Πόσο μακριά μπορεί να φτάσει η εκμετάλλευση ενός λαού από την απληστία; Την απληστία παντός είδους εξουσίας είτε αυτή είναι αποικιακή, νεο-αποικιακή, απλώς πολιτική ή οικονομική;
Το σύστημα του Απαρτχάιντ στη Νότιο Αφρική, που κατέρρευσε μόλις το 1993, θα έπρεπε να αποτελεί συνεχή αναφορά του πολιτισμένου κόσμου ως παράδειγμα απληστίας των Δυτικών, ως παράδειγμα μισαλλοδοξίας και ρατσισμού, ως σύστημα καταπίεσης και στέρησης βασικών δικαιωμάτων του ατόμου, ως παράδειγμα απομύζησης του πλούτου μιας χώρας κι ενός λαού – για να μην αναφέρουμε και το παράδοξο καθεστώς προτεκτοράτου που διατηρούσε επί της Ναμίμπια η μειονοτική κυβέρνηση λευκών της Νοτίου Αφρικής, παρά τις συνεχείς καταγγελίες του ΟΗΕ και τις προσφυγές στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης.
Το καθεστώς του Απαρτχάιντ μας υπενθύμισε η πρόσφατη παράσταση του διάσημου πλέον Νοτιο-Αφρικανού πολυ-καλλιτέχνη Ουίλλιαμ Κέντριτζ με τίτλο «Ο Υμπύ και η Επιτροπή Αληθείας» που φιλοξενήθηκε στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών τον περασμένο Δεκέμβριο. Παράσταση που χρονολογείται από το 1997 -με πρόσφατη δηλαδή την ανατροπή του καθεστώτος του Απαρτχάιντ και την ανάληψη της εξουσίας κατόπιν εκλογών (το 1994) από τον Νέλσον Μαντέλα- αλλά πάντα επίκαιρη πολιτικά όσο και πρωτοποριακή καλλιτεχνικά.
Δυτικό θέατρο και αφρικανική πολιτισμική υβριδικότητα
Συγγραφείς ή σκηνοθέτες της μετα-απαρτχάιντ εποχής προσπάθησαν να επαναπραγματευτούν δυτικά έργα, βεβαρημένα με αρνητικό-αποικιοκρατικό πρόσημο, υπό μια νέα μετα-αποικιακή οπτική, εγκαθιδρύοντας διάλογο διαφορετικών πολιτισμών και πολιτικών ιστοριών αλλά και αναδεικνύοντας την υβριδική πολιτισμική ταυτότητα της Νότιας Αφρικής.
Αυτό συνέβη ευρέως με το αρχαίο ελληνικό δράμα που από είδος υψηλής δυτικής τέχνης απευθυνόμενο αποκλειστικά στη λευκή αποικιοκρατική ελίτ της χώρας επανεξετάζεται και εμπλουτίζεται με ιθαγενή στοιχεία αλλά και προσαρμόζεται στα ζητούμενα της νέας δημοκρατικής κοινωνίας. Γνωστό παράδειγμα η διασκευή της αισχύλειας «Ορέστειας» από τη σκηνοθέτιδα Γιάελ Φάρμπερ που με την παράστασή της «Molora» («Τέφρα») του 2003 (στην Αθήνα παρουσιάστηκε το 2008) φέρνει επί σκηνής ένα είδος ανοιχτού δικαστηρίου που παραπέμπει ευθέως στις αίθουσες όπου γίνονταν οι ακροάσεις της Επιτροπής Αληθείας και Συμφιλίωσης.
Πρόκειται για την Επιτροπή που συστάθηκε το 1995, αμέσως μετά τις πρώτες ελεύθερες εκλογές στη Νότιο Αφρική που έφεραν στην εξουσία τη μαύρη πλειονότητα, και στόχο είχε την αποφυγή αντεκδίκησης εκ μέρους των θυμάτων και των συγγενών τους κατά των (λευκών) ατόμων που υπηρέτησαν, συχνά φτάνοντας σε απάνθρωπους βασανισμούς ή ανθρωποκτονίες, το ρατσιστικό καθεστώς. Σε αυτό το ιδιότυπο δικαστήριο που απέβλεπε στη συγχώρεση, τα θύματα αφηγούνταν τα βασανιστήρια που υπέστησαν ενώ οι δράστες, αποδεχόμενοι δημοσίως τα εγκλήματά τους, ζητούσαν συγχώρεση από τα θύματά τους και, αν αυτή τους δινόταν, αιτούνταν αμνηστίας. Ένα παράδοξο μάθημα πραγματικής δημοκρατίας.
