμφυλίου Πολέμου το 1919 και 1920» για τον Ουκρανό Σολομών Νικρίτιν.
Σολομών Νικρίτιν-Πρόσωπα-μέσα δεκαετίας 1920
Ανάμεσα, λοιπόν, σε δύο διαφορετικές ιστορικές συνθήκες, δηλαδή το ναζισμό στη Γερμανία και το χτίσιμο του σοσιαλισμού στη Σοβιετική Ενωση, οι διοργανωτές κατασκευάζουν συγγένειες και επινοούν ομοιότητες. Αν αυτό δεν είναι αναπαραγωγή της θεωρίας των δύο άκρων , τότε τι άλλο μπορεί να είναι; Φυσικά, η μόνη σχέση που έχουν η ναζιστική Γερμανία με τη Σοβιετική Ενωση είναι ότι η δεύτερη έχασε 20 εκ. ανθρώπους της μέχρι να τσακίσει την πρώτη. Άλλη σχέση δεν υπάρχει καμία…
