Μια αρχαιολογική ανασκαφή, που μάλιστα της έλαχε να αποκαλύψει εντυπωσιακά ευρήματα και να αποκτήσει τεράστια δημοσιογραφική και κυβερνητική προβολή, είναι τουλάχιστον αυτονόητο ότι πρέπει να πληροί ήδη από την έναρξή της τους κανόνες, τους όρους και τις προϋποθέσεις της σχετικής νομοθεσίας για τη διεξαγωγή της. Στην περίπτωση της ανασκαφής του τύμβου Καστά, όμως, έχει τηρηθεί αυτή η υποχρέωση; Η αναζήτηση στην πληθώρα των πληροφοριών που διαχέει το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού (στο εξής ΥΠΠΟΑ) στα δελτία τύπου της ανασκαφής δεν αποκαλύπτει κανένα στοιχείο σε σχέση με αυτό το ερώτημα.
Σύμφωνα με τις κατηγορίες ανασκαφών που προβλέπει και ρυθμίζει τις προϋποθέσεις διεξαγωγής τους ο νόμος 3028/2002 (Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, στο εξής νόμος), η περίπτωση του τύμβου Καστά εμπίπτει στις συστηματικές ανασκαφές (άρθρο 36 νόμου). Η εν λόγω ανασκαφή δεν διενεργείται για την άμεση διάσωση αρχαίου μνημείου που αποκαλύπτεται κατά την εκτέλεση τεχνικού έργου, δημοσίου ή ιδιωτικού ή εξαιτίας φυσικού φαινομένου ή τυχαίου γεγονότος ή παράνομης ανασκαφικής ενέργειας, ώστε να είναι σωστική (άρθρο 37 νόμου), ούτε εμπίπτει στις περιπτώσεις των ανασκαφών αυτών που από τη διενέργειά τους εξαρτάται η απόφαση της αρχαιολογικής Εφορείας για τη διατήρηση ή όχι αρχαίου στον χώρο (άρθρο 9 νόμου). Το από 2-10-2014 δελτίο τύπου του ΥΠΠΟΑ πληροφορεί ότι η ανασκαφή στον λιθόκτιστο κυκλικό περίβολο του τύμβου ξεκίνησε το 2012 και κατά τη φετινή περίοδο επεκτάθηκε στο ταφικό μνημείο. Επομένως, η ανασκαφή στον τύμβο και το ταφικό μνημείο είναι πέραν πάσης αμφιβολίας συστηματική, καθώς δεν διεξάγεται για να σωθούν άμεσα αρχαία που αποκαλύφτηκαν τυχαία ή κατά την πραγματοποίηση εργασιών από μη αρχαιολογικούς φορείς, αλλά ξεκίνησε και συνεχίζεται από την ΚΗ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων (στο εξής ΚΗ’ ΕΠΚΑ), εντός του αρχαιολογικού χώρου της Αμφίπολης, προκειμένου, στο πλαίσιο επιστημονικής διερεύνησης και για τον εμπλουτισμό της αρχαιολογικής γνώσης, να εντοπιστούν και άλλες αρχαιότητες.
Καθώς η ανασκαφή του τύμβου Καστά είναι συστηματική, για την πραγματοποίησή της χρειάζεται, σύμφωνα με το νόμο (άρθρο 36), προηγουμένη αδειοδότηση από το ΥΠΠΟΑ, με υπουργική απόφαση που εκδίδεται έπειτα από γνωμοδότηση του αρμόδιου αρχαιολογικού συμβουλίου. Ο νόμος δεν προβλέπει εξαίρεση των Εφορειών αρχαιοτήτων από αυτή τη διαδικασία αδειοδότησης για τη διεξαγωγή των συγκεκριμένων ανασκαφών. Έτσι εξηγείται η σχετικά πρόσφατη χορήγηση άδειας, με υπουργική απόφαση, σε Εφορείες αρχαιοτήτων για τη διενέργεια ανασκαφών εντός του 2014 (δελτίο τύπου ΥΠΠΟΑ από 17-7-2014), αξιοσημείωτο όμως είναι ότι σε αυτές τις περιπτώσεις δεν περιλαμβάνεται η ανασκαφή του τύμβου Καστά.
Η αδειοδότηση μιας συστηματικής ανασκαφής δεν αποτελεί μια προαιρετική «γραφειοκρατική» διαδικασία που μπορεί να παραλειφθεί. Αντιθέτως, η υποβολή αναλυτικής έκθεσης και στοιχείων για την έκδοση της άδειας αποτελεί μια υποχρέωση του φορέα της ανασκαφής, ώστε να εξεταστεί από το ΥΠΠΟΑ αν πληρούνται οι κατά το νόμο προϋποθέσεις αδειοδότησης και να τεθούν οι κατά περίπτωση αναγκαίοι όροι για τη διεξαγωγή της. Σκοπός της αδειοδότησης είναι να διαβεβαιωθεί εκ των προτέρων η ποιότητα του ανασκαφικού έργου και να εξασφαλιστεί η καλύτερη δυνατή προστασία και ασφαλής αποκάλυψη των μνημείων κατά την έρευνα. Προϋποθέσεις που θέτει ρητά ο νόμος για την έκδοση της άδειας είναι ιδίως το κύρος και η αξιοπιστία του φορέα που αναλαμβάνει τη διενέργεια της ανασκαφής, η ανασκαφική εμπειρία και το επιστημονικό κύρος του διευθύνοντος, η διεπιστημονική σύνθεση της ομάδας συνεργατών, η εμπειρία των μελών της επιστημονικής ομάδας στη στερέωση, συντήρηση, προστασία και δημοσίευση των ευρημάτων ανασκαφών, η επάρκεια της τεχνικής υποδομής, του προϋπολογισμού και του προγράμματος ανασκαφής, συντήρησης και δημοσίευσης των ευρημάτων, καθώς και η ύπαρξη πηγών χρηματοδότησης. Η διεύθυνση της ανασκαφής πρέπει να γίνεται από αρχαιολόγο με πενταετή τουλάχιστον ανασκαφική εμπειρία και τουλάχιστον δύο συνθετικές επιστημονικές δημοσιεύσεις αναφερόμενες σε ανασκαφές ή ανασκαφικά ευρήματα. Η άδεια ορίζει επίσης τη διάρκεια της ανασκαφής (έως πέντε έτη, με δυνατότητα παράτασης μόνο έπειτα από επανάληψη της διαδικασίας αδειοδότησης, κατά την οποία αξιολογούνται και τα αποτελέσματα της ανασκαφής) και μπορεί να ανακαλείται εάν ο διευθύνων δεν τηρεί σημαντικές υποχρεώσεις, όπως το χρονοδιάγραμμα, τη φύλαξη της περιοχής, τη διατήρηση, στερέωση και συντήρηση των ευρημάτων, την τήρηση κανόνων ασφαλείας, τη λήψη μέτρων αναστήλωσης των μνημείων, τη διευκόλυνση της πρόσβασης ειδικών επιστημόνων στο χώρο της ανασκαφής και την κατάθεση αρχικής παρουσίασης προς δημοσίευση (με κατάλογο ευρημάτων και σχέδια των εντοπισμένων αρχαίων) σε διάστημα έως δύο ετών από την έναρξη της ανασκαφής. Επίσης, ο διευθύνων συστηματική ανασκαφή οφείλει να καταθέτει ετήσιες επιστημονικές εκθέσεις (άρθρα 36 και 39 νόμου).
Άραγε η ανασκαφή στον τύμβο Καστά εκκίνησε και συνεχίζεται σύμφωνα με υπουργική απόφαση αδειοδότησης και έπειτα από γνωμοδότηση του αρμόδιου αρχαιολογικού συμβουλίου; Έχουν εξεταστεί οι προϋποθέσεις για τη διεξαγωγή της ανασκαφής, όπως ορίζει η σχετική νομοθεσία; Έχουν τεθεί νόμιμοι όροι που πρέπει να πληρούνται κατά την ανασκαφή; Το ΥΠΠΟΑ δεν έχει ανακοινώσει τίποτα σχετικό και έτσι δημιουργείται εύλογη απορία επί του θέματος. Όμως, στην περίπτωση που δεν υπάρχει απόφαση αδειοδότησης της εν λόγω ανασκαφής, τότε, πέρα από το προφανές ότι η διεξαγωγή της δεν θα είναι σύννομη, θα προκύπτει και μια αδικαιολόγητα άνιση (ευμενής) μεταχείρισή της σε σχέση με τις συστηματικές ανασκαφές που διενεργούν νόμιμα άλλοι αρχαιολογικοί φορείς. Πάντα σε αυτή την περίπτωση, θα είναι ανεπίτρεπτο να πραγματοποιείται η ανασκαφή στον τύμβο Καστά κατ’ εξαίρεση της νόμιμης διαδικασίας, όσο σημαντικά και αν είναι τα ευρήματά της, και μάλιστα υπό την εύνοια της πολιτικής ηγεσίας, τη μεγάλη δημοσιογραφική προβολή και την γενναία χρηματοδότηση των εξόδων της από δημόσιους πόρους και ιδιωτικές δωρεές (δελτίο τύπου ΥΠΠΟΑ από 26-9-2014). Διότι, δεκάδες ξένες αρχαιολογικές σχολές, ελληνικά πανεπιστήμια, ινστιτούτα και Εφορείες αρχαιοτήτων πραγματοποιούν ανασκαφές (δελτίο τύπου ΥΠΠΟΑ από 17-7-2014), αφού πρώτα ακολούθησαν μια απαιτητική μεν αλλά διαφανή και τεκμηριωμένη διαδικασία αδειοδότησης και εξασφάλισαν δια της νόμιμης οδού την προβλεπόμενη υπουργική έγκριση.
*Ο Ευάγγελος Τσακιράκης είναι αρχαιολόγος, απόφοιτος Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης.