Η Φάρμπερ υποβάλει σε μια τέτοια διαδικασία τη μαύρη Ηλέκτρα (θύμα) και τη λευκή Κλυταιμνήστρα (θύτης) με το αίτημα η δεύτερη να περιγράψει αναπαριστώντας τα σκηνικά και να αποδεχτεί τα εγκλήματά της ενώπιον ενός Χορού ιθαγενών γυναικών. Στο τέλος, η επιστροφή του Ορέστη θα σημάνει όχι τη δολοφονία αλλά, κατόπιν απαίτησης και του Χορού, τη συγχώρεση της Κλυταιμνήστρας και την αποδοχή της αρμονικής φυλετικής και πολιτισμικής τους συμβίωσης. Ταυτόχρονα, το αρχαιοελληνικό δράμα μετατρέπεται σε υλικό πρόσφορο να αντικατοπτρίσει τις νέες κοινωνικές συνθήκες, την πολιτιστική υβριδικότητα της νέας κοινωνίας και να ενισχύσει τους νέους θεσμούς της Νοτίου Αφρικής.
Ο βασιλιάς Υμπύ ως καταγγελία-ντοκουμέντο
Ο Κέντριτζ, ήδη από το 1997, με την ίδια λογική, δανείζεται το πρόσωπο και τις καταστάσεις ενός άλλου εμβληματικού προϊόντος του δυτικού πολιτισμού, του έργου του Αλφρέ Ζαρύ (1873-1907) «Ο Βασιλιάς Υμπύ» (1896), το διασκευάζει, σε κείμενο της Νοτιοαφρικανής καθηγήτριας Τζέην Τέυλορ, και εκθέτει αυθεντικές μαρτυρίες αρχείων από την Επιτροπή Αληθείας και Συμφιλίωσης αλλά από μια ανάποδη οπτική. Ο δικός του Υμπύ, το ίδιο άπληστος για εξουσία και πλούτη όπως το πρότυπό του, μπροστά στην Επιτροπή και τις καταθέσεις των θυμάτων, αντί μετάνοιας και συγχώρεσης θα παραμείνει το ίδιο αμετανόητος, αποβλέποντας μόνον στο πώς θα διαφυλάξει τα παράνομα κέρδη του, στο πώς θα φυγαδευτεί σε άλλη χώρα μαζί με τον παράνομο πλουτισμό του. Ένας αδίστακτος πολιτικάντης με εκτελεστικά όργανα ένα τρικέφαλο σκύλο κι έναν κροκόδειλο που «κατασπαράσσει» κάθε διαμαρτυρόμενο πολίτη. Καταστάσεις, δηλαδή, απόλυτα οικείες και σήμερα.
Η γκροτέσκα φάρσα -πρόδρομος του σουρεαλισμού- του Ζαρύ αποκτά στη διασκευή του Κέντριτζ εφιαλτική επικαιρότητα: ξεσκεπάζει την πραγματική ταυτότητα όλων αυτών που από θέσεις εξουσίας καταπιέζουν για ίδιον όφελος πολιτικά, φυλετικά, οικονομικά, χωρίς αιδώ, άτομα, φυλές, λαούς. Δεν είναι τυχαίο ότι σε όλη την παράσταση ο Υμπύ δεν φοράει παρά μόνον τα εσώρουχα του, δείχνοντας την ουσιαστική γύμνια των προθέσεών του. Και αντιπροσωπεύοντας όλα τα πολιτικά ανδρείκελα που κινούνται στη διεθνή σκακιέρα παριστάνοντας τους θεματοφύλακες της ευημερίας των λαών.
Ταυτόχρονα ο Κέντριτζ συνεργάζεται με την ομάδα κουκλοθεάτρου Handspring Puppet Company και εμφανίζει τα θύματα και τις μαρτυρίες τους από το αρχειακό υλικό μέσα από τις μεγάλες, απόλυτα πειστικές μεν αλλά ταυτόχρονα αποστασιοποιημένες εμφανισιακά, κούκλες. Οι καταθέσεις αποκτούν ιδιότυπη θεατρικότητα, μένουν μεταξύ πραγματικότητας και μυθοπλασίας ενώ πίσω σε οθόνη προβάλλονται σκίτσα του σκηνοθέτη απίστευτης αλλά εξίσου σχηματικής σκληρότητας.
Θεατρικά, ο Κέντριτζ δίνει ένα μάθημα εκσυγχρονισμού, διασκευής, επικαιροποίησης ενός κλασικού κειμένου ώστε να μιλήσει ευθέως στον σύγχρονο θεατή και στη δική του καθημερινότητα.
Ταυτόχρονα, ο Νοτιοαφρικανός καλλιτέχνης, με αυτή του την παράσταση, δημιουργεί ένα ιδιόμορφο θέατρο-ντοκουμέντο. Δεν καταδηλώνει τον καταγγελτικό του λόγο μέσω εύκολων ρεαλισμών αλλά τον αφήνει να εισχωρήσει μέσα στο μεγάλο φαρσικό δρώμενο του Υμπύ. Καθιστώντας τον έτσι αποτελεσματικότερο. Ως τραγελαφική φάρσα μιας ιστορίας που επαναλαμβάνεται σε παραλλαγές.
Στην ουσία, αναρωτώμενος: ως πότε θα επιτρέπουμε σε αυτά τα άπληστα, χονδροειδώς φαρσικά πρόσωπα να καθορίζουν τη ζωή μας;
* Καθηγητής Σημειωτικής του Θεάτρου και Θεωρίας της Επιτέλεσης στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών
